Хоразм маъмун академияси ахборотномаси

 
1 - жадвал 
Суғориладиган қумли-чўл тупроқларнинг механик таркиби 
Кесма 
№ 
Қатлам 
чуқурлиги, см 
Тупроқ заррачалари миқдори % да, ўлчами мм да 
Механик 
таркиби бўйича 
номи 
>0
,2
5
0
,2
5
-0
,1
0
,1
-0
,0
5
0
,0
5
-0
,0
1
0
,0
1
-0
,0
0
5
0
,0
0
5
-0
,0
0
1
<0
,0
0
1
физи
к 
ло
й 
(<0
,0
1 
м
м
) 
ДБ-120 
0-21 
0,1 
0,1 
42,31 
42,08 
2,25 
5,62 
7,54 
15,41 
қумлоқ 
21-35 
0,1 
0,1 
33,56 
53,12 
1,36 
5,57 
6,19 
13,12 
қумлоқ 
35-75 
0,1 
0,1 
37,48 
53,9 
1,2 
3,12 
4,1 
8,42 
бириккан қум 
75-140 
0,26 
0,23 
34,11 
56,87 
0,71 
2,23 
5,59 
8,53 
бириккан қум 
ПК-
140 
0-24 
0,1 
0,1 
40,56 
45,18 
2,11 
5,34 
6,61 
14,06 
қумлоқ 
24-38 
0,24 
0,26 
36,32 
52,1 
2,06 
3,99 
5,03 
11,08 
қумлоқ 
38-69 
0,14 
0,18 
38,06 
48,6 
1,98 
4,89 
6,15 
13,02 
қумлоқ 
69-136 
0,15 
0,1 
43,6 
46,83 
0,83 
2,67 
5,82 
9,32 
бириккан қум 
ЗР-119 
0-25 
0,1 
0,57 
38,63 
35 
5,21 
9,55 
10,94 
25,7 
енгил қумоқ 
25-53 
0,14 
0,31 
37,91 
36,66 
5,08 
8,68 
11,22 
24,98 
енгил қумоқ 
53-77 
0,1 
0,1 
33,41 
52,16 
1,26 
5,91 
7,06 
14,23 
қумлоқ 
77-144 
0,14 
0,1 
34,86 
53,42 
1,13 
4,33 
6,02 
11,48 
қумлоқ 
Натижалар ва муҳокама: Жондор тумани қўмли чўл тупроқларни механик таркиби 
аниқлаш мақсадида тупроқ кесмаларидан намуналар олинди ва таҳлил қилинди. Олинган 
маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, ДБ-120 кесмаси 0-21 см ли қатламда физик лой 
(<0,01 мм) миқдори 15,41 % ни ташкил этган бўлса, 21 – 35 см ли қатламда 13,12 % ни ташкил 
этиб, механик таркибига кўра иккита қатлам ҳам қумоқ экан. Тупроқ қатлами чуқурлашиб 

---

 ___________XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMАSI –6-1/2023  
222
борган сари физик лой миқдори камайиб бориб, пастки қатламларнинг механик таркиби 
бириккан қум экан (1 - жадвал). 
ПК-140 рақамли тупроқ кесмаси қатламларидан олинган маълумотларга кўра, 0 – 24, 24 
– 38 ва 38 – 69 см ли қатламларнинг механик таркиби бир хил, яъни кумлоқ бўлиб, фақат 69 – 
136 см ли қатламда тупроқнинг механик таркиби бириккан қум эканлиги аниқланди. ЗР-119 
рақамли кесмаси тупроқ қатламларининг механик таркиби ҳам юқоридаги кесмалар билан бир 
хил экан. Қумли чўл тупроқларини қишлоқ хўжалигида фойдаланиш, яъни турли экинлар 
экилиши, суғориш, ишлов бериш, турли ўғитлар киритиш, ўсимлик қолдиқлари натижасида 
механик таркиби ўзгариб боради. Суғориладиган қумли-чўл тупроқлар таркибидаги гумус, 
умумий ва ҳаракатчан озиқа моддалар миқдори аниқланди. Олинган маълумотларга кўра, ДБ-
120 тупроқ кесмасининг 0-21 см қатламида гумус миқдори 0,487 %, умумий NPK миқдорлари 
0,033; 0,094 ва 1,634 % на ташкил этди. Ҳаракатчан фосфор бўйича жуда кам, алмашинувчан 
калий бўйича эса кам таъминланган экан. Тупроқ қатлами чуқурлашиб борган сари гумус, 
умумий ва ҳаракатчан озиқ моддалар миқдорлари камайиб борди. 
ПК-140 тупроқ кесмаси қатламларида гумус, умумий ва ҳаракатчан озиқ моддалар 
миқдорлари юқоридаги кесма билан деярли бир хил эканлиги аниқланди (2 - жадвал). 
ЗР-119 тупроқ кесмаси 0-25 см қатламда гумус миқдори 0,750 % ни, умумий NPK 
миқдорлари мос равишда 0,053; 0,088; 1,728 % ни ташкил этганлиги аниқланди. Ҳаракачан 
фосфор миқдори 10,0 мг/кг ва алмашинувчан калий эса 281 мг/кг ни ташкил этди.Ҳар учала 
тупроқ кесмасидан олинган тупроқ таҳлиллари шуни кўрсатадики, гумус ва ҳаракатчан 
фосфор бўйича жуда кам таъминланган бўлса, алмашинувчан калий билан кам таъминланган 
тупроқлар гуруҳига мансуб экан.