Хосият Рустамова, Ўзму мустақил тадқиқотчиси “адабиётда тенгсизликка қарши адабий қАҲрамонларнинг руҳий исёни” Тадқиқот мавзусининг долзарблиги ва зарурати

Иккинчи бўлим
1. Иккинчи бўлимда мифологик ҳикояларга эмас, балки Ўзбек адабиётида аёллар адабиётининг шаклланишига хизмат қилган Қўқон адабий муҳитининг ҳомийси шоир Нодирабегимнинг фожеали қисматига тўхталамиз.
А. Антигона сингари Нодирабегим ҳам ҳаётни яхши кўрган аёл, у ҳаётни севади, адабиёт ва маърифатни ҳаётининг моҳияти сифатида қабул қилади.
Адабиёт ҳамиша халқнинг дардини тараннум этим, орзу-умидларини ифодалаш учун хизмат қилган. Буни ҳар бир миллат адабиётида унинг анъанавий қарашларини акс эттирган ёхуд орзуларининг рамзига айланган ўзига хос образлар мавжуд. Баъзан бундай образлар шундай мукаммал тасвирланадики, реалликдан бирмунча олис эканлигини ҳис қилиш мумкин, лекин шуниси аниқки, адабиётдаги қаҳрамонлар, одатда, миллатнинг фитратига, шунингдек, ҳар бир даврнинг руҳига мувофиқ тарзда акс этади. Ўзбек адабиётида кўплаб тарихий, бадиий аёл образлар мавжуд ва улар турлича кўринишларда намоён бўлиши, халқ достонлари, шоиру ижодкорлар асарлари орқали гўзал поэтик услубда намоён бўлади. Адабиётимизнинг ўлмас қаҳрамонларига айланган энг қадимий образларга бирма-бир назар солсак, энг биринчи навбатда “Олтин ёруқ” достонидаги “Шаҳзода ва барс” афсонасидаги малика кўз олдимизга келади, у асарда она образида тасвирланган [16]. Эътиборга молик томони шундаки, мазкур қаҳрамоннинг кечинмалари оналик туйғуси бугунги замонга ҳам бегона эмас, ўз характери билан у инсоният яралганидан буён неча замонлар ўтмасин, оналик туйғуси асло ўзгармаслигини намоён қилади, шу боис образ нафақат ўз актуаллигини йўқотмайди, балки кечинмалари реаллигини ҳам исботлайди.
“Ўғузнома” достонидаги Ўғуз ҳоқонга фарзандлар ато этган аёллар париларга хос сифатлар акс этган, айтиш жоизки, улар хоқон наслининг давом эттириш учун ато қилинган образлардай гавдаланишган [17, 165].
Ўзбек адабиётида улардан кейин учрайдиган аёл образлар табиатида қаҳрамонлик, жасурлик ва улуғворлик сингдирилганини кўриш мумкин. Мардонавор аёл қаҳрамонларнинг характеридаги баркамоллик гўё халқнинг орзуларини намоён этмоқчи бўлган жасорат тимсолларидай таассурот қолдиради.
Афсонавий Тўмариснинг кўрсатган жасоратлари халқни муқаррар ҳалокатдан қутқариб қолган, шу боис бу аёл сиймоси ҳозирга қадар жасорат тимсоли каби қадрланади. Бундан ташқари Тўнюқуқнинг қизи Пафабек ҳам мардликда Тўмарисдан қолишмаган. Александр Македонский қарши курашган Бухорода ҳукмронлик қилган Тухшода хотун сингари қаҳрамонлар, Барчин, Қалдирғоч, Гулойим, Юнус пари, Мисқол пари, Холдорхон, Гулчеҳра, Гулихиромон ва Хон Далли каби аёллар нафақат, гўзаллиги, оқилалиги, ишқда вафодорлиги, жангу жадалларда қўрқмаслигию эпчиллиги билан аждодлар хотирасида чуқур из қолдирган ўлмас образлар сифатида эътироф қилинади [18, 87].
Ўзбек мумтоз адабиётида бундай аёл қаҳрамонларнинг қиёфаси янада идеаллашиб боради. Масалан, “Гул ва Наврўз” достонида Гул садоқатли ёр, ботир ва жасоратли жангчи аёл сифатида гавдаланган. “Фарҳод ва Ширин”даги – Ширин, “Лайли ва Мажнун”даги – Лайли, “Сабъаи сайёр”даги – Дилором образлари, мутафаккир шоир Алишер Навоий томонидан бош қаҳрамонга муносиб тарзда, оқила, доно образлар қиёфасида яратилган.
Ўзбек адабиётида аёл ижодкорлар муаллиф тарзида пайдо бўлгунига қадар яратилган аёл образлар халқ оғзаки ижодида ҳам, мумтоз адабиётда ўз ҳуқуқи, қадри учун курашган ғоят жасур, мақсади сари дадил қадам босган, енгилмас қаҳрамонлар қиёфасида тасвирланган ва улар ўз характери билан одатдаги ўзбек аёлидан анча фарқ қилгани сир эмас, албатта. Аёлларнинг адабиётда ўз ҳақ-ҳуқуқи учун курашган даврларга аҳамият қаратилса, бу XVIII аср охири XIX аср бошларига тўғри келади. Бу даврда аёллар адабиётга муаллиф сифатида кириб келишни бошлашди, бироқ айни шу қадамларни ҳисобга олса, аёлларнинг ўзи яшаган даврига ва жамиятда мавжуд адолатсизликларга қарши муносиб бир сўз айта олган замонлар Европа адабиёти билан солиштирганда, бирмунча кеч юз бергани кўзга ташланади.
Шу ўринда, ўз даврининг қонунларига қарши чиқиб, асарларида даврнинг адолатсизликларини муҳрлашга эришган аёл муаллифларнинг хронологиясига бир назар солсак, улар адабий образлар қатори Европа адабиётида ҳам мавжуд бўлганини ва озми-кўпми, жаҳон адабиёти ривожига ҳисса қўшгани сезилади. Мазкур масаланинг замонавий тадқиқотчилари: Эллен Моэрс ва Элейн Шоуолтер жаҳон адабиётида аёллар ижодининг эволюциясини тиклашга ҳаракат қилишди [19, 9-24].
Уларнинг изланишлари натижасида шу маълум бўлдики, қадимги юнон адабиётидаги илк аёл муаллиф бу – Аспасия (эрамиздан аввалги 470-400 йй.) саналади. У ўз замонининг кўзга кўринган асилзодалари даврасида ҳурмат ва эътиборга эришган муаллиф бўлган. Аспасия йиғинларда илм-фан борасида эркаклар билан тенг мунозарага кириша олган ва ўз шеърларини ўқиб беришдан тап тортган эмас. Маълумки, ўтмиш замонларда адабиёт эркакларнинг иши, деб қаралган ва жамиятнинг бундайин ёзилмаган қонунлари узоқ йиллар жамият тартибларини бошқариб келди. Шунинг учун Европада ҳам адабий давраларда аёлларнинг ижодига жиддий қаралмаган, уларни ёзишга қодир эмас, деб ҳисоблашган, бу эса узоқ вақт аёлларнинг эркакча тахаллуслар билан ўз асарларини эълон қилишларига мажбур қилди [20, 125-143].
Эрамиздан аввалги XII асрда яшаган Фантасиянинг довруғи қадимги Мисргача ёйилган эди, маълумки, бу шоирнинг ҳаёти Троя жанглари даврига тўғри келади. У поэмаларининг аксарият қисмини мана шу даҳшатли тарихий воқеага бағишлаган. Унинг замондоши бўлган спарталик Клейтагора тириклигидаёқ “аёл Гомер” деган шарафли номга эришган, Миро эса адабий давраларда ўша афсонавий Гомернинг волидаси деган шарафли бир унвонга сазовор бўлган. Бу аёл муаллифнинг эпик ва лирик асарлар битгани тарихдан маълум.
Грециялик Сафо (630-572/570 эрамизга қадар) битганларини оммага тақдим этишни истаган илк жасур адиблардан биридир, у нафақат ўз даврининг кўзга кўринган шоирига айланди, балки ҳозир жаҳон адабиётида ўзининг муаййан ўрнига эга десак янглишмаймиз. Сафо танқидлардан умуман қўрқмаган ва уларга эътибор ҳам қаратмаган, шунингдек, ўзи асос солган мактабда қизларга шеър санъатидан сабоқ берган. Унинг ижоди Европа анъаналарида муҳаббат лирикасининг манбаси сифатида эътироф қилинади.
Ўрта асрларда Италия адабиётида Виттория Колонна (1490-1547) номи пайдо бўлди. Танқидчилар унинг шеъриятида умид ва ихлос устунлик қилади, дея эътироф этадилар, шунингдек, бу муаллиф эпистоляр жанр устаси сифатида тан олинган. Маргарита Ангулемская (1492-1549) 1558 йилда илк тўпламини ўз даврида нашрдан чиқаришга муваффақ бўлган илк аёл муаллиф саналади. Бу аёл Франция қироли Франциск I нинг синглиси эди. Унинг «Гептамерон» сарлавҳаси билан босилган асари 72 та новелладан иборат асарда муаллиф ўзи яшаган даврда подшо қароргоҳидаги ижтимоий ва сиёсий ҳаёт, асилзодаларнинг муносабатларини тасвирлаган. Шу боис ҳам асар ўша даврни ўрганиш учун энг муҳим манба саналади.
Маргарита Ангулемскаянинг энг яқин қариндоши Маргарита Валуа (1553-1616) ҳам Европа адабиётининг машҳур аёл муаллифлардан эди, у адабий даврада Қиролича Марго номи билан танилган. Аёл ўз ҳаётига доир мемуарларни битган ва француз адабиётида бу жанрни оммалаштиришга эришган, танқидчилар уни асарларида реаллизмни ғояларга сингдириш кераклигини кўрсата олган адиб сифатида эътироф қилишади.
Ўзбек адабиётида аёл муаллифларнинг дадил чиқишлари юқорида эътироф қилганимиздай кўпроқ XVIII аср охири ва XIX аср бошларига бориб тақалади. Бунда Қўқон адабий муҳитининг каттагина хизмати бор ва муҳитнинг кўплаб вакиллари орасида ўзбек мумтоз адабиётининг кўзга кўринган кўплаб аёл муаллифлари етишиб чиққани эътироф этиш жоиздир. Зебунисо, Нодира, Увайсий, Дилшоди Барно, Анбар Отин сингари бир қатор номлар адабиётда айнан шу даврда пайдо бўлди, лекин бу анчайин оғир давр бўлгани учун тазйиқлар кучли эди, таҳдид ва зулм билан уларнинг руҳи синдиришга уринилди, моҳиятан олиб қаралганда, ҳатто бу йўлда қурбонлар ҳам берилди, бунинг учун айнан Қўқон адабий муҳитига раҳнамолик қилган Нодираи Давроннинг хуни талаб этилгани ўша даврда аёллар нечоғли зулм ва адолатсизликдан азоб тортгани сезилади. Лекин Моҳларойим Антигона сингари афсонавий қаҳрамон эмас, балки тарихий шахс эди, ўзининг зукколигию дадиллиги билан шоир яшаган давр жамияти уни қабул қилмагани учун қурбон бўлган, аммо Нодираи давроннинг ўлими аслида адабиётда аёл муаллифларнинг дадил чиқиши учун бир ғалаба бўлганини исботлайди.
Бу даврда яшаган Нодира, Увайсий, Дилшоди Барно, Анбар отин каби шоиралар ўз шеърлари билан ўтмишнинг бешафқат қонунларига қарши курашиб, жамиятдаги мазлумаларнинг эрки, инсонийлик фазилатларини ҳимоя этиб чиқишган. «Шариат ва бидъатнинг зулмати, бешