Хашаротлар биоэкологияси pdf

II.Asosiy qism. Hasharotlar ozuqa zanjiri va ularning tabiatdagi ahamiyati.
1.Hasharotlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati. Hasharotlarning oziq zanjiridagi ahamiyati.
Tabiatda hasharotlar ozıq zanjırı orqali barcha tirik organizmlar bilan bog^çlangan. Ko^çpchilik qushlar sudralib yunıvchilar, surda ham qunıqlikda ham yashovchilar, ayrim sut emızuvchilar, baliqlar, hasharotlar bilan ozİqlanadİlar. Hasharotlaming o^szi ham o;simlik va boshqa hayvanlar hisobiga hayat kechiradi.
Hasharotlarning tabiatda moddalar aylanishidagi va tuproq hosil bo'lishidagi ahamiyati. Hasharotlar o'sİmlik va hayvanlar hamda ulamİng qoldİqlarİ tarkı%İdagİ organik moddalami o'zlashtİrİsh orqali tabıatda moddalaming davriy aylanİshİda İshtirok etadi. Hayvanlar murdasİ va tezagi, o'simlik qoldiqlari bilan oziqlanuvchi hasharotlar tabiatnİ tozalovchi tabiiy sanitarlar vazifasİnİ bajaradi. Tuproqda hayot kechİradİgan hasharotlar va ulamİng qurtlarİ tuproqnİ organik va „mİneral moddalar bilan boyitadi va uni yumshatib, suv va havo kirishini yaxshİlaydİ.
Gulli o'simliklarni chanolantiruvchi hasharotlar. Gulli o'sİmlİklarnİng juda ko^sp tın•larİ hasharotlar orqali changlanib mo'l hosil beradi va urug•i sifatli bo'ladi. Deyarli barcha dukkakdoshlar, ko'pchilik murakkabguldoshlar, gulxayridoshlar, ra'noguldoshlar, piyozguldoshlar, poliz ekinlaıi haslıarotlar yoıdamida changlanadi. Buda va sebarga kabi em-xashak ekinlaıini paxmoq arilar changlantİradİi Grechixa, kungaboqar va anjımİng asosiy changlatuvchisi yowoyİ arilar hisoblanadi.
Parazit va kasal tarqatuvchi hasharotlar. Bit va burgalar turkumiga mansub bo^şlgan hamma hasharotlar, Shuningdek, to'shak qandalalari, chivİnlar va ayrım pashshalar odam va hayvonlaming qoninı sofradİ. Bu hasharotlar qon so^srganida kishilamı qanchalik bezovta qilishini hamma biladi.
Odamlar orasİda bosh biti va kiyim biti ko'p uchraydi. Qon so'ruvchi hasharotlar ftırli kasalliklami tarqatish bilan odam salomatlİgİga zıyon keltiradi. Bitlar tepkili va qorin 'terlamasi, o'lat, tif kasalligmı qo^szg'atuvchi bakteriyalami yuqtİradİ.
Kalamush burgasi esa vabo (chuma) tayoqchasmi og’zida saqlovchi hamda yuqtİruvchİ hisoblanadi. Bu ogfir kasallik mikrobi kasal odamlar, kalamushlar va burgalaming axlati orqali ko'paya boshlaydi. Bezgak chivini bezgak kasaligini odamlarga yuqtirishi ilgari aytib o’tİlgan edi.
Zararkunanda haşharotlar. Ayrim hasharotlar turlarİ ba'zan juda tez ko'payib, qishloq xo'jaligİ ekinlariga katta ziyon keltiradi.
Mazkur ekinlaming zararkunandalari ro^syxatiga 700 dan ortiq hasharot kiritilgan, bu hozirgacha ma'lum bo^vlgan hasharot mrlarining ini tashkil etadi. Donli ekinlarga Osiyo chigiltkasi va hasva, g'o'zaga g'o'za tunlami, sabzavot va poliz ekinlari, mevali daraxtlarga xar xil bitlar, mevalarga olma qurti, kartoshkaga esa kalorado qo’ng’izi katta ziyon keltiradi. Omborlarda saqlanayotgan g*alla va boshqa donlarga uzun tumShuq1i qo^vng*izlardan mita katta zarar keltiradi. Mitaning oqish va yo'g*on lichinkasi donning ichki qismini yeydi. Un qo'ng^s izlarinmg qultlari un ichida yashaydi. Zararlangan donlarni va unm oziq-ovqat uchun ishlatib bo^slmaydi. Xonadonlarda juda mayda sarg*ish xona kuyasi kapalaklari ko*p uchraydi. Kapalaklaming qurtlari jun va jundan to^vqilgan kiyim kechaklami buzadi.
Hasharotlarning yashash muhitiga moslashishi. Hasharotlar juda xilma-xil muhitda hayot kechiradi. Ular tuproq yuzasida yashaydi. O'simliklar va hayvonlarda parazitlik qiladi. Tuproqda va chuchuk suv xavzalarida ham juda 'ko^vp hasharotlami uchratish mumkim Hasharotlar yashash muhitida xilma-xil moslashishlar mavjud. Bu moslashishlar, ayniqsa ular oyoqlarining tuzilishida yaqqol ko^szga tashlanadi. Masalan, tuproq yuzasida hayot kechiradigan qo^vng'lzlar, suvarak va chumolilarning hamma oyoqlari bir xilda tuzilgan bo^s lib, tez yugumshga moslashgan. O'tlar orasida yashaydigan chigiltkalar, temirchaklar va chirildoqlaming kuchli rivojlangan orqa oyoqlalå uzoqqa sakrashga moslashgan. Tuproq ichida hayot kechiradigan hasharotlardan buzoqboshning oldingi oyoqlari belkurakka o*xshash qazuvchi a'zoga aylangan. Hasharotlarning ogfiz organlari ham xar xil tuzilishga ega bo^s lib, åll'li xil oziqni o'zlashtirishga imkon beradi. Kemimvchi tipdagi ogfiz organlari qattiq oziqni, o*simlik va hayvonlarni to'qimalarini uzib olish va chaynash uchun xlzmat qiladi. Gul nektari, o^ssimlik shirasi, qon kabi suyuq oziq bilan oziqlanadigan hasharotlaming og*iz a'zolari kemirib so^vruvchi, so*ruvchi yoki sanchib-so^vruvchi xałtum tipida tuzilgan. Ko^spchilik hasharotlaming qanotlari yaxshi rivojlangan. Qanotlar hasharotlarga uzoq masofaga tarqalish, oziq yoki o^îz juftini tez axtarib topish, dushmanlardan tez qochib qutulish imkonini beradi. Ninachilar, pashshalar o^îz o^s ljalarini havoda tutib oladi. Tashqi muhitga moslashish belgilari hasharotlar tana qoplagichining tuzilishida yaqqol ko'zga tashlanadi. O ^îsimlik va hayvonlaming to^Ț qimalari yoki tuproqda hayot kechiradigan hasharotlar turlarining xitin qoplag'ichi yupqa va yumshoq bo^îladi. Namgarchilik kam bo^’ladigan cho^’l zonasida yashovchi hasharotlarning xitin qoplag'ichi qalin bo^îlib, tanadan suvning bugflanishiga yo^îl qo'ymaydi. Hasharotlarning ancha murakkab fe'l - atvori ham ulaming tashqi muhitga tez moslaShuviga imkon beradi. Hasharotlaming fe'l-atvori ko'pincha tug^țma (nasldan-naslga o•tadi) reflekslałdan iborat. Hasharotlar, ayniqsa nasli haqida g^vamxo ^śrlik qilish juda xilma-xil va murakkab bo'ladi. Eng oddiy xolda nasl to'g^îrisida _g'amxo'rlik qilish urg^î ochi hasharotlaming qurtlari uchun oziq etarli bongan joyda Ŕłxum qo^vyishdan iborat. Ancha murakkab fe'l-atvorga ega bo'lgan hasharotlar nasli uchun oik
Masalan, bo^îxcha qo'ng#iz hayvonlarning tezagidan zoldir yasab, unga tuxumini qo^îyadi. Pardaqanotli hasharatlar quľtlarini maxsus inlarda boqadi, ular uchun nektar yig'adi yoki ularga chaqib falajlantirilgan hasharotlarni keltiradi.