Hisobga olish
kredit, moliyalarni qoMlash
Download 313.29 Kb. Pdf ko'rish
|
4-mavzu Biznes jarayonlari va ularni hisobga olish
|
kredit, moliyalarni qoMlash katta ahamiyatga egadir.
68 Buxgalteriya hisobining obyektlarini pulda o ‘lchash ishlab chiqarishning rivojlanishi haqida umumlashtirilgan ko ‘rsatkichlami olish, korxonalaming mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini uni sotishdan olingan tushum bilan solishtirish, tijorat hisob - kitobi prinsiplariga rioya qilishi ustidan nazorat etish imkonini beradi. Faqat qiymat o ‘lchovdan foydalangan holdagina ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligi - muayyan korxonada yangidan yaratilgan qiymat miqdori haqida umumiy m a’lumot olish mumkin. X o‘jalik faoliyatining tartibga solinishi talab va taklif ta’siri ostida kechadigan bozor iqtisodiyoti sharoitida mulklar va majburiyatlar haqqoniyligi va birligining asosiy tamoyillari ulami baholashning to‘g ‘riligini belgilaydi. Mulklar va majburiyatlar hamda x o‘jalik jarayonlarini baholash mamlakat hududida amal qilayotgan milliy valyuta, y a’ni so‘mda amalga oshiriladi. Agar ular xorijiy valyutada ifodalangan bo‘lsa, u holda uni xo‘jalik muomalasi sodir b o ig a n sanadagi 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki o ‘matgan rasmiy kurs bo‘yicha so‘mga aylantiriladi. Bir vaqtning o ‘zida ko ‘rsatilgan yozuvlar hisob-kitob va to‘lov hujjatlarida xorijiy va milliy valyutada aks ettiriladi. X o‘jalik yurituvchi subyektlaming aktiv va majburiyatlarini baholash tartibi, usullari tegishli buxgalteriya hisobining milliy andozalari (BHMS) bilan belgilanadi. Aktivlar va majburiyatlami baholashda ulami sotib olingan narxi yoki ishlab chiqarish xarajatlarini baholash uchun asos bo‘lib hisoblanadi. 4-son BHMSga asosan tovar - moddiy qiymatliklar tannarx bahosida yoki sof sotish bahosida, shu baholaming qaysi biri kam bo‘lsa, shu qiymatda baholanadi. Sotib olingan tovar - moddiy qiymatliklaming tannarxi sotib olish xarajatlarini, transport - tayyorlov xarajatlarini va saqlash joylariga olib kelish xarajatlarini o ‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish va xizmat)lar tannarxi, to‘g ‘ri ishlab chiqarish xarajatlari (material, ishchilaming ish haqi, 69 ijtimoiy sug‘urtaga ajratma) va egri ishlab chiqarish sarflaridan tashkil topadi. Xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalaming bajargan ish va xizmatlarini tannarxi xizmat ko‘rsatish va ishlami bajarish uchun bevosita sarflanadigan xodimlaming ish haqlari, xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan ustama xarajatlardan, shuningdek bevosita xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan material xarajatlardan tashkil topadi. Basharti, tovar - moddiy qiymatliklar shikastlangan yoki narxi pastga tushgan bo‘lsa, ulami qiymatini tiklab bo‘lmaydi. Bunday hollarda tovar - moddiy qiymatliklar sotish bahosida baholanadi. Amalda, bunday tovar - moddiy qiymatliklar xo‘jalikda ko ‘proq yig‘ilib qolgan va aylanishi sekinlashgan hollardagina moliyaviy hisobotda aktivlar sotilishidan kutilayotgan summani ko‘p ko‘rsatmaslik uchun ulaming qiymati pasaytiriladi. T o‘liq yoki qisman eskirgan, narxi pastga tushgan material, xom- ashyolardan tayyorlangan mahsulot (bajarilgan ish va xizmat)lar bozor (joriy) baholarda sotiladigan bo‘lsa, bunday tovar - moddiy qiymatliklaming qiymati so f bozor bahosigacha pasaytirilmaydi. Shu bilan buxgalteriya hisobini yuritishda muhimlilik tamoyillari ta’minlanadi. Asosiy vositalar ulami takror ishlab chiqarishda dastlabki qiymati (boshlang‘ich qiymat) bilan birga qoldiq va tiklash qiymati bo‘yicha hisobga olinadi. Qoldiq qiymati hisobda asosiy vositalaming real bahosini, y a’ni dastlabki qiymatidan eskirish summasini chegirib tashlagan holda hisoblash uchun qo‘llaniladi. Tiklash qiymati hozirgi haqiqiy xarajatlami, ulam ing haqiqiy tannarxini tavsiflaydi. Asosiy vositalaming dastlabki qiymatini tiklash qiymatiga o ‘tkazish qayta baholash orqali amalga oshiriladi. Asosiy vositalar obyektlarini baholash usullari 5-son “Asosiy vositalar” nomli BHMSda belgilangan ( 0 ‘zR MVning 114-sonli buyrug‘i 9.10.2003 y., O 'zR AVda 20.01.2004 y. 1299-raqam bilan ro‘yxatga olingan). 70 Boshlang‘ich qiymat - to ‘langan va qoplanmaydigan soliqlami (yig‘imlami), shuningdek aktivni undan m o‘ljal bo‘yicha foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog‘liq bo‘Igan yetkazib berish va montaj qilish, o ‘matish, ishga tushirish va istalgan boshqa xarajatlami hisobga olgan holda, asosiy vositalami tiklash (qurish va qurib bitkazish) yoki xarid qilish bo‘yicha haqiqatda qilingan xarajatlarning qiymati. Asosiy vositalar buxgalteriya hisobiga dastlabki qiymati bo‘yicha, ya’ni ulami sotib olish, qurish va tayyorlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar bo‘yicha qabul qilinadi: a) korxona ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan qo‘shilgan ulushlar - tomonlaming kelishuvi b o ‘yicha; b) korxonaning o ‘zida tayyorlangan hamda boshqa korxonalar va shaxslardan sotib olinganda - barpo etish (qurish, qo‘shimcha qurish va h.k.) yoki ushbu obyektlami sotib olish bo‘yicha qilingan haqiqiy xarajatlardan kelib chiqqan holda, to ‘langan va qoplanmaydigan soliqlar va boshqa majburiy to ‘lovlami ham tashib keltirish, montajlash, o ‘matish, ishga tushirish va aktivni ishchi holatiga keltirish bilan b o g iiq istalgan boshqa xarajatlami ham qo‘shgan holda; d) boshqa korxonalar va shaxslardan tekinga hamda davlat organlarining subsidiyasi sifatida olinganda - kirim qilish sanasidagi bozor bahosi yoki qabul qilish - topshirish hujjatlarida ko‘rsatilgan qiymat bo‘yicha baholanadi. Joriy qiymat - m a’lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo‘yicha aktivlaming qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni amalga oshirishni xohlovchi, mustaqil taraflar o ‘rtasida bitimni amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlami bajarish uchun yetarli bo‘lgan summa. Qoldiq (balans) qiymat - jam langan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy vositalaming boshlang‘ich (tiklash) qiymati. Tugatish qiymati - asosiy vositalam ing chiqib ketishi bo‘yicha kutilayotgan xarajatlami chegirgan holda kutilayotgan foydali xizmat 71 muddati oxirida asosiy vositalami tugatish chog‘ida olinadigan aktivlaming faraz qilinayotgan summasi. Tiklash qiymati - bu hozirgi sharoitda asosiy vositalami (hozirgi baholarda, zamonaviy texnikalar va h.k.) qayta barpo etish qiymati. Bu qiymati asosiy vositalaming qayta baholash yo‘li bilan aniqlanadi. Asosiy vositalaming dastlabki qiymatini o ‘zgartirish qo‘shimcha qurish, qo‘shimcha jihozlash, rekonstruksiyalash va qisman tugatish hamda qayta baholash hollarida mxsat etiladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 31.12.2001 y. 490-sonli “0 ‘zbekiston Respublikasining 2002-yil uchun asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari va davlat byudjeti parametrlari to ‘g ‘risida”gi Qaroriga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyektlar mulkchilik shaklidan qat’iy nazar har yili 1 yanvar holatiga asosiy vositalami ulaming qiymatini joriy baholarga muvofiqlashtirish uchun qayta baholaydilar. Qayta baholash natijasida asosiy vositalaming oshgan (pasaygan) summasi 0100 “Asosiy vositalami hisobga oluvchi schyotlar” (0110-0190) debeti (krediti) bo‘yicha 8510 “Uzoq muddatli aktivlami qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyoti bilan korrespondentsiyalanadi. Xarid qilish chog‘ida qiymati chet el valyutasida aniqlangan asosiy vositalami baholash chet el valyutasini 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining, korxona tomonidan asosiy vosita obyektini sotib olish paytida amalda bo‘lgan kursi bo‘yicha qayta hisoblash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Amortizatsiyalanadigan qiymat - moliyaviy hisobotlarda faraz qilinayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chegirgan holda ko‘rsatilgan aktivning boshlang‘ich (tiklash) qiymati summasi. Tovar-moddiy zaxiralar (TMZ) shikastlanganda, qisman yoki butunlay eskirganda, komplektlashga yoki sotuvni tashkil qilish xarajatlari oshganda, sotuv narxi pasaygan holatlarda, tovar-moddiy zaxiralari o ‘z tannarxidan past bahoda realizatsiya qiymatida baholanishi mumkin. 72 Sof realizatsiya qiymati - tovar sotilishining taxminiy qiymatidan tovarlami sotuv oldidan tayyorlash va uni sotish xarajatlarining ayirmasidir. Tovar-moddiy zaxiralar (xomashyo, materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va b.) qabul qilishda oldin qat’iy hisob baholari bo‘yicha: normativ yoki reja tannarxi hisobot oyi oxiriga ulami tayyorlashning haqiqiy tannarxini hisoblash sharti bilan hisobga olinadi. 4-son “Tovar-moddiy zaxiralar” BHMSning 7-bandiga muvofiq, zaxiralar hisobdan chiqarilish paytida quyidagi 3ta usuldan biri bo‘yicha baholanadi (yangi tahriri, 0 ‘zR MV 52-sonli buyrug‘i bilan 15.06.2006 y. tasdiqlangan, O lzR AV 1595 raqam bilan 17.07.2006 y. ro‘yxatga olingan): 1. 0 ‘rtacha tortilgan qiymat bo ‘yicha (AVECO). 2. FIFO - o ‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi kirim - birinchi xarajat. 3. Yalpi identifikatsion qiymat (donalab baholash). Korxona tomonidan maxsus tartibda foydalaniladigan (qimmatbaho metallar, qimmatbaho toshlar va h.k.) va bir-birining o‘mini bosmaydigan (ya’ni, ular oddiy tarzda bir-birini o ‘mini bosmaydi) hamda maxsus loyihalar uchun ishlab chiqarilgan va m o‘ljallangan (foydalaniladigan) tovar-moddiy zaxiralar tegishli birligining identifikatsiyalangan tannarxi bo‘yicha baholanadi. Ushbu usulda maxsus xarajatlar tovar-moddiy zaxiralaming alohida turlariga olib boriladi. Ushbu usul maxsus loyihalarga m o‘ljallangan buyumlar uchun, ular sotib olingan yoki ishlab chiqarilganidan qat’iy nazar, mos keladi. AVECO usuli b o‘yicha tovar-moddiy zaxiralar har birligining qiymati shunga o ‘xshash zaxiraning davr boshida o ‘rtacha o ‘lchangan qiymatidan va davr davomida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan o ‘xshash zaxira birligining qiymatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Tovar-moddiy zaxiralar birligining qiymatini AVECO usuli bo‘yicha aniqlash shunga o ‘xshash zaxiralar umumiy tannarxini ulaming umumiy miqdoriga boMish y o ‘li bilan aniqlanadi. Bunda umumiy 73 tannarx mos ravishda davr boshiga bo‘lgan tovar-moddiy zaxiralar tannarxi va miqdori va davr davomida olingan zaxiralami tannarxi bilan miqdoridan tashkil topadi. 0 ‘rtacha miqdor korxona tomonidan tanlangan usulga qarab, vaqti-vaqti bilan yoki zaxiralaming har bir yangi Download 313.29 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|