Hisob va biznes

Moliyaviy hisobot — buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilangan hisobot.
Auditorlik hisobotining tahliliy qismi auditor (auditorlar) tomonidan bajarilgan ishlar va auditorlik dalillarini olishga qaratilgan auditorlik amallari bayonini hamda quyidagilarning tekshirish natijalarini qamrab olishi lozim:

• 
  qo‘llanilayotgan hisob siyosatini;
  
• 
  xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini;
  
• 
  buxgalteriya hisobi tizimi va moliyaviy hisobot tuzilishini;
  
• 
  moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishda buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini;
  
• 
  soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash va to‘lashning to‘g‘riligini;
  
• 
  aktivlar saqlanishining ta’minlanganligini;
  
• 
  moliyaviy koeffitsiyentlarning hisob-kitobi va uning tahlilini.
  

Auditorlik amallarini tanlash auditor (auditorlar) mulohazasining predmeti hisoblanib, u moliyaviy hisobotdagi muhim buzib ko‘rsatishlar bo‘yicha risklarni baholashga asoslanadi. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishda xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etishini tekshirish quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:

• 
  xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarining buxgalteriya hisobida to‘liq aks ettirilganligi va ularning buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiqligi to‘g‘risidagi ma’lumot;
  
• 
  auditorlik tekshiruvi davomida aniqlangan, moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarining buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga ahamiyatli nomuvofiqliklar va ularning moliyaviy hisobotga ta’sirining bayoni.
  
• 
  Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash va to‘lashning to‘g‘riligini tekshirish quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak;
  
• 
  tuzilgan va tegishli organlarga taqdim etilgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning hisob-kitoblari to‘g‘riligi to‘g‘risida ma’lumot;
  
• 
  soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash va to‘lashning belgilangan tartibini buzish holatlari, hamda soliq solinadigan bazani aniqlashdagi tafovutlar bayoni.
  

Aktivlar saqlanishini tekshirish natijalari xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq o‘tkazilgan aktivlar inventarizatsiyasiga asoslanishi va ularning haqiqatda mavjudligi, saqlanishi va inventarizatsiya natijalarining buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq buxgalteriya hisobida aks ettirilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotni qamrab olgan bo‘lishi lozim. Moliyaviy koeffitsiyentlarning hisob-kitobi va ularning tahlili quyidagilarni o‘z ichiga qamrab oladi: tekshirilgan moliyaviy hisobot asosida hisoblangan moliyaviy koeffitsiyentlar hamda bankrotlik alomatlari bo‘lganda majburiyatlarni qaytara olish koeffitsiyent ko‘rsatkichlari tahlili; o‘tkazilgan tahlil natijalaridan kelib chiqib, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holati to‘g‘risida ma’lumot.
Hisob-kitob va tahlil uchun moliyaviy koeffitsiyentlarni tanlab olish auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bilan kelishgan holda amalga oshiriladi. Auditorlik hisobotining yakuniy qismi quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:

• 
  buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish va aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha auditorlik tashkilotining umumiy xulosalari va tavsiyalari;
  
• 
  buxgalteriya hisobi tizimining samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar, hamda xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish yuzasidan tavsiya va takliflar;
  
• 
  auditorlik hisoboti tuzilgan sana;
  
• 
  auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi tomonidan auditorlik hisobotini olganligi to‘g‘risida belgi.
  

Auditorlik tashkiloti auditorlik tekshiruvi natijalariga ko‘ra quyidagilarga baho berishi lozim: auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq fikr bildirish uchun yetarli va lozim darajadagi dalillar olinganligiga; alohida-alohida yoki umumiy birgalikda olinganda tuzatilmagan buzib ko‘rsatishlar auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq muhim hisoblanishiga;
qabul qilingan hisob siyosatining asoslanganligiga va uning buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga muvofiqligiga; moliyaviy hisobotda aks ettirilgan axborotning ishonchli, qiyoslanuvchanli, tushunarli va o‘rinli ekanligiga;
moliyaviy hisobotning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tuzishga doir normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiqligiga.
Moliyaviy hisobotdagi muhim buzib ko‘rsatishlar quyidagilar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin:

• 
  xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan qabul qilingan hisob siyosati;
  
• 
  xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan qabul qilingan hisob siyosati qanday tarzda amalga oshirilganligi;
  
• 
  buxgalteriya hisobining asoslanuvchi tamoyillariga rioya qilmaslik, shuningdek moliyaviy hisobotda ma’lumotlarning to‘liq yoritilishi.
  

