Хашаротлар биоэкологияси pdf

2.Hasharotlarning himoyalanishi.
Hasharotlarda boshqa yiltqich hayvonlardan himoyalanishning har xil usullari mavjud. Birinchidan, hasharotlaming tanasining rangi ular yashaydigan joynmg rangiday bo^ț ladi. Masalan, yashil maysalar orasida yashaydigan temirchakdan va qandalałlardan yashil, daraxt po ^s stlog'ida yashaydigan qo^îng'iz va qanChalari esa kulrang yoki qo•ng^îir tusda bo^vladi. Ximoyalanishning bu usuli niqoblanish deyiladi. Ikkinchidan hasharotlaming tanasming shakli tashqi muhitdagi narsalar shakliga o ^sxshash bo'ladi. Daraxtda yashaydigan odimcha kapalagi qurtini kichkina butondan farq qilish qiym. Ikkala xolda ham hasharotlar yirtqich hayvonlar ko' ziga kam tashlanadigan bo'lib qoladi. Ximoyalamshning uchinchi xiii ogohlantirish rangłdan iborat. Arilar, sariq arilar, qovoq arilar yashil ossimliklar orasida yaqqol kovzga tashlansadaș qushlar ulami chosqimaydi. Chunki zaxarli nashtari ulami dushmanlardan himoya qiladi. Xonqizi, Kolorado qoîng'i7i yoki yashil tilla qo'ngîizlarmng qoni tarkibida zaharli moddalar ulami dushmanlaridan xłmoya qiladi. Himoyalanishning yana bir usuli taqlid qilishdan lborat. Bunda Ihech qanday ximoya vositalarga ega bonmagan hasharotlar zaxarli hasharotlarga taqlid qiladi. Masalan. arisimon kapalak, arisłmon pashsha yoki jildirama pashshalaming rangi zaharli arilarga o'xshaganligi tufayli ularga Dhayvonlar tegmaydi. Hasharotlarning himoya rangi tabiatga uzoq davom etgan 'tabiiy tanlanłsh natijasida paydo bo'lgan foydali moslaShuț-dan iborat. Bunday moslaShuĂ- tufayli hech qanday himoya vositasiga ega bos łmagan hasharotlar osz dushmanlaridan saqlanish im.koniga ega bos ladi. Hasharotlarmng ogohlantinłvchi rangi xłmoya rangłmng osziga xos bir shakli hisoblanadi. Odatda biron-bir ishonchi xłmoya vositasiga ega bo'lgan, masalan, zaharli nayzasi (arilar), zaharli yoki badbo'y xidli bezi (kapalaklaming qurti) yoki qoni zaharli bo'lgan hasharotlar (malhamchi, xon qłzi va boshqalar) koîzga tez tashlanadigan rangda bo'ladi. Ulaming rangi «menga tegma» ma'nosini anglatib turadi. Tabiatda hech qanday ximoya vositasiga ega 'bo'lmagan hasharotlaming ana Shunday vositaga ega boîlgan hasharotlarga taqlid qilish mimikriya hodisasi ko'p uchraydi. Bu jihatdan, ayniqsa kapalaklar va pashshalaming zaharli nayzasi boîlgan arilarga taqlid qilishi keng tarqalgan. Masalan, koîpchilik jildirama chivinlar koîrinishi va rangi bilan asalalilar sariq arilar yoki tukli o'xshab ketadi. Mimik•iya xususiyati kapalaklar orasida ham keng tarqalgan.3.Hasharotlarning tabiatdagi ahamiyati.
Juda xilma-xil va ko^śp sonli bo^s lishi tufayli hasharotlar tabiatda sodir bo ^ś lib ałradigan moddalar almashinuvida muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Ular gulli o ^‘simliklarni changlatib, hosilni oshiradi. yevropa mamlakatlarida (ŕsadigan gulli o ^țsimliklarning 30% ga yaqim, tropik o'lkalarda esa yarmidan ko^sprog% hasharotlar yordamida changlanadi. Pardaqanotlilar asosiy changlatuvchi hasharotlardir. Changlanishda ikkiqanotlilar, kapalaklar, qisman qo^vng•izlar ham ishtirok etadi. Ayrim o'simliklar, masalan, grechixa, kungaboqar kabi o^îsimliklar faqat hashałotlar bilan changlanadi. Hasharotlar yordamida changlanadigan o^vsimliklar entomofll deyiladi. Etnomofil o^v simliklar hasharotlar chanlatmasa mutlaqo urug' hosil bo^ślmaydi. Evolyusiya jarayonida hasharotlar bilan gulli &simliklar o'rtasida o^sziga xos moslashishlar paydo bo'lgan. Xususan hasharotlaming so^sruvchi xaltumi guldan nektar yig'ishga, hidni sezishi va ranglami ajrata bilish qobiliyati esa nektar bemvchi gullarni oson topishga yordam beradi. Gulli o^îsimliklar gulining tuzilishi, rangi, hidi va nektar ishlab chiqarishi hasharotlami jalb qilishga moslanish belgisidir. Gulli o ^s simliklar (yopiq urug•lilar) va changlatuvchi hasharotlami evolyusiyasi o^îzaro chambarchas bog'liq ekanligi ko'pchilik olimlar tomonidan e'tirof etilganr Hashałotlar tabiatda moddalar aylanishi jarayonida katta ahamiyatga ega. Hasharotlar har hil oziqlanish zanjiri tarkibiga kiradi. Ular bir qancha hayvonlaming asosiy ozig#i hisoblanadi. Suvda va quruqlikda yashovchilar, sudralib yunłvchilar, qushlar, sut 43 emizuvchilar va bo' g'im oyoqlilaming bir qancha turlari hasharotlar bilan oziqlanadi. Hasharotlar tuproq xosil bo'lish jarayonida ham muhim ahamiyatga ega. O'simlik qoldiqlal'i bilan oziqlanadigan hasharotlar tuproqni organik moddalar bilan boyitadi. Termitlar, chumolilar va boshqa bir qancha hasharotlar in qazib tupmqni yumshatadi va g'ovak qiladi; uning havo va suv o'tkazish xususiyatini yaxshilaydi; tupmqni chirindi moddalar bilan boyitib, yemirilishidan saqlaydi. O'simlik qoldiqlari, ayniqsa nina barglilar hazonining chirishida hasharotlaming ahamiyati katta. Hasharotlar uchun qulay sharoit bo'lmagan botqoq tuproqlari o^s simlik qoldiqlari palChalanmasdan torf hosil qiladi. Hasharotlar orasida hayvonlaming murdalari bilan oziqlanuvchi n&ofaglar (o'laksaxo'rlar) go'ngxo'r kaprofaglar tâbiiy sanitarlar vazifasini bajaradi. Go'ngxo'r hasharotlar hayvonlaming go^sngmi parChalab, uning chirishiga va tuproq hosil bo'lishiga yordam beradi.