Хорезм жұрты хабарлы

Абай туындылары қазақ халқына қандай ардақты болса, "Сұрасқанда түбі бір, көріскенде түрі бір, сөйлескенде тілі бір" қарақалпақ халқына "Қарақалпақ классикалық әдебиетінін бийік Бердак шығармаларындай ұлы, әрі бағалы, әрі қадірлі, әрі таныс. Мұның өзіндік себептері бар. Біріншіден, exi халықтын сез өнерін жасаушы кайраткерлері бірімен бірі қоян-қолтық араласып жүрді. Мәселен, "Кунхожа Шернияз ақынмен дос болыпты, бірінің хәлінен екіншісі хабардар екен", "Кунхожа Ұлбике деген қазақтын ақын кызымен P3 айтысқан.... "Құлымбет шайыр Әбубәкірмен айтысқан... "Қарақалпақстан қожасы Әжінияз ақын мен Торғай облысындағы кіші жүз Тама руынын Менеш атты қызынын айтысқан өлеңіне "Түркістан уалаяты" газетінің (№11, 126 1878 жылы) екі санында орын беріліп ба- сылган", деген деректерді қазақ, қарақалпақ әдебиеті тарихын зерттеушілері өз еңбектерінде сүйсіне келтірген.
Екіншіден, Бердақ өзінің көлемді "Айдос би" дастанын қазақша жазды. Қарақалпақ, поэзиясының лирик ақыны Әжінняз да влең-жырларын қазақша жазган". Мұндай мысалдар жоқ емес. Демек, қарақалпақ және қазақ ақындарынын озара өнер сайысына түсуі, Бердак пен Әжінняз секілді қарақалпақ әдебиетінің саңлақтары шығармаларын қазақша шығаруы қарақалпақтардың ұлы Абайды түпнұсқада оқып, онын қадір-қымбатына жететінін керсетеді. Абай шығармалары қарақалпақ халқына алғашқыда екі түрлі жолмен жетті. Бірінші — 1899 жылдары Бұқарадағы әйгілі оку орны "Мир-Арабтың Көкелтасы" сінде оқыған Тұрмағамбет Ізтілеуов қарақалпақ жерінде, Хорезм ойпатында тұратын ойдалы казактар арасын каникул кезінде арадан жүріп, соларга шығыс әдбиеті үлгісін, сөз маржандарын жырлап берген, Абай шығармаларын насихаттаған. "Абай туындыларымен елді сусындаткан". Ол:
Хорезм жұрты хабарлы
Шорахан, Терткүл, Шымбайды
Есіткен жері сезімді Аяқ асты қылмайды
дейді, (Шорахан, Төрткүл, Шымбай Каракалпакстандагы жер аттары. Төрткүл, Шымбай Каракалпакстаннын Нөкістен бұрынғы астаналары. - Қ. Ж.). Тұрмағамбет Ізтілеуов Абай жырларын жергілікті қазақтар арасына жырлап таныстырды. Сөйтіп, қазақ сез өнерінің кұдіретті пайғамбары Абай Тұрмағамбет арқылы каракалпак халкына келді. Турмагамбет Абай жырларын қарақалпақ еліне алгашкы бауырластырушы болумен 6ipre, Бердак шығармаларын да Сыр бойындағы қазақтарга кусындай жеткізді.
Келді дагы Жайхун бойын аралап,
Казактарга жырлап берді Бердакты
Деген акын 3.Дәулетбаевтын олен тармақтары пікіріміздің дәлелі болмақ. Т. Ізтілеуовпен жиын тойда талай бас қосқан, сыр- ас, сапарлас, дос болған ақын Қуаныш Баймағамбетов: "Ол Бердак шығармаларын жаттап, қарақалпақ әнімен Сатратдин Айниге жырлап берген"3, дейді. Демек, Т. - Ізтілеуов Бердақ шығармаларын қазақ халқына таныстырушы гана емес, сонымен қатар С. Айни арқылы тәжік әдебиетіне де бірінші жеткізуші шымылдық несі. - Тәжік-қарақалпақ әдебиетін бауырластырушы дара тұлга.
Екіншісі Абай шығармаларының қазақша басылымы түпнускада оқып үйренілді. 1949 жылы қарақалпақ әдебиеті тарихы оқулығын жогаргы кластар үшін дайындау, жазу жұмысы қалга алынды. Осыган орай Қарақалпақстан Жазушылар одағы, Оку министрлігі коллегиясы, ғылыми зерттеу институтынын қарақалпақ әдебиеті тарихы болімі кызметкерлері бас қосқан мәжілісі болып, онда бірнеше талқылаудан соң 8-10-класс оқулығы бағдарламасынын жобасын дайындау И. Юсупов (жетекші), Б. Исмайылов, С. Ахметовтерге тапсырылды.
9-класс багдарламасына Кунхожа, Әжінияз, Бердак, Өтеш Алшынбайұлы, Сарыбай Оразшаұлы, Гүлмұрат, Омар Сугірімбетұлы сияқты Қарақалпақ әдебиеті тари- хынын биік тұлғаларымен бірге, орыс әдебиетінен Н. В. Гоголь, Н. А. Некрасов, Л. Н. Толстой, А. П. Чехов шығармалары енгізілген. Казак әдебиетінен Абай Құнанбаев, өзбек әдебиетінен Мухимий шығармаларына монографиялык жүйеде қарақалпақ, өкілдерімен тендей оқытылуға орын берілді. орыс әдебиеті
1949 жылдары қарақалпақ әдебиеті классиктерінің шығармалары әрі түгел жиналып, әрі сұрыпталып бір Ізге түспеген кезі еді. Орыс, украин ақын-жазушылары- ның шығармалары да дербес қарақалпақшаланбаган бо- латын. Ал Абай шығармаларын қарақалпақшалау Ол кезде сез болуы да мүмкін емес еді. Оған себеп Абай- дың қарақалпақтарға туған тіліндей түсініктілігі болса, екінші ден, туысқан түркі тілдес халықтар тілінен керкем шығарманы аудару дәстурі каракалпак қалыптаспаған кезен бағдарлама жасаушылар және әдебиетінде еді. Мұндай тосқауылдар мен окулықты жазушыларға Хрестоматияны құрастырушыға біраз қиыншылыктар да туғызды. Авторларды тандау басталды.
Қарақалпақстан Oky министрлігі коллегиясының ұйғарымымен сол кезде әржақты аудармашылык, теория- лык терендігімен көзге түсіп көрініп, болашағынан көп үміт күттіріп, қарқындап өсіп келе жатқан әдебиетшілер К. Айымбетов, С. Бекмұратовка 9-класс хрестоматиясын құрастыру, С. Ахметов пен Б. Исмайыловка осы класқа арналған оқулықты жазу тапсырылды.
Хрестоматия 1952 жылы окырман қауым қолына келіп жетті. Оның аннотациясында: Бұл IX класка ар- налган әдебиет хрестоматиясы Қарақалпақстан Оку министрлігі жағынан бекітілген жана программаға сәйкес түзілді" делінген. Осы аннотацияда: "Кітапта орыс клас- сик жазушыларының бірқатар шығармалары программада керсетілсе де, қарақалпақ тілінде аудармасының бол- мағандығы һәм оның қайта істеліп жатқандығы еске алынып, келесі басылымда түзетілу шартымен берілді" деп жазылған. Соңғы мәлімет тек славян тілдес сез өнері кайраткерлеріне тиісті болумен бірге, ол өзбектін Мұхимийі мен қазақтың Абайына да ортақ еді. Сон- дыктан хрестоматияны құрастырушылар дайын материал- ды сұрыптаушы болып калмастан, аудармашылық кызметті де қоса жүргізді. Абай атындағы қазақ педаго- тикалык институтының түлектері Қ. Айымбетов пен С. Бекмуратов орыс, қазақ, өзбек әдебиетінен енген материалдарды қарақалпақшалады. Аударылған материалдар талқылаудан өтті. Қорытындыда Хрестоматия әдебиетшіге мерей әкелді.
Хрестоматияда Абай өмірбаянынан шағын мәлімет берілді. "Интернатта оқып жүр", "Косык сездин пат- шасы, сез сарасы", "Адамның гейбір гездері", "Кулактан кирип, бойды алар", "Хәсемпаз болма Хәрнеге", "Журекте гайрат болмаса", "Жасымда илим бар деп ес- кермедім", "Илим таппай мактанба" 8 өлен 305-315- беттерге орналастырылды". Аталған өлеңдер ұлы Абай шығармаларынан қарақалпақ тіліне аударылған тұңғыш еді. Оған дейін Абай туындысы баспа бетінде аударма күйінде басылым беттерінде көрінген жок еді.
1955 жылы IX класка арналган "Каракалпак әдебияты" оқулығы Сражатдин Ахметов, Бабаш Исмай- локтардын авторлығында "Қарақалпақ мемлекет баспа- сында" шығарылды. Оқулықка: "IX класс оқушылары үшін ұсынылып отырган "Каракалпак әдебияты" окульты бірінші рет жазылып отыр.
Революцияга дейінгі қарақалпақ әдебиетінің аз зерт- телуі, кепшілік материалдардың әлі де ізге түспеуі окулыктын дер кезінде шықпауына себеп болды.
Алайда орта мектеп окушыларының оқулыққа ете зәру екендігін ескеріп, авторлар бұл жұмысты тез жазып шыгаруды колга алды. Окулык екінші басылымында окытушылардын, зерттеушілердің пікірін ескерумен толықтырылады"!, деп алгы сез жазылды.
Окулыкты жазу үстінде Абай шығармашылығын монографиялық жүйеде таныту үшін хрестоматияда аударылып жарияланған Абай өлеңдері жеткіліксіз болды. Сондыктан ақын өлендерін түпнұсқа басылымдарынан акын Бабаш Исмайлов колма-қол аударып беріп отырды. "Сегиз аяк", "Бир сулу қыз тұрыпты хан қолында", "Самалсыз түнде жарық ай", "Жигитлер, ойын арзан, күлкі кымбат" елендері Хрестоматиялық аударманы лықтырып, елең санын молықтыра түсті.
Окулыктын 248-264-беттерінде ұлы Абай өмірінен, шығармашылық жолын танытатын материалдар мен тео- риялык талдаулар берілген. Абай әмірінен берілген мәліметте: "Қазақ әдебиеті тарихында Абай творчествосы улкен орынды иелейді. Казак әдебиетінің тарихында басқа ақындар бір бөлек, Абай бір белек.
Өйткені Абайдың шығармалары өзіне дейінгі, өзінің дәуіріндегі алдыңғы қатарлы ой-сананың ғана биік шыңы болып қалған жоқ, сонымен қатар қазақ әдебиеті тари- хындағы әдеби тілдердін де стиль, елен құрылысы, поэтикалық ШЫҢЫ болды. Абайдан кейінгі қазақ әдебиеті Абай бастаган жана жолға түсті. Демек, Абай- ды білу бүкіл қазақ әдебиетінің даму жолдарын білу болып шығады", деп жазылды.
Абайдын ата-тегін, туған жерін, оқыған оку орында- рын, ақындық жолын, орыс достарын, Л. Н. Толстой, Н. А. Некрасов, Салтыков-Щедрин, В. Г. Белинский, А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов еңбектерімен қалай танысқанын, Абайдын орыс әдебиеті арқылы Еуропа әдебиетіне, ғұлама ғалымдары еңбектеріне қалай колы жеткенін ретімен баяндап түсіндіреді. Абай ұрпақтарын, Абай балаларының кайтыс болған кезі мен жерін, жы- лын, күнін толық мәлімдеген. "Абай тақырыбында: "Қараңғыдағы казак илим туралы" елінін арасынан шыққан жалынды пікір иесі Абай өз халқын алга баста- удын қамын ойлады. Ол келешектен үміттеніп, елін мәдениетке, ғылымға шақырды. Шоқан Уәлиханов, Ыбы- рай Алтынсариндердің пікірін ілгері жалғастырды. Жер жүзілік мәдениетке қол созған данышпан шайыр өз елін мәдениетке шақырумен бірге, жастардың алдына оқу, өнер, білімді нелеу мәселесін қойды", дейді. Авторлар: "Жасымда илим бар деп ескермедім", "Интернатта окып жүр", "Ауелден бир сууық мұз акыл зирек" - әлендерін әр қырынан терең талдайды. "Абай искусство туралы тақырыбында: "Абай көркем өнердің қоғамдық мәнін жақсы түсінумен бірге, оның түрлеріне ғылыми баға беруге тырысты.
Сөз өнері елен туралы қазақ елінде бұрын-сонды Абайдай өте бағалы пікірді ешкім де айта білген емес.

Туганда дунья есигин ашады өлең,

Өленменен жер қойнына киреди денен.
Өмирдеги кызықтың бәри өлеңменен,
Ойланыныз бас қақпай, етей олен, —
деп, Абай қазақ халқының өміріндегі өлеңнің маңызын айқын көрсетіп береді. Ақын өмірде көркем өнермен байланыссыз ешнәрсе жоқ дейді. Расында да қандай жағдай болсын, көркем өнермен байланысты болып отыратыны созсіз.
Абайдын бул пікірі ерте заманнан бастап, көркем өнер адам баласының тіршілігі, күн көрісі үшін керекті құралдың бірі болды деген ілімпаздардың кезқарасына тура келеді.
Абай оленді көркем өнер деп танып, оны бағалай ал- маган адамдарға, шайырларга сын айтады. "Қосық сездин патшасы, сөз сарасы" аленінде - мазмұн мен түрдің бірлігін ақындардан талап ететінін, шыгарманын көркемдігіне терең мән беретінін ажарлы жазган... "Мен жазбаймын қосықты ермек ушын" елені көкірегі сезімді, тілі орамды жастарға жазылғандығын керсетеді. Абайдың шайырларга койган талабының бірі музыкалык искусство болды... Музыкалық өнердін дамып, жогары денгейге жетуін арман етті", делінген.
"Абай-реалист" тақырыбында "Абай оз дәуірінін өмір шындығын кенінен түсініп жырлаган шайыр" болғандығын айта келіп, "Ол ен алгаш ез дәуіріндегі одан бұрынғы дәуірлердегі мәдениетсіздікті, жалкаулыкты, ру тартысын, жалақорлық сияқты кері кеткен әдеттерді көрді. Қазақ халқының өсуі және баска елдердін катарына қосылуы үшін бұлардың тосқауыл бо латындығын біліп, оларға қарсы күрес ашты. Оларды мыскылдап, жалғыз күресті. Сонымен бірге ұлы ақын бул мәдениетсіздікте кала беруге болмайды, мәдениетке қарай аяқ басу керек деген корытынды шығарды... Абай қазақ даласында ел қамын емес, қара басының камын көздеген, кісі еңбегінен пайдаланғыш, өзімшіл адамдарға қарсы шықты.
Абайдын даналығының бірі сол дәуірде аз ортасы- - нан артык шығып, халықты мәдениеттендіру мәселелерін сөз етуінде еді", деген орынды баға береді. Енбек, ғылым, адамгершілік жер жүзіндегі ұлы -- адамдардын бәрінің де зейін аударған мәселелерінің бірі болды. Абай өзінін "Сегиз аяк" деген өлеңінде:
Болманыз кекшил,
Болыныз копшил.
Жан аямай минет кыл.
Орынсыз ыржак
Болымсыз кылжақ
Бола ма дәулет-несип бул.
Минет етсен еринбей
Тояды қарнын тиленбей,
деп жазады. Тағы да ол:
Илимди издеп,
Дуньяны гозлеп,
Еки жакка унилдим,
деп халыкты өнер-білімге шақырады.
"Сойтіп надандыққа қарсы ғылымды, ала ауыздыққа карсы бірлікті, жалкаулыкка қарсы еңбекті, жа- лақорлыққа, жауыздыққа карсы адамгершілікті қояды да, алдынгылары елді аздыратын іс, кейінгілері халыққа пайдалы, игілікті іс деген қорытынды шығарды", деп Абай реализмін одан әрі тереңдей түсіндіреді. Абай реализмінің күші ішіндегі қарама-қарсылықты көре ел білгендігінде екенін дәлелдей түскен.
Әдебиетшілер "Абай реалист" тақырыбын жазуда "Караша, желтоқсан мен сол бір екі ай", "Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында" олендерін талдаған.
Кітапта "Абай және орыс әдебиеті" тақырыбы бар. Онда: "Абай... өз елінің бай әдеби мұрасының қорын пайдаланып, алдынғы катарлы елдердің мәдениетіне, әдебиетіне кол созды. Олардан да ез керегін іздеді. Казак, шығыс, орыс мәдениетінен ойына азық алып, шыгармаларына тірек етті. Олардың кайсысына болсын, жай гана еліктеп қойған жок, өзінше игере отырып, казак әдебиетін бір басқыш жоғарыға көтерді", дын үш мәдениеттен терендеп алғандығын баяндаган.
Өнер туралы деп, Абай- Абайдын пікірлері Белинскийдін козқарастарына кеп қырынан үндес, сәйкес келетіндігін, казак халкы Абай арқылы А. С. Пушкиннің "Евгений Онегинінен", "Татьянаның кырдагы сұлу-намасын" тындағанын, Пушкин, Лермонтов пен Еуропаның Гете, Байрон сияқты ұлы жазушыларымен де қазақ халқы бірінші рет Абайдың аудармалары арқылы танысқанын окулыкта тартымды жазады. "Бұл Абайдың тарихи ұлы еңбегінің бірі еді" бағаланады. Абайдың орыс деп әдебиетінен аударған аудармашылығына зер салган. Ав- торлар Абай аудармалары екі түрлі екенін айтады. Бірінші негізгі аударма, екіншісі еркін аударма. Лермонтовтын Гетеден аударған "Қараңғы түнде тау қалтып" деген өлеңін өзгеріссіз аударған. Түпнұсқаны сақтаған аудармасында жазушының айтайын деген ойын толык мазмундап аударады. Ал еркін аудармаға "Татья-нанын хаты тағы баска елеңдері жатады. Авторлардың "Абай аудармаларының бірінші турі бүгінге дейін ез күшін жойған жоқ", дегендері орынды. Абай сұлу, - Көркем лирикалар жазу жөнінде Лермонтовтан, сатира жазу женінде Салтыков-Щедриннен, мораль женінде Л. Толстойдан, адамға мінездеме беру жағынан Пушкин- нен үйренгендігін айта келіп, бірақ "Абайдын бул уйренуі акындык уйрену, саналы түрде қай жерінен - калай үйрену керек, казакша оны қалай пайдалану керек сол жактарынын барлығын еске отырып үйрену" ала Сейтіп екенін авторлар орынды жазған. "Абай орыс әдебиетімен жақсы таныс болып, оның ғасырлар бойы жи- наган бай тәжірибесін дұрыс үйренудің арқасында, қазақ арасында казақ әдебиетін бір саты биікке кетерді".
"Абайдың косыкларындағы патриотизм, махаббат хам дослык мәселеси" тақырыбы окулыкта бар. Бұл Абай шығармашылығын етудің соңғы тақырыбы. Абайдын азаматтық мазмунда жазған өлендерінде екі нәрсе катар келіп отырады. Біріншісі ез елін тереңнен сүйіп, оған жаны ашуы, ел бірлігін арман етуі, екіншіден, осы мәселелерді Иске асыруга бөгет болатын нәрселерді өткір түйреп, ызалы ашуын сыртка шығарып сынады. Өз елін сүйген ақын ха- лықты бірлікке шақырып, ел бірлігін арман етті.
Берекетын болса ел.
Жагасы жайлау ол бир кал.
Жапырағы тенселип,
Буландайды ессе жел,
деп, казакка осындай күнді үлгі етіп ұсынады. Буган бірлігі жок елді қарсы қояды.
Берекети кеткен ел,
Суы ашыған батпақ кол,
Кусалы ганкылдап жагалап,
Шулай алмас жазгы тол.
Кел деп оны ким айтар.
Суы құрысын, ол бир шол.
Осындай елді катар койып, өз елін бірлікке шақырмақшы болады. Абай өзінін белгілі "Сегиз аяк" деген өлеңінде:
Биринди, казак, бирин дос,
Кормесек истик бари бос,
дейді.
Ел бірлігі халык бірлігі. Халық бірлікте болса, бакыт та сонда. Осы мәселені авторлар одан әрі те- рендетіп дәлелдейді. Абайдын "Самалсыз түнде жарық ай", "Сен мени не етесен", "Кыздың жигитке", "Жигиттиң қызға айтқаны" олендерін талдайды.
Ашықтық тили - тилсиз тил,
Кезбенен кер де, мини бил,
секілді махаббат бостандығын көксеген олен жолдарын келтіреді. "Гуманист шайыр Абай адам баласын шын журекпен сүйе білді. Міне, осыдан достықты жырлау келіп шықты. Ол өз өлеңдерінің көпшілігінде адам бала- сы бір-бірін сүйе білсін, бір-біріне жауыздық іздемей, достык іздесін деген пікірді айтты және "Жигитлер, ойын арзан, күлкі қымбат" деген өлеңінде:\
Кемали кун кызык дауран тату откиз,
Жетпесе бириндики бирин жеткиз
Кундеместен тату бол, шын кеуилден,
Хиянетшил болуды естен кеткиз, -

деп жастарды жақсылыққа шақырды, татулық мәселесін алга койды", дейді.

Абай "Қыс", "Самалсыз түнде жарық ай" секілді табиғат лирикаларымен қазақ әдебиетінде табигат лирика- сынын айрықша орын алатындығын көрсетті. Автордар "Абай Құнанбаев" белімін: "Абай қазақ әдебиетін мазмұн жағынан да, түр жағынан да жоғары сатыта кетерді. Қазақ әдеби тілінің негізін салды. Казак оқушыларын орыстың ұлы классик ақындарымен бірінші рет кенінен таныстырған да Абай болды. Абай қазақ халқына толган жаналыктар кіргізді, мәдениетті елдердің әдебиетімен алған үлгісін бере оты- рып, өз халқының поэзиясын жоғары деңгейге кетерді, әрі дамытты.
Абай өзінін өте үлкен еңбектерін халқының игілігі үшін істеді. Оның барлық еңбегі қай жағынан болсын, ез халкын алга суйренсем деген идеята бағынды. Бұл айтылғандар Абай шығармаларының біз үшін кымбат мирас екендігін, Абайдың қазақ әдебиетінің тарихында айрықша орын алатындығын көрсетеді", - деп түйіндейді.
Хрестоматия мен Окулыктын бірінші басылымы каракалпак әдебиеттану ғылымында Абайтануга арналган алғашқы жұмыс еді. Қарақалпақ әдебиеті тарихы қалыптасып, толық күшіне жете алмай жатқан шағында қарақалпақ әдебиетшілерінің балаңдығына қарамай, ұлы Абайды бауыр қарақалпақтарға кайтып жеткізгенін көрсету ниетінде оқулықтағы сәтті түсіндірулерді түгелге жуык баяндадық. Авторлардың Абайды білікті түсіндіруі арқылы қарақалпақ мектептерінде оқыған каракалпак кара көздерінің, дүниетанымы Абайша есуге, түсінуге бейімделіп, Абай арқылы ақын шығармаларының қуатты күшімен қарақалпақтың қазаққа бауырластық сүйіспен шілігінің үдей түсетіндігін, авторлар толық ұғынған. Өйткені, мектеп оқулығы өсер жастық ұлағатты ұстазы, білім нәрінің көзі.
Каракалпак әдебиеттану ғылымы ізденіс үстінде есе түсті. Мектеп бағдарламасын, оқулығың кемелдендіруге терен көңіл бөлінді. Талқылаулар, баспа бетінде пікір алысулар нәтижесінде оқулық сапасы мазмұн жағынан қайта қарастырылды. IX класс оқулығы үшінші басы- лымга келгенде бұрынғыдан әлдеқайда құлпыра түсті. Бірінші басылымда бар Сарыбай шайыр, Н. В. Гоголь, A. Н. Некрасов, Л. Н. Толстой, А. П. Чехов, Мухимий үшінші басылымға енгізілмеді. Оқулық төл әдебиет тари- хына бұрылып, оның мазмұны "Әдебиет теориясынан мәліметтерден" басталды. "XVIII-XIX гасырлардагы қарақалпақтардың саяси-экономикалык жагдайына кыскаша сипаттама", "ХVІІІ-ХІХ гасыр каракалпак әдебиетінің прогрессив идеялары" тақырыптарын қамтып, туыскан халықтарға есімі мен шығармасы кең тараган Алишер Науайы, Мақтымқұлы тыннан қосылды. "Рево- люцията дейінгі қарақалпақ әдебиетінің өкілдері" тарауына бірінші басылымда жоқ Жиен Тағайұлы үшінші басылымга енді. Бірінші басылымда оқулықта бар. Кунхожа Ыбырайымұлы, Әжінияз Қосыбайұлы, Вердак, Каргабайұлы, Өтеш Алшынбайұлы секілді қаракалпак әдебиетінін Мерейі классиктері үшінші басылымда тұрақты орнын тауып қалды. "XIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдын басындағы қарақалпақ әдебиеті" тарауына бірінші басылымда бар қарақалпақ әдебиеті екілі Омар Сүгірімбетұлы, қазақ әдебиеті өкілі Абай Құнанбаев оқулықта тұрақтанды. Украин әдебиетінен Т. Г. Шевченко жанадан косылды. Бұл оқулық 1961 жылы шыққан еді. Бағдарлама мазмұнының өзгеруімен кітапқа кіретін классиктер енбектері авторлардан қайыра жазуды талап етти.
Оқулық авторлары С. Ахметов пен Б. Исмайылов "Абай Кунанбаев" бөлімін қайта жазды. Авторлардын үшінші басылым тұсында қаламы қатайып, ойы терендеп, танымал әдебиетші болған шағы еді. Қазақ әдебиетінде қалыптасқан Абайтануды жете біліп, каракалпак әдебиетіндегі қарақалпақша Абайтанудың қалыптасуына теориялық білімдерін түгел пайдалануға тырысты.
Бірінші басылымда Абай шығармашылығына дербес баға беру басым болса, үшінші басылымда Абай арқылы казак әдебиетінің дамуын, Абайдың қазақ әдебиетіне әкелген жаналыгын көрсету басым болды. Абайдың окудагы алгырлығын, өздігінен білім алу құштарлығын, енбеккерлігін көрсету басты орынға шықты. Орыс демократ ақындары идеяларын, ақындықтағы тапқырлығын Абайдын өз шәкірттеріне үйрету жолдарын талдады. Надандыкты сынау арқылы қазақ жастарына Салтыков- Щедринді, Л. Толстойды үлгі тұтқандығын дәлелдейді. Оқудағы мақсат елге, халыққа қызмет ету екендігін түсіндірді. Әлеуметтік мәселеде Абай бай ұлына жалы- нышты болған жалшы ұлына, кедейлерге карасу kе- ректігін уағыздап, байды әділ болуга шақырғанын rycinaipin, акыннын дуниеге кезқарасын дәлелдеді. Әсіресе "Абай және орыс мәдениеті" такырыбын қайта жанғыртып жазды. Бұл тақырыпта "Абайдын туган халкынын ауыз әдебиетін, әдебиет тарихындағы акындар творчествосын және түркі тілінің ұлы шайыры Мир Али- шер Науайы, ұлы әзірбайжан шайырлары Низами, Физули, тәжік шайыры Абдулкасым Фердоусилерден және шығыстын басқа ақындарынан творчестволық үйренгендігін" нақты мысалдармен дәлелдей түсті.
Жолмырза Аймұрзаев: "Дүние әдебиеті қазыналарына өзбек, қазақ әдебиеті арқылы қарақалпақ әдебиетінің колы жетті" десе, окулык авторлары eypona әдебиетіне қазақтардың қолы Абай арқылы жеткенін былай дәлелдейді: "Абай өзінің 20 жылдай творчестволық өмірінде орыс жазушыларының елуден артық шығарма- сын қазақ тіліне аударған. Олардың ішінде Крыловтын "Карга мен түлкі", "Шегиртке мен құмырсқа", "Өгиз бе- нен бака", "Ешек пен булбил" хәм тағы басқа да мы- салдары, Пушкиннің "Евгений Онегин" романынан үзінділер, Лермонтовтың "Желком", "Қанжар", "Теректин сыйлығы", "Бородино", "Ой" және тағы басқа шығармалары бар. Абайдың бұл аудармаларынын сол уақыттарда қазақ арасына кеңінен таралуымен бірге, казір де ете жақсы шыгармалар қатарында басылып жүруі бұл шығармалардың терең түсініліп және ете ше- берлікпен аударылғанын көрсетеді". Расында, аударма сәтті болса, туган әдебиеттің төл туындысындай халыққа CiRin кететіні аян.
Бірінші басылымда "Абайдың өмірі", "Абай илим ту- ралы", "Абай реалист", "Абай хәм рус әдебияты", - "Абайдын косыкларындағы патриотизм, махаббат хам до- стық мәселеси" тақырыбында жазылса, үшінші басылым- да "Өмири "Абай илим хам творчествосы туралы мағлуматтар", хам искусство туралы", "Абай хәм рус мәденияты" жазылды.
Авторлар окулық көлемінде қарақалпақ халқының болашағы мақсат жас еткен. перзенттеріне Абайды түсіндіруді басты Мектеп окушыларына мынмен жалгыз куресіп, әділетті жолды мақсатым деп біліп, қоғамдык қызмет атқарған, халқын ұлы мәдениетке көш басшысы болып бастаған, Ғылым, білімге ундеген Абайды түсіндіре келіп, Абайдың қазақ поэзиясындағы жаңашыл- дығын, казак, шығыс, орыс әдебиетінің қайнарынан қанып ішіп, ұлы ақындық тұғырға көтерілгенін үлкен Ілтипатпен таныстырған. Мектеп оқушыларына Абайдын аталык сездерін, даналық ойларын ұғындырады. Бердак секілді әдеби тұлғаның қазақ халқында да бар екенін байқатады. Қазақ халқын сүйіп өсуге, туған ел пер- зентін баулиды. Сөйтіц А. П. Чехов "Интеллигенция - халықтың күш-қуаты" деп айтқанындай, окулык, хрестоматия құрастырушылары мен авторлары Абайды жазу мен аударуда каракалпак халкына "Куш, куат" болғандығымен абзал көрініп, қазақ-қарақалпақ әдеби- мәдени байланысына игілікті үлес қосты.
Абай есімі, шығармалары қарақалпақ халкы арасында елеулі беделге ие болуына қарақалпақ әдебиеттану ғылымындағы зерттеулері арқылы әдебиетші ғалымдар елеулі енбек сіңірді. Каракалпак халқынан бірінші шыққан Өзбекстан ҒА академигі, Өзбекстан ҒА вице-президенті болып қызмет аткарган кайраткер, Өзбекстан Мемлекеттік Беруни атындағы, Карақалпақстан Республикалық Бердақ атын- дағы сыйлығының лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Марат Көптілеуович Нурмухамедов (1930-1986) Бердақтың қарақалпақ әдебиетінде алатын орнын анықтағанда: "Пушкин орыс, Шевченко - раин, Руставелли грузин, Науайы өзбек, Абай - ук- қазақ, Мақтымқұлы түрікмен халықтары үшін қандай болса, Бердақ та қарақалпақ халқы үшін сондай", дейді. –
Соз онері коррифейлері арасында Абай eCİMİR келтіруі Абайдын туған халкына Бердақтай ақын екендігін тану болып есептеледі, әрі қарақалпақ халқына Абайды мойындату болып табылады. Каракалпак әдебиетінің білікті зерттеушісі, филология ғылымдарының кандидаты Баекеш Калимбетов классик ақын Әжінияз шығармашылығына арналған "Әжінняздык лирикасы" монографиясын жазганда Абайды. Әжиниязбен, Әжінияздын кейбір шығармаларын Абай сатираларымен- салыстырып, олардын образ жасау шеберліктерінен Үндестік табады. Ғалым-зерттеуші Әжінняздың "Ала құс" сатиралык олеңін былай талдайды

"Аспанда жүр ала-ала көрініп,

Жерге туссе куйрыгынан сүрініп,
Балак жун тепкірінен түріліп,
Тарландай тітіренер бізді ала кус.
Ала кустын бүркіт сияқты тырнағы,
Түк жаздырмас урса кармагы.
Елге ауыр түссе керек салмағы,
Сосындай беймаза Galң ала құс.
Халкымыз көбінесе тұрақсыз, сатқын адамдарды сау- ысканга тенейді. Ал сұм адамдарды түлкіге, аңқау адам- дарды түйеге теңеп, канатты сездермен көпшілікті дұрыс болуга уагыздайды. Көп ұнамсыз адамдарға "сауысқандай шық-шықтап, дейді. Міне, Әжінияз бул жерде "Ала кус" арқылы өзі жасаған дәуірдегі ел билеген ман- сапқорларды сауысқанға теңеп, көркем образды сезбен көмкеріп, түйреп отыр. Ал қазақ халқының ақыны. Абай Құнанбаевтын шығармаларында бұл образ калай берілген, соған зер салып қарайық:
Болыс болып мінекей,
Бар малынды шығынлап...
Сойтсем-дағы олинди,
Бас немен шыбындап...
Сыртқыларга сыр бермей,
Куры кемемен жымыңлал,
Болыс болдым мине, мен.
Міне, Абай сол дәуірдегі болыстардын барлык сырын ас- тарламай-ақ, сол табиғи нақты қалпында беріп отыр. Бұдан біз тақырып бір болғанымен, көркем образбен ба- яндауда әрбір шайырдың өз стилі мен әдісі бар екендігін кез алдымызга келтіргіміз келеді. Абай пікірін болыстын монологы арқылы берсе, ал Әжінияз сол дәуірдегі хан жагын алган билерді астарлы, ягни аллегориялык манде беріп, оларды қатты сынга алады"!
Ғалым Әжінияз сатираларын Науайы, Мақтымқұлы, Андалып, Фуркат шығармаларымен де салыстырган. Ол Әжинияз шығармаларын әр жақты қарастыра келгенде, Абаймен үндесіп келе беретінін байқайды. Ғалымның дәлелдеуін кеп те болса келтіре
"... Шайырдың дидактикалық өлендерінен басқа қазірге табылганы 195 қатардан тұратын он мухаммесі бар. Бух мұхамместердің әрқайсысы әр түрлі тақырыпқа арналып жазылған.
Әжінияздын бұл мұхаммесі шығыс классикалык поэзиясының дәстүріне сай құрылғанымен, оның мазмұны айрықшаланып тұрады. Онда кездесетін ескі түркі, араб, парсы сездері қарақалпақ тілінің өлшемдеріне бойсынды- рылган. Махаббат тақырыбына арналған мұхаммесінде лирикалык мән арқылы сұлудың келіскен түр-келбеті, жұрттан асқан ақыл-ойына параллель койып суреттеледі. Шайырда бір пікірді айтып болмай екінші пікірге етіп кете беру ешқандай сезілмейді. Поэтикалык ше- берлікпен, өлең қатарларын өз дегеніне көндіре алган.
Әжінняздын лирикасының ішіндегі ең характерлісі "Шықты мухаммесі жан" мұхаммесі OH төрт бант, болып табылады. Бұл алпыс катардан турады. Мұхаммедтің негізгі мәнісі сол дәуірдегі халык басы- - на тускен ауыр таршылықтың салмағы ақынның басына тускендей болып көрініс табады. Шайыр бұл мұхаммесін "нун" редифімен аяқтайды. Мұхамместің баяндаган окигаларына қарағанда, саяхатнамеге жақындап кетеді. Әжинияздын мұхаммесінің бір өзгешелігі өзбек классика- лык шайырлары секілді өзінен бұрынғы шайырлардын газалдарына мұхаммес байлап жазбаған. Бірақ мұхаммес жазганда, өзінің алдындағы шайырлардың өлендеріне мухамме байлап жазу шайыр үшін онша шарт емес.
Огахийдін сексен үш мұхаммесінен отызы Науайы газалына байланған. Демек, Әжінияздың замандасы Ога- хийдін мұхаммесінің слуден артығы e3 Мұхаммесі екендігі занды құбылыс болып табылады. Сондықтан Әжинияздын "Шықты жан" мухаммесі ешқандай шайыр- лардын казалдарына арнап байлаған мұхаммес емес. Бұл мухаммесі сюжеттік мазмұнға құрылған шығарма ретінде кезге түседі. Онда:
Дарбадар болып гезибан, бұл алашты нешше ай,
Талмадым кеш бир хабар, кимдин сорасак пазна
Калмады деп бир Алаш, мен гезмеген магар адай
Бул палення гардишийдин басымда бардур ақ, уай
Ак дарга, уак, дариг, мың саны арман шықты жан, -
деген катарларда шайыр лирикалық қаһарман ретінде әрекет етіп, сол дәуірдін заман тақсіретін, өзінің заман қыспағынан көрген азабын сәулелендіреді. Әжінияздын мухаммесіндегі бұл қатарлары қазақтың белгілі классигі Абайдын:
Жартаска бардым,
Күнде айгай салдым,
Оннан да шыкты жаңғырык,
Еситсем унии,
Билсем деп женин,
Коп излендим қаңғырып.
Баягы жартас, бир жартас.
Канк етер сира байкамас,
деген катарларымен үндес болып келгенін еске тусіреді. Абай да оз дауірінде қазақ халқының мәдениетке, азаттыққа ұмтылуын арман еткен ақынның бірі. Міне, бұл жогарыдагы катарларда екі ақынның халык деп бірге соккан жүрегінің дүрсілі естіледі.
Абай да ез халқына арна:
Калын елім, қазағым, кайра журтым,
Устарась вузька тусти муртың,
Жақсы менен жаманды айырмадым,
Бири кан, бири май бол види км уртын
Вас-басым был болен ецкой
Миникий, бузган жок на елдин сыйқым

және де:
Жарлы емеспен, зарлымен,

Оны да ойла толғанып,
Журтым деуге арланып,
Од журттын улым -
деп, Әжиниязға бірге үн қосады. Негізінде екі ақынның ізденіп, халыкты жогары маденитке, озык идеята жеткізуді арман етуден басқа мүддесі жоқтай корінеді".
Б. Калимбетов монографиясынан текстік салыстыруды мол алуымыздың сыры неде? Біріншіден, қарақалпақ әдебиетшілерінен зерттеу объектісіне Абайды мол енгізген бірінші адам. Екіншіден, Абай өлеңдерін салыс- тыру материалдарына дербес аударып бергендігін байқату болды. Үшіншіден, Әжінияз қазақ жерінде, елінде мол жасап, аралап, қазақ балаларын мектеп молдасы болып оқытқан Kici. Ол жай мектепте бала оқытумен тоқталмай, қазақ халқы тағдырына, тұрмыс тіршілігіне өзінің халқының тағдырындай қараған абзал ойлы ұлы ақын. Ұлылар ойлас, пікірлес келеді гой. Әжінняз жаз- балары мен Абай ұлылык сәйкестікті шыгармашылығындағы үндестік, зерттеуш дурыс ангарган. Төртіншіден, Б. Калимбетов осы енбегі аркылы каракалпак әдебиетінде Абай шығармаларын бірінші аударып болып, тағы да көзге түседі. Әжинияздың "Ке- рек" мухаммесі "Кеф" редифіне құрылған, мазмұны жағынан "Шықты жан" мұхаммесінің жалғасы сияқты. Бұл өленнін:
Кадирин гаплар ерур ол, сен үмийдик узмегил,
Мен аман кордим бу, ишни, енди кырны кезменил
Не табакка, тамдин безмегил,
Сут ишерде тилишни қол била тутак керек,
деген катарларында үлкен мазмұн жатыр. Мұнда да сол елдік мәдениеттен артта қалғандығына Абайдай болып жаны ашып, қатты күйінеді. Әрине, адам болып ту- ыланмен, адам болып жасау қиын. Негізінде, әрбір елдін дамуы оның мәдени деңгейімен өлшенеді. Адамзат материалдык байлықты өндірумен шектеліп қалмай, ғылымға қызығуы да кажет. Әжинияз өмір сүрген дәуірде де казақ халқын бір жағынан жергілікті феодал- дар канаса, екінші жағынан орыс помещиктері оларды сүліктей сорды. Сондықтан сол дәуірдегі Абай секілді алдынғы қатарлы ойлылар слін оқуға шақырды. Абай да "Жасымда илим бар деп ескермедим" деп боска айт- паган. Mine, Әжінияздык Казакстанда болуы Абайдын жас кезеніне сай келеді. Абайдын мына сездері Әжінняздын жоғарыдағы айтқандарымен үндес келіп тұр.
"Мен бала кунимде еситиуши едим, бизнң қазақ сар- тты корсе күлуши еди, ененди урайын, кең қолтық шүлдірлеген тәжик, арқадан, үй төбесине саламын деп, камыс арткан, путадан қорыққан, көз көргенде "әке-үке" десип, шытып кетсе, қызын боқласқан "сарт-сурт" деген усы деп. Ногайды керсе, оны да боктап калушы еди: "Туйеден қорыққан қашқын ноғай-бахалщик ногай" деп. Орыска да кулнуши едн: "ауылды көрсе шапқан жаман сасык бас орыс" деп. Орыс ойына келгенин кылады, деген, не айтса, соган инанады, "ұзын құлақты тауып бер депти", деп.
Мен сонда ойлаушы едим: "Әй, құдай-ай, бизден баска халыктык бәри антурган екен, ең тәуир биз екен- биз деп, бурынгы айтқан сөзлерди бир қызық керип,. куанып кулкуши едим.
Енда карап турсам, сарттын екпеген егини жок, шыгармаган жемиси жок, қылмаған шеберлиги жок. Өзи менен ози бант болып, бири менен бири хеш бир шахары жауласпайды..."
"Негізінде, екі шайырдың көңілінен бұл сөздер бір жагынан халкын сүйгендіктен, екінші жағынан олардың надандыгына күйінгендіктен шығып отыр", дейді Б.Калымбетов.
Б. Калимбетов зерттеуінде Абай шығармашылығын каракалпак әдебиеті кайраткерлерімен салыстыра қарастыруы өзге әдебиетшілерге де қозғау салды. Деген- мен, Б. Калимбетовтың Абай шығармашылығына зер- делілікпен карауына мектепке жазылган окулық пен хрестоматияның әсері тимеді дегеніміз орынсыз болар. Окулықтан Абай туындыларын оқып үйренген ғалымдар өз зерттеулерінде Абайга орынды оралып отырды. Сон- дай ғалымның бірі Филилогия ғылымдарының канди- даты, бірнеше монографиялық енбектің авторы Айымқұл Пірназаров. Ол "Омар шайырдың өмири хәм творчество- сы" enбerinin "Омар шығармаларындағы суреттеу құралдары жайында" тарауында теңеу, адам портретін, адам образын жасауда Омар тапқырлығын өзге суреткер- лермен салыстыра қарастыру ниетінде болады. ...Әліп, әріптерін қыздың мүшелеріне теңеп, сол арқылы өзіні інкі сезімін беруге ұмтылушылық Молланенес, Алтынса- рин, Абай, Әжінияз щығармашылығынан табылады" дейді. Бірак, Б. Калимбетовтей терендеп салыстыру корсете алмады.
1977 жылы Нөкіс қаласында Бердақтың 150 жылдык мерейтойы өтті. Оған Ш. Айтматов, 3. С. Кедрина, В. Поволяев, Г. Сулайманова, А. Арипов, А. Токмағамбе- тов, Ғ. Қайырбеков және т. б. көптеген қаламгерлер катысты. Мерейтойда сөйленген сөздер мен құттықтау- лардын басы біріктіріліп, 1987 жылы Бердақтың 160 жылдығына орай "Бердак хақында сиз" деген атпен жеке кітап болып шықты.
Қарақалпақ әдебиеттану ғылымында Абайтану Бер-дақтанумен туыстасып отырады. Бердақтың қарақалпақ әдебиетінен алатын орны мен биіктігін белгілегенінде, каракалпак және өзге туысқан халықтар әдебиетшілері Бердак есімін атаған кезде Абай есімін қоса атап отырады.
И. Т. Сағитов: "Шындығында да, Бердак ез зама- нындағы "Шайырлардың данасы", теңі жок талант иесі еді. Ол шын мәнінде де Орта Азия мен Қазақстанда өмір сүрген Мақтымқұлы, Абай, Мұхимий секілді ұлы ақындармен тең тұрады", деген.
Бердактын 150 жылдық тойында сол кездегі РСФСР Жазушылар одағы басқармасының хатшысы Валерий По- воляев; "Бүгін бізді, Әр республикалар өкілдерін, әдебиетте Пушкин мен Абай, Лермонтов пен Рудакий, Гете мен Фердоуси, Мақтымқұлы, Бионлармен қатар тұрган ойшыл, гуманист.... керемет акын Бердімұрат Ғарғабайұлы Бердақ шайыр топтап отыр", - деді.
Ғафу Қайырбеков: "Бердақтың мұнан жүз елу жыл бұрын туылып, халқының тағдыры ете ауыр халді бас- тан кешірген кезенде, өзінің азаматтық, шайырлық дау- ысымен елді бірлікке, жақсы күнге, теңдікке шақыруы сол заман үшін, тек дана қолынан, ақын қолынан келетін бірден-бір ерлік еді.
Тап сондай міндетті қазақ даласы үшін Абай да орындаған еді. Қолына хат пен калам жана тиген, мандайына баспа cesi бітпеген, ғылымы дамып улгермеген біздің халықтардың жағдайында Абай да, Бердак та, Мақтымқұлы да әрі ғалым-философ, әрі ұстаз-ағартушы, әрі әдебиетші, зангер, композитор- күйші, қысқасы бүгінгі барлық мәдениет, ғылым, өнер, агартушылык, коғамтану жұмыстарының басын біріктірген адамдар еді, сондыктан біз оларды дана, да- нышпан деп білеміз", деген. Абай, Абайтану мәселесі қарақалпақ әдебиеттану гылымында сатылап марқайып келеді.
Каракалпакстан жазушылар одағы президиумы К.Сейтов басшылығында Абай Құнанбаевтың "Танламалы косыклары" жинағын аударып дайындауды 1952 жылы колга алды. Өлеңдер жинағы 1955 жылы көлемі 76 бет (1688 катар) болып, 3000 таралыммен Қарақалпақ Мем- лекет баспасынан шықты. Жинақты аударуға қарақалпақ әдебиеті сөз өнерінің ең танымалдары қатысты. Олар: Асан Бегимов "Косык сездин патшасы, сөз сара- сы", "Кансонарда буркитши шыгады акға", "Қалың елим, қазағым, қайран журтым"; Султанмұрат Бекмуратов "Жасымда илим бар деп ескермедим", "Илим таппай мактанба", "Хәуес болма хәр неге", Жолмурза Аймурза- es "Мен жазбаймын қосықты ермек ушын", "Ал се- нейин, сенейин", "Қараша, желтоқсан мен сол бір еки ай"; Кармыс Досанов "Болыс болдым минекей, "Журегим неин сезесен", "Аттың сыны"; Тұрғанбай Мат- каримов "Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей", "Жигит сези", "Қыз сези", "Менсинбеуши едим надан- ды", "Талай сез мұннан бұрын көп айтқанмын"; Мариям Касымова "Бәләр", "Казкиниң қарасы"; Бабаш Ис- - майылов "Жаз": Өсербай Хожаниязов - "Сегиз аяк"; Хожамурат Тәжімұратов "Интернатта оқып жүр", - "Жигитлер, айын арзан, кулки кымбат"; Жолдас Сейт- назаров "Қыс"; Тажетдин Сейтжанов "Мен кердим ұзын қайын құлағанын", "Өлсем орным қара жер сыз болмай ма"; Тілеуберген Жұмамұратов "Бойы булган", "Кезинен баска ойы жок"; Қармыс Досанов, Байнияз Кайыпназаров, Мариям Касимова, Хожабек Сейтов, Тұрдымұрат Нажимов, Тұрғанбай Маткаримов, Хожамурат Тұрымбетов "Лирикалық қосыклары" топ- ламасы және "Желсіз түнде жарық ай", "Журегим ме- НИ жамау", "Баскага канлим тоярсан", "Дутарына кол урма", "Кек ала бұлт сегилип", "Балалык елди, билдин бе", "Қызарады, сұрланады", "Кун артынан күн туар", "Ашықтык тили тилсиз тил"; Хожабек Сейтов "Ешек" барлыгы 40 еленд! 15 аудармашы - -- болып аударды. "Таңдамалының" алғы сезін "Абай казак халкының уллы шайыры" тақырыбымен Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының мүше-корреспон- денті, филология ғылымдарының докторы, профессор, Өзбекстан, Каракалпакстан Республикасы ғылымына енбегі сіңген кайраткер, Қарақалпақстан Республикалык Бердақ атындағы мемлекеттік сыйлығының лауреаты болган Исмаил Танатарович Сағитов (1908-1993) жазды. Ол: "Орыс классикалық әдебиетінің дәстүрінен үлгі алып, қазақ әдебиетінде сыншыл реализм әдісін орнату- шы болды... Абай казактын жана реалистік жазба әдебиетінін негізін салушы... және қазақ поэзиясын иде- Ялық-тақырыптық, жанрлык жагынан кеп кемел- дендірді... Абай тек казақ халқының ұлттық ақыны ғана емес, сонымен катар онын Творчествосы Кенес одағындағы барлық туысқан халықтар үшін жақын және кадірлі Абайдын кайтыс болғанына 50 жыл күнінде туысқан казак Толган халкымен бірге қарақалпак халқы да ұлы гуманист ақынды терең құрметпен еске түсірді", деген ойлы пікірлерді қарақалпақ халқы атынан айтты, әрі тебіреніспен жазды.
И. Т. Сагитовтың кітапқа жазған алғы сөзі теория- лык және практикалық жағынан қарақалпақ әдебиеттану ғылымында, Абайтануға топ басы боп қосылды. Абайдын каракалпак тілінде бірінші шыққан "Танламалы косыклары" кітабына пікір жазган Бабаш Исмайылов кітаптың құнды аударылған, сәтсіз шыққан жерін жақсы көрсеткен. Оның: "Бұл өлендерді аударған ақындар поэзияга өте үлкен талап қойып қарап, ұлы акыннын елендерінін идеялык мазмұнын, көркемдік ерекшелігін толық берген. Олар Абайдың дәуіріне, казак халқының тұрмыс салтына тан болган колорит және ерекшеліктерді сақтай отырып, қарақалпақ тілінің сөздік құрамынан сәйкес сөздерді, сөз тізбектерін тапқан, яғни бул аудармалардан каракалпак тілінде Абай шығармаларының шынайы идеялық мазмұнын және шы- найы керкемдік ерекшелігін көреміз. Бұл аудармаларда ұлы ақыннын өзінің рухына ешқандай зиян тигізбейтін, керісінше оны толық сақтап, жеңіл түсінуге жәрдем ететін творчестволык еркіндік, творчестволық енбек сезімі тұрады" деген тұжырымды пікірі тартыс тудырмайды.
Абайдын карақалпақ тілінде сөйлеуі хрестоматиялық окулык, 1955 жылғы "Таңдамалы қосыклар" зерттеу енбектердегі дербес аудармашылықпен тоқталған жоқ. Кун озган сайын Абай шығармаларын тәржімалауга каланы кемелденген қарақалпақ ақындары келіп отыр- ды.
1970 жылы "Әмудария" журналының №8 санында Абайдын "Бахар паслы" ("Жазғытұрым") – Ибрайым Юсупов; "Жаз" Тілеуберген Жұмамұратов; "Дутбайга" - Қармыс Досанов аудармасында жарияланды. Ибрайым Юсупов "Мәңги бұлақлар" ("Жер жузилик поэзия классиклериниң қосықлары хәм поэмаларынан) аударма кітабын "Қарақалпақстан" баспасынан 1985 жы- лы бастырып шығарды. Кітаптың "Күншығыстан жана хауаз" бөлімін Абаймен бастап, Абайдың "Жүрегимнин тубине терең бойла, мен бир жұмбақ адамман, оны да ойла, соклыкпалы соқпақсыз жерде естим, мыңға жалғыз жауластым, гинә қойма", деген алек тармактарын эпиграф қып алып, одан сок Абай есімін жа зып, "Уллы ойшыл ақын Абай (Ибраһим) Құнанбаев еткен заманда кең даланы күңіренткен дана соз шеберінін бірі болды. Ол Семей жақта, Шыңғыстау манында туылган.
Абайдын олендерінде сол дәуірдегі қазақ даласынын тұрмысы, социалдык күрестер реаль және ете шебер жырланады. Абай Пушкин, Байрон, Лермонтов, Гетенің алендерін қазақшаға бірінші аударған ақын. Каракал- пактар қазақтың ұлы ақынының өлендерін ертеден жатка біледі", деп атын анықтама жазган. Кітапка - "Журт конбеди не ила?", "Айнаныс дос халыкта жок", "Жаксылык ұзақ тұрмайды" өлендерін баскан.
1985 жылы ақын, ділмаш Шаудырбай Қазақбайұлы Сейітовтын кажырлы еңбек сіңіруімен Абайдын "Сайлан- ды косыклары, поэмалары" қарақалпақ тілінде бастырыл- ды. Жинак улы Абайдың 140 жылдық мерейтойына арнайы шығарылған еді. Кітапка 130 өлен, 3 поэма сиді, 4776 катар, таралымы 3000 дана.
1990 жылы "Сайланды қосықлары, поэмалары, кара сезлери", "Карақалпақстан" баспасынан шықты. Кітап аннотациясында: "Аты айлы әлемге белгілі Абай (Иб- раһим) Құнанбайұлы қазақ әдебиетінің классик ақыны, онын елендері қарақалпақ оқушыларына мектен хресто- матиясы, айырым алманахтар арқылы, сондай-ак жеке кітап түрінде кеңінен танылды.
Ұлы ақыннын 145 жылдық мерейтойы құрметіне шыгарылып отырған бұл жинақ толыктырылып, Абайдын бірқатар өлендері мен кара свздері қарақалпақ тілінде бірінші рет жарияланып отыр", деп жазылған.
Кітапка Ш. К. Сейітовтың 1985 жылы жеке аударма- сымен шыққан "Сайланды қосықлары, поэмалары" ке- мелдендіріліп толығымен енгізілді. 1990 жылы кітапка Абайдын "Шығыс ақындары жолымен" шыгарылган елендерін Шарапатдин Аяпов; "Сонгы жылларда та- былган косыклары" циклін Садырбай Ибрагимов: 1-32 - кара создерін Абат Әлиев; 33-45 кара сездерін Сағынбай Ибрагимов аударды. Кітап көлемі 235 бет, та- ралымы 3000 дана.
1985, 1990 жылдары шыққан жеке жинақтар 1977 жылғы М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер инс- титуты "Ғылым" баспасынан басып шығарған Абайдың қос томдығынан аударылды.
Абай шығармаларының кітап, журнал арқылы ауда- рылып, қарақалпақ халқына, мыңдаған оқырмандарына жеткерілуі қарақалпақтардың қазақ халқына деген - бауырластығының белгісі еді. Абайды аруақ тұтынатын- дығының шынайы куәгерлігіндей көрінеді.
Казак, каракалпақ әдебиеттерінің байланысын зерттеу кезенінде улы Абай шығармашылығы каракалпак әдебиетінде сөз болуға тиісті еді. Оның басты себеп- терінін бірі қазақ-қарақалпақ халқының өмір сүру орта- сынын бір-біріне жақындығы болса, екіншіден, Абайдын да көркем әдебиеттен сусындағын бастау кезі халык ауыз әдебиеті. Халық ауыз әдебиетіндегі қағлиялы ойлар негізгі халық мақал-мәтелдерінде төркіндеп жатады. Ха- лыктык дидактикаға құрылған шешендік сөздері, терме- толгаулары әр кез ұлы дарындарға қуат берген. Егер осы ой кезінен қарайтын болсақ, ұлы Бердақ пен ұлы Абайдың өнерге ұшқан ұясы - халықтың дана ой, сезінде жатыр. Сондықтан каракалпак сез зергерлері Абай туындыларын жатсынбай, өзіне үлгі-өнеге ретінде кабылдады.
Каракалпактын қазіргі сөз өнері шебері, қарт жазу- шы Жолмырза Аймұрзаев (1910 ж.) саз өнеріне келген жылдары Абайдың елең өрнектерінен толық пайдаланган. Ол Бердақтың шәкірті болумен, Абайға шәкірттігін де мойындайды. Жолмырза Абай өлеңдері өрнегіне сырттай еліктеуші емес, Абайдың ішкі жан дүниесіне үңілуді езіне мақсат еткен. Ізденіс үстінде өсіп келе жаткан акын Абайдын 1890 жылдары жазған "Бай сейілді", "Ем таба алмай" елең өрнектерін үлгі тұтынған. Абай былай жазады:
Жена, женсіз,
Бас пен как бір кысал
Ұрысса орыс,
Елге болыс,
Үйрен ерген итке усап,
Кадір жокка
Карамай аз халкына. Сез кайырмай,
Женді айырмай,
Журтка шабар талпына
Абай әлекі аабааб уйқасына құрылған. Жолмырза Аймурзаев "Салдык завод" өлеңін жазуда Абайдык осы елен уйкасын өзінің шығармасына дарытқан. Көріңіз:
Кути косып
Жедел есип,
КОЛИЕ ВАДЫК жумысты.
Женди тур
Тайым тұрып,
Молдан салдық құрылысты.
Калып алып,
Гербиш куйы
Аист куресин.
Патлендер
Улы исти
Салдык завод красим.
Ақын "Салдық завод" өлеңінде Абайдың ұйқас үлгісін кабылдаумен бірге, буын, бунақ өлшемдерін де игерген. Буын сандарын санап керсеніз, 4,7 буындарга курылган. Кала берді, әр сезге жүк түсіруі де сәйкес. Мұкык сыры неде? Түркі тілдес ақындардың, саз өнеріндегі бір мектебі сәзге кеп мән сыйғызар халықтың мақал-мәтелдері екені байқалады. Мәселен, Бердак пен ұлы Абай бірін-бірі білмесе де, танымаса да, оларды таныстырған, бауырлас- тырган тутан әдебиетінің інжу-маржандары, дидактика- лык шыгармалары. Мәселен, Бердақта:
Ажал жетелсем бұл күнде есім
Кейнімде қаларлар терип боя созим,
керді бірнешшені тірімде козим,
Паркын білген қызмет етер ол үшін.
Абайда:
Коп адам дүниеге бой алдырған
Бой алдырып, аяғын кеп шалдырган,
Өлді деуге сиз ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына соз калдырган.
Екі ақын да сез өнері құдірет екенін терен біледі. Халык макалында: "Өнерлі жігіт ерде озар, өнерсіз жігіт жер согар", "Өнер алды — қызыл тіл", "Тіл қылыштан өткір", "Аз соз алтын" дейді. Өнерді ту ғып кетерген ақындар сез өнеріне екі қырдан келгенімен, бір ойда тогысып отыр.
Абай сез өнері бар өнердің абзалы деп таныл, оган кептеген олендерін арнаган: "Мен жазбаймын өленді ер- мек үшін", "Өлсе өлер табиғат, адам өлмес", "Өлең сездін патшасы, сөз сарасы", "Бір дәурен кемді кунге бозбалалык", "Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат", "Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол" және т. б. Каракалпак акындары да енерге en тандаулы шыгармаларын жазды. Мәселен, Мырзағали Дәрібаев:
Шайыр алсе, окон қалар изинде.
Хасыл сези жаксы иск өлмейди.
Шайыр олсе, жаны қалар сенде
Ис пенем сеа алимге бас имейди.
Ибрайым Юсупов: "Пушкинге", "Шайыр", "Әжінняздын монологы", "Ташкентли шайыр досларыма", "Каламлен досларыма" "Айт сен косыкларынан" т. б. өлендерін жазды еленінде былай дейді: Әжинияздын Ол соңғы
Мен оны тындасам, калмай тақатым,
Кеулімде бiр ошақ бұлбұл сайраган.
Мен оны тындасам, туган елатым
Жер жәннәті болып көрінер маган.
Жұлдыздарды жерге килтек болсан.
Жаман шайырларды түнілтек болсан,
Егер мен елгенде тірек болсан,
Айт сен Әжинияздың қосықларынан
Майталман лирик, философ ақын Ибрайым Юсупов қаламына ұлы Абай мен Бердақтың, халықтың даналык сездері қанат бітіргендігі сөзсіз. Оның "Жаман шайыр-ларды түнілтпек болсан" дегенінде Абай шығармалары каракалпак әдебиетіне жаман шайырлардык келмеуіне себеп болады деген ой жатыр. Каракалпакстан және Өзбекстан халык шайыры Садык Нурымбетов "Агайын" оленінде:
Бир кезде Дибаев сыйлап Бердакты
Шоканын да бизин едли мақтапты,
Еситрец сол каракалпакты,
Шын достықты сыйлап келдик, агайын,
коз жугіртсек түп бабаннан негіз бар,
Серік болып енді алыскан лебіз бар.
Каннин кушып пайдаланган тек бар.
Әму жактан Сырлап келдік, ағайын.
Катым-карыс халықтарың аралас
Аралдағы балықтарын аралас. Жазудағы әріптерін аралас.
Айырман аз, байкал келдік, агайын
дейді. Казақ-қарақалпақ, қарақалпақ-қазақ ағайын дос- тыгы, достастығы әріден, Шоқаннан, Кердеріден, Бердактан, өзге азаматтарынан басталды, тагдырластық ұласқан. Әмір нәрі байлығы да, рухани байлығы да, жа- зу әрпіне дейін аралас халык, қаны да, жаны да жақын.
Біз халыкпыз бұрыннан-ақ іргелес,
Әзіл, дастурлерің ұксас біргелес, Алатау төбесі, Каратау усті,
Абайдын хауазы, Бердақты сесть,
Бір-бірінен қашық болган емес-ті. деген. Ол Қазақстан Жазушылар одағының төртінші съезінде тағы да:
Сурасканда түбіміз бір ағайын.
Керіскенде түріміз бір ағайын,
деп еді.
Сөйлескенде тіліміз бір агайын....
Осынау ұлағатты елдің, қарақалпақ халқының аза- маттары, ақын-жазушылары Абайдың есімін қарақалпак әдебиетінде тамырлы жасау үшін Абайға, өлең-жырларын арнаган. Абай арқылы қазақ халқына деген құрметін жеткізген. Абай бейнесін қарақалпақ көркем сезінде жырлауға алғашқы қалам тартқандардың бірі суырып - акыны Садық Нұрымбетов салма, әрі жазба халык (1900-1972) "Абай естелігіне" өлең арнаған.
Онда: Есіткендей болдым шалган куйінді
Татьянан әні есіме түйілді.
Абайым деп жаным сонша сүйінді,
Журегімнен орын алган естелік.
Каракалпаклы мен де сенің бір балак,
Әуладымный тойларында жырлаган.
Саган тарту болсын бір түп калам.
Туыскандар кастерлеген естелік²,
деген. "Абайым деп жаным сонша сүйінді", "Каракалпаклы мен де сенің бір балан", - деп туыс ардақты ақынының тебіреніп сөйлеуі, каракалпак халқының ой-пікірі деп қабылдауымыз орын- ды. Біртуар ұлдар осылай сөйлер болар. казак-каракалпак туыстығы мен бауырластығы Өзбекстан, Каракалпакстан Республикасының халык жа- зушысы, Каракалпакстан Республикасы Бердақ атындағы сыйлықтың лауреаты Жолмырза Аймұрзаевтың "Абай се омірге алтын бұлақ" өлеңінде терендей түседі.
Туи жарып талуас етіп шыққанымда,
Аспанда айды корсем, Абай дедім.
Элек айтсам жасында, шаққанымда,
Карытын хааным ушін айтып келдім...
Абайдын әрбір сози, әр олені,
омірдін таусылмастай жан азығы.
Жүйріктік жол өндірер жорга өнері
Мысалы торт маусымның жылы, жазы.
Ватанда босагасын, Казіме күн нұрындай болды,
Абай. Абай аты олеңнің бар сагасын. А
байды олы мен бүгін болдым "бабай".
Жар салып жер жүзіне мақтанамын.
Галыгынын Абайдың жұлдызының,
Абай деп косық айтып аттанамын,
мен бірімін қазақтың ұл-қызымың...
Абай аркылы дарынының қауырсынын қатайткан карт жазушы "Абайды тыңдайтұғын құлақ болып, Тындаттым туысканга барша жанға" деп, Абай шығармасын туган еліне, халқына жайгандығын мақтан тұтады. Өзбекстан, Карақалпақстан халық шайыры, Каракалпакстан Республикалық Бердақ атындағы сыйлықтың ла- уреаты ақын Тілеуберген Жумамуратов "Казакстан жерінде" деген елен топтамасында "Абай ескерткішіне" олен, арнаган кісі. Ол осы өлеңінде Абайды:
Муктардын улы томында Абай.
Кай жакка барсам алдымнан шығып,
Кездесер журген жолымда Абай.
Жайнаган журек жалында Абай,
Әмуді кезсем, қолымда Абай
Негізгі орны Алматы екен,
Мінеки, биік орынында Абай".
деді. Осылай бағалап, осылай түсінген каракалпак әдебиетінін жүйрігінің сезі Абайдың қарақалпақ халқына ардакты екенін аңғартса керек. Өзбекстан, Каракалпакстан халык шайыры Каракалпакстан Республикалык Бердақ атындағы сый- лыктын лауреаты Ибрайым Юсупов "Мен Абайды жатка білген халыкпын" ("Мен Абайды ядка білген халыкпын") еленінде Абай туралы бүкіл қарақалнак халқы атынан сейлейді. Қарақалпақ аймағынан шығып, аты Орта Азия және Казакстан көлемінен әрі, әлемдік денгейде та- нылған ақынның бұл өлеңі Абайдың 125 жыл тойын- да окылган болатын. Өлся құдіреті сонда, Абайды калкы калай тусініп, кадірлеп багалайтынын корсетуінде, з журек теріндегі иірімді ойларын ақжарқын айтуында.
Шыңғыс тауда прыккан Абай жырлары,
Кен жангырткан каракалпақ қырларын
Бердагымнын косыгына косызып,
Кулагыма бірге шерткен сырларын...
Жырласканда жырына дым каныкава,
- Мен Абайды ядка білген халықлан,
деген жыр қатарлары Абайдын каракалпак халк кандай кадыр-беделге ие екендігін дәлелдеуді талап етпейді.
Тіпті ақын казак бауырына:
...Сen Абa dipep cash parica,
МЕН АЙТАЙЫН, кел де менен сурап ал....
деп, Абай созін. Абай нәрін түсінбейтін, Абайга ман бермейтін кейбір бауырларына, кайсыбір казак оқырмандарына бір қырындап тұрып, миығынан келіп тургандай, өлең қатары адамга әсер береді.
елек сезгем бірак алықла
Мен Абайдан да білген халыкпак...
Мен Абайды ар туткан халықлан... 2
деген жыр қатарлары ақынның Абай арқылы Бердағына, Бердақ арқылы Абайға, Абай мен Бердақ арқылы қазак, қарақалпақ халкына деген азаматтық перзенттігін керсетеді. Сонымен бірге "Өтірікті рас етіп айтпаған, ту- ра жолдан бас кетсе де қайтпаған, нәмәх-рәмді хасла жолдас тутпаган "(Әжінияз. Қосыбайұлы) халқы атыная "Мен Абайды жатқа білген халықпан, Мен Абайды аra тұтқан халыкпан" деуі шынайы ақын сөзі, халқының cesi. Каракалпак әдебиетінде қарақалпақ Абайтануы канат жайып, есіп, гүлденіп келеді...