Moliyaviy hisobot auditining maqsadi bo’lib auditorga moliyaviy hisobot barcha ahamiyatli jabhalar bo’yicha moliyaviy hisobotni taqdim etishga oid belgilangan kontseptual asosga muvofiq tayyorlanganligi haqida o’z fikrini bildirish uchun imkoniyat yaratishdir. Auditorlik xulosasini tayyorlashda qo’yidagi iboralardan foydalaniladi: “To’g’ri va haqqoniy aks ettiradi” yoki “Barcha ahamiyatli jabhalar bo’yicha haqqoniy taqdim etilgan”. Bu ikkala atama bir-biriga to’g’ri keladi. Auditorlik xulosa moliyaviy hisobotga nisbatan ishonchni oshirganligi bilan bir qatorda, foydalanuvchi ushbu xulosani sub’ekt kelajakda barqaror faoliyat ko’rsatish uchun ishonch, hamda sub’ekt rahbariyati tomonidan mukammal va samarali ish yuritish kafolati deb hisoblay olmaydi. Auditor Buxgalterlarni xalqaro federatsiyasi tomonidan chop etilgan “Axloq Kodeksi”ga rioya qilishi lozim. O’z kasbiy majburiyatlarini bajarishda auditor quyidagi axloqiy tamoyillarga rioya qilishi kerak: Auditor auditni XASga muvofiq o’tkazishi lozim. Ular tushuntirish va boshqa materiallar shaklida taqdim etilgan tegishli qo’llanma va asosiy tamoyillar hamda kerakli muolajalardan iborat. Auditor, moliyaviy hisobot ahamiyatli darajada buzib ko’rsatilishiga olib keladigan vaziyatlar mavjud bo’lishi mumkinligini tan olib, auditni ma’lum darajada rejalashtirishi va bajarishi lozim. Masalan, odatda auditor sub’ekt «Axloq Kodeksi»ga binoan axloqiy tamoyillar mustaqillik halollik xolislik kasbiy bilimga egalik va tegishli sinchkovlilik sir saqlashlik kasbiy hulq-atvorga egalilik texnikaviy standartlarga rioya qilish rahbariyatining taqdimotlarini isbotlash uchun dalillar topishni nazarda tutadi va ushbu taqdimotlar so’zsiz to’g’ri deb hisoblamaydi. “Auditning ko’lami” atamasi muayyan vaziyatlarda audit maqsadiga erishish uchun kerakli bo’lgan auditorlik muolajalarga taalluqli. Auditni XAS talablariga muvofiq amalga oshirish uchun kerakli bo’lgan auditorlik muolajalar auditor tomonidan XAS talablari, tegishli kasbiy idoralar, amaldagi qonunchilik, me’yoriy hujjatlar va, kerak bo’lsa, audit bo’yicha kelishuv shartlari va hisobotni taqdim etish talablarini hisobga olgan holda belgilanishi lozim. XASga muvofiq audit umumiy holda ko’rilayotgan moliyaviy hisobot ahamiyatli yanglishlarga ega emas ekanligi to’g’risida kerakli ishonchlilikni ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Kerakli ishonchlilik - bu auditor umumiy holda ko’rilayotgan moliyaviy hisobot ahamiyatli chetga chiqishlarga ega emas degan xulosaga kelishi uchun unga kerakli auditorlik dalillarini to’plash bilan bog’liq kontseptsiya. Oqilona ishonchlilik kontseptsiyasi audit o’tkazish jarayoniga umumiy holda aloqadordir. Biroq, auditor tomonidan ahamiyatli yanglishlarni aniqlash imkoniyatiga ta’sir etuvchi auditga xos cheklovlar mavjud. Bunday cheklovlar quyidagi omillardan kelib chiqadi: testlardan foydalanish; buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning har bir tizimga xos bo’lgan cheklovlar (masalan, til biriktirish imkoniyati); aksariyat auditorlik dalillar o’zining mohiyatiga ko’ra yakuniy emas, balki isbotlovchi bo’lishi. Bundan tashqari, auditor tomonidan fikr shakllantirish uchun bajariladigan ish kasbiy fikr yuritishni, xususan quyidagilar bo’yicha fikr yuritishni takozo etadi: (a) auditorlik dalillarni to’plash, masalan auditorlik muolajalar tavsifi, muddati va hajmini belgilashda; (b) to’plangan auditorlik dalillar asosida qilingan xulosalar, masalan moliyaviy hisobotni tayyorlashda sub’ekt rahbariyati tomonidan berilgan baholarni oqilonaligini aniqlash.
Bundan tashqari, moliyaviy hisobotning alohida ta’kidlari bo’yicha xulosa chiqarish imkonini beruvchi mavjud dalillar ishonarliligiga ta’sir etishi mumkin bo’lgan cheklovlar mavjudligi (masalan, o’zaro bog’liq tomonlar orasidagi operatsiyalarga nisbatan.). Bunday holatlarda ayrim auditning xalqaro standartlari alohida tasdiqlashlarning tavsifiga binoan quyidagilar mavjud bo’lmaganda etarli darajada tegishli auditorlik dalillar ta’minlash uchun aniq muolajalarni belgilaydi: (a) odatda nazarda tutiladigan tavakkalchilik darajasidan yuqoriroq ahamiyatli yanglishlar tavakkalchiligini oshiruvchi g’ayri odatiy vaziyatlar; yoki (b) ahamiyatli yanglishish vujudga kelayotganligigi to’g’risida har qanday belgi. Auditor moliyaviy hisobot bo’yicha fikr shakllantirish va bildirish uchun mas’ul bo’lganligiga qaramasdan, moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish bo’yicha mas’uliyat sub’ekt rahbariyati zimmasida qoladi. Moliyaviy hisobot bo’yicha audit taqdim etiladigan moliyaviy hisobot yuzasidan sub’ekt rahbariyatini mas’uliyatdan ozod etmaydi. Auditorlik tekshiruvini o’tkazish shakllari uslubiy xarakterga ega bo’lganligi tufayli ko’pincha uni auditni o’tkazish texnikasi ham deb atashadi. Auditorlik tekshiruvini o’tkazish muddati, tekshiruvda foydalaniladigan manbalarning hajmi va turi, uni amalga oshirishning usullariga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvini o’tkazishning turli xil shakllari farqlanadi. Audit o’tkazishning muddatiga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvi quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Dastlabki auditorlik tekshiruvi;
2. Joriy auditorlik tekshiruvi;
3. Yakuniy auditorlik tekshiruvi.
Dastlabki auditorlik tekshiruvi hali boshlanmagan ishlarni nazorat qilishni ko’zda tutadi. Bunday auditorlik tekshiruvini o’tkazishdan maqsad keyinchalik har xil xatoliklar va qonunbuzarlik holatlarini oldini olishdan iborat. Korxona va tashkilotlarda dastlabki auditorlik tekshiruvi asosan mehnat munosabatlari, moddiy va moliyaviy resurslar bo’yicha o’tkaziladi. Dastlabki auditorlik tekshiruvi. xodimlarning malaka darajasini oshirish, qonunchilikka rioya qilish, xo’jalik resurslarining maqsadli va samarali ishlatilishini ta’minlaydi. Dastlabki auditorlik tekshiruvi odatda ichki auditorlar hamda korxona mutaxassislari tomonidan o’tkaziladi. Keyingi vaqtlarda auditorlik tekshiruvining ushbu shakli tashqi auditorlar tomonidan ham o’tkazilmoqda. Dastlabki auditorlik tekshiruvi eng ko’p qo’llaniladigan ob’ekt bu investitsiya loyihalari samaradorligini baholashdir. Aynan investitsiya loyihalarining samaradorligi baholanganda ichki auditorlar hali loyiha amalga oshirilmasdan oldin unga yo’naltiriladigan xarajatlarning maqsadli ekanligini hamda ularning oqlanuvchanlik darajasini aniqlaydilar. Joriy auditorlik tekshiruvi xo’jalik muomalasi sodir bo’layotgan vaziyatda o’tkaziladi. Auditorlik tekshiruvining bu shakli xatolar va kamchilik yuz bergan vaqtda ularni tezkor ravishda to’g’rilash hamda bu vaziyatda ilg’or tajribalarni qo’llashni tatbiq etishni ta’minlaydi. Bu shaklning afzalligi shundaki, xatolar yuz bergan vaqtda ularni o’z vaqtida to’g’rilash imkoniyatini beradi. Shuningdek, joriy auditorlik tekshiruvi korxonada «doimiy» xatolarni aniqlash imkoniyatini ham beradi. Joriy auditorlik tekshiruvi ichki auditorlar tomonidan ham, tashqi auditorlar tomonidan ham o’tkaziladi. Shuni ta’kidlash lozimki, tashabbuskorlik hamda majburiy tarzda o’tkaziladi. Majburiy auditda joriy auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobotlardagi ma’lumotlarning ishonchli ekanligini tasdiqlash uchun qo’llaniladi. Yakuniy auditorlik tekshiruvi xo’jalik muomalalari sodir bo’lganidan, ish bajarib, tugallanganidan keyin o’tkaziladi. Bu shakldagi auditorlik tekshiruvi ancha kech, ya’ni muomalalar sodir bo’lgandan keyin o’tkazilsada, uning o’rni muhimdir. Yakuniy auditorlik tekshiruvining muhim vazifalaridan biri – bu korxonada yo’l qo’yilgan kamchilik va xatolar xususidagi ma’lumotlarni rahbariyatga berishdir. Bu ma’lumotlar asosida korxona keraklicha xulosalar chiqarishi hamda keyingi rejalarda, loyihalarda audit natijalaridan foydalanishi mumkin.
Majburiy audit, odatda, yakuniy auditorlik tekshiruvi shaklida bo’ladi. Chunki barcha xo’jalik muomalalari o’tgan hisobot davrida sodir bo’lgan hamda auditor xulosa yozayotganda bevosita o’tgan davr uchun yozadi. Yakuniy auditorlik tekshiruvining eng muhim ustunligi shundaki, u audit qilish jarayonida barcha ob’ektlarni qamrab oladi. Chunki auditorlik firmasi yoki auditor xulosa yozishda korxonaning butun faoliyatini o’rganib chiqishi lozim bo’ladi. Auditorlik tekshiruvlari manbalari nuqtai nazaridan ikkiga bo’linadi:
1. Hujjatli tekshirish;
2. Haqiqiy tekshirish.
Hujjatli tekshirish xo’jalik muomalalarining to’g’ri bajarilganligini aniqlash maqsadida hujjatlar bo’yicha tekshirishning amalga oshirilishini anglatadi. Hujjatli tekshirishning manbalari bo’lib birlamchi va yig’ma hujjatlar, hisob registrlari, tashkilotning biznes-reja hamda hisobotlari va boshqalar hisoblanadi. Haqiqiy nazorat tekshiriladigan ob’ektning real, amaldagi holatini aniqlash maqsadida inventarizatsiya, laboratoriya analizi va boshqa usullar yordamida o’tkaziladi. Bunday nazorat turi auditorlik amaliyotida korxonadagi mavjud mulkning naqdligini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Bundan tashqari hujjatli tekshiruv pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, tovar-moddiy zahiralarning haqiqiy holati, asosiy vositalardan foydalanish darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Tekshiruvni amalga oshirish usuli nuqtai nazaridan auditorlik tekshiruvlari quyidlagi turlarga bo’linadi:
– kamomad va xatolarning aybdorlarini qidirish;
– xo’jalik tortishuvi;
– iqtisodiy tahlil.
Kamomad va xatoliklarning aybdorlarini qidirish korxonaga moddiy zarar etkazgan shaxslarni va ularning etkazgan zarar summalarini aniqlashdan iborat. Bunday tekshiruv usulining muhim xususiyati shundaki, u nafaqat moddiy zarar summasini qoplashdan iborat bo’lib qolmasdan, balki zarar summalari bo’yicha aybdorlar jinoiy javobgarlikka ham tortilishi mumkin.
Har bir iqtisodiy sub’ektning individual xususiyatidan kelib chiqib, audit strategiyasi tanlab olinadi. Tekshirish strategiyasida quyidagilar belgilab olinadi:
– tekshirish dasturini tuzishda axborotlar yig’ish;
– yig’ilgan axborotlarni o’qish;
– auditorlik tavakkalchiligini qayta baholash;
– tekshirishning mohiyatini, davomiyligini, chegaralarini belgilash. Tekshirish strategiyasi audit rejasi ko’rinishida rasmiylashtiriladi. Audit qayerda o’tkazilishidan qat’i nazar xususiy yoki davlat sektoridami auditning asosiy tamoyillari o’zgarmasdan qolaveradi. Davlat setorining auditi maqsadi va ko’lami bo’yicha farqlanishi mumkin. Bu ko’p holatlarda auditorlik vakolatlardagi farqlar, huquqiy talablar yoki hisobotni taqdim etish shaklidagi farqlar bilan bog’liq (masalan, davlat sektori sub’ektidan qo’shimcha moliyaviy hisobotlar tayyorlashni talab qilinishi mumkin). Davlat sektori sub’ektlarini audit qilishda auditor har qanday boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarning aniq talablarini, audit o’tkazishda vakolatga ta’sir etuvchi tegishli vazirliklarning qarorlari va tavsiyalari, shuningdek, auditga nisbatan qo’yiladigan har qanday maxsus talablar, shu jumladan milliy xavfsizlik masalalarini hisobga olish zaruriyatini nazarda tutishi lozim. Audit o’tkazishda vakolatlar, xususiy sektor auditidan farqli ravishda o’ziga xos tavsifga ega bo’lishi mumkin, ko’p holatlarda muammolarning kengroq doirasini qamraydi va keng ko’lamli tavsifga ega bo’ladi. Vakolatlar va talablar, shuningdek, auditorning erkin harakat qilish darajasiga, masalan ahamiyatlilikni aniqlashda tovlamachilik va xatolar holatlari haqida auditorlik hisobotini tayyorlashda, shuningdek auditorlik hisoboti shaklini tanlab olishda ta’sir etishi mumkin. Auditga yondoshish va uslubiyotda ham farqlanishlar bo’lishi mumkin. Shunga qaramasdan mazkur farqlanishlar auditning asosiy tamoyillari va kerakli muolajalariga taalluqli emas.