Хашаротлар биоэкологияси pdf

4.Hasharotlarning inson faoliyatidagi ahamiyati.
Hasharotlardan olinadigan mahsulotlar inson uchun oziq va kiyimkechak, fannotsevtika va bo^syoqchilik sanoati uchun zarur xom ashyo hisoblanadi. Oziq-ovqat va ipak olish maqsadida kishilar asalari va tut ipak quitini qadimdan qo'lga o'rgatishgan. Hozir asalarichilik va pillachilik qishloq exo'jaligining muhim tannoqlaridan biri hisoblanadi. Hasharotlardan olinadigan mahsulotlar farmatsevtika sanoatida ham foydalaniladi. Asalari zahari va shpanka chivinidan olinadigan kantaridin moddasidan dori—darmonlar tayyorlanadi. Koksidlar, xususan, meksika koshenilidan kalmin bo^syog'i, yong'oq yasarlaldan tanin, ayrlm chervetslardan csa lak va mum tayyorlashda foydalaniladi.
Qishloq ho'jaligi ekinlari va oziq-ovqat mahsulotlari zararkunandalari. Hasharotlar orasida tirik o'simlik to'qimalari bilan oziqlanuvchi turlari ko'pchilikni tashkil qiladi. Ulardan bir qancha tuu•lari qulay sharoitda tez ko'payib ketib, qishloq xo'jalik ekinlariga va bog'larga katta zlyon etkazadi. Hasharotlar o'simliklarning ftu•li organlariga ziyon keltirishi mumkin. Ulardan bir xillari o'simlik organlarini kemirib yoki ularni teshib zarar keltirsa, boshqalari esa o'simlik to^sqİmalarİ ichiga Hrib olib, har hil bofrtmalar hosil qiladi. Hasharotlar ishlab chİqaradİgan sekretlar ta'sİrİda paydo bo'ladigan bunday bo^srtmalarni o'sİmlİklarnİng ildizi, mevasİ, bargi va boshqa organlarida uchratish mumkİn. Hasharotlar orasida oziq-ovqat mahsulotlari, mo^syna va jun kiyim kechaklarda ziyan keltinıvchi ftırlarİ ham ko^çp uchraydi. Bunga misal qilib kuya kapalaklari qurtlarİnİ, ombor uzun tumShuq q0⁴ngfizlarİ va boshqa bir qancha haslıarotlarni ko'rsatish mumkİn. Zararkunanda hasharotlar ehtiyot choralari ko^srilmaganıda er sharİnİng boshqa, ilgari bu hasharotlar bo^ş lmagan rayonlariga tarqalİshİ va ulamİng kushandalari bo^ş lmagani tufayli tez ko'payib ketishi mumkİn. yevropadan Amerika qİt'asİga tut ipak quıtıning tarqalİshİ va aksincha Amerikadan yevropa va boshqa qit'alarga Kolorado qo•ng'İzİnİng kelib qolishi bunga yaqqol misal 'bo ^ğ ladi.
Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi hamda kasallik tarqatuvchi hasharotlar. Hasharotlar orasİda burgalar, bitlar, 'ko ^çpchilik ikki qanotlilar (chivinlar, İskabtoparlar, pashshalar) va ayrım qandalalar qon so^srib, odam va hayvonlami 'bezovta qiladi, hayvonlaming mahsuldorlİgİnİ keskin kamayib ketishiga sabab bo'ladi. Ikki qanotlilar turkumiga mansub bo^s lgan hasharotlar ayniqsa keng tarqalgan bo'lib, ular gnus deb ataladi. Hamma gnuslar ektoparazitlar hisoblanadi.
Mo'ylovsizlar — Tkki dumlilar (omborlarda, chumoli İnlarİda uchraydi)
Qil dumlilar (oq padura, zamburug' padurasi)
Oyoq dumlilar — Kunlıklar (kechasi surlar atrofida uchib yuradİ).
Ninachilar (ular pashshalami yeb fayda keltİradİlar. Suv atrofida yuradilar).
Suvaraklar (ozİq-ovqatlamİ zaharlab, yuqumlİ kasalliklami kelib chİqaradİ).
Beshiktervatarlar (yirtqich hasharotlar, o^ssimlik bitlari, lichinkalar bilan oziqlanib katta foyda keltiradi)
Termitlar yog'och, o't o'simliklar bilan oziqlanib binolarga, simyog^soch, tok va daraxt poyalariga katta zarar etkazadi.
Bahorikorlar - lichinkasi baliqlarga oziq bo*lib katta foyda keltiradi.
Embriya - o^ssimlik bilan oziqlanib zam etkazadi.
To'g'ri qanotlilar yashil temirchaklar, qishloq xo^vjaligi o*simliklari bilan oziqlanib Ikatta zarar etkazadi.
Pichanxorlar — oziq-ovqat zapaslari, kitoblar, gerbariylar, hasharot kolleksiyalarini eb zarar keltiradi.
Patxo*rlar - qushlar terisi, patlarida parazitlik qiladi.
Bitxo ^erlar odam va hayvonlarmng qonini so^vradi.
Foydali hasharotlami muhofaza qilishda respublikamizda tashkil etishkilgan «CHotqol», «Zamin», «Qizilcha» kabi qo*riqxonalarda tabiatda ham uchraydigan yelkan, feruza, parvona kapalaklari, toshqollar, oltinqo^vng'izlar, tugmacha ko'p vakillari himoya qilinadi.
«QIZIL KITOB» ga kiritilgan hasharotlar
Vatanimizda er va uning boyliklari suv, o%monlar, o'simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish haqida juda ko'p muhim davlat qamrlari qabul qilingam Ana Shunday muhim hujjatlardan biri O'zbekiston «Qizil kitobi» hisoblanadi.
«Qizil kitob» ayrim viloyatlar, mamlakatlar yoki butun Dunyo bo*yicha kelajakda xavf ostida turgan o^ssimlik va hayvonlar haqida ma'lumotlarga ega bo'lgan rasmiy hujjatdir.

Xulosa.
Hasharotlar ham tabiatining bir qismi bo’lib, u bilan o’zaro mustahkam bog’lanib turadi. Organizmning tashqi muxit bilan o’zaro bog’lanishini ekologiya fani o’rganadi («ekos» so’zi grеkchasiga muxit, «logos» fan dеmakdir).
Hasharotlar biotsеnoz tarkibiga, y’ani biror chеgaralangan maydonda yashovchi tirik o’simlik va xayvon organizmlari majmuasiga kiradi.
Biotsеnozdagi organizmlar o’zaro mustaxkam boglangan xolda, bir-biriga katta ta'sir ko’rsatadi. Bundan tashkari, hasharotlar jonsiz (abiotik) tabiat ta'sirida bo’ladi. Hasharotlar xayotiga odam ham ta'sir kiladi (antropogеn omil). Biotsеnoz o’simlik va xayvonlar majmuasi yashaydigan bir xil tuproq va iqlim sharoitiga ega bo’lgan maydonning har qaysi biotopi uchun xosdir. Ekin ekilgan dala, bеdapoya, olmazor, o’tloq va hokazolar biotop xisoblanadi.
Boshqa fanlar singari hasharotlar o’rganishda ham statsiya tеrmini ishlatiladi. Statsiya dеyilganda muayyan hasharot turinnng mavsumda uchraydigan barcha joylari tushuniladi. Bu joylar ontogеnеzning turli davrlarida yoki har xil generatsiyalarda turli xil biotoplarga o’tishi mumkin. Masalan, kuzgi tunlaminng baxorgi populyatsiyasi go’zaning shonalash davrigacha davom etadi. Bu zararkunandaning boshqa bo’g’inlari bo’lak ekinlarda va bеgona o’ tlarda o’tadi, ya'ni gеnеratsiyalar bo’yicha statsiyalar almashib turadi. Turli shiralar, kandalalar va boshqa ba'zi zararkunandalarda ham xuddi shunday manzara ko’zga tashlanadi.
Hasharotlarga harorat, namlik va yoruglik jiddiy tasir etadi. Hasharotlarning tana harorati tеvarak muxit haroratiga karab doim o’zgarib turadi. Ko’pchilik hasharotlar harorat 10° dan 40° gacha bo’lganda faollashadi, harorat 20-30° ga еtgaida ularning xaеt faoliyati juda kuchayadi. Harorat pasayganda hasharotlarning faolligi va xayotiy jarayonlari susayadi. Har qaysi tur uchun haroratning chеklangan pastki va yuqorigi kursatkichlari bo’lib, undan tashkarida hasharotlar rivojkshmaydi. Har bir hasharot turi normal rivojlanish uchun muayyan samarali harorat yigindisini to’plashi zarur, u o’rtacha bir kеcha-kunduzlik haroratdan pastki chеklanishni chеgaralash yo’li bilan ko’shiladi. Mazkur kursatkich g’o’zaning asosiy zararkunandalari uchun qiyoslab chiqilgan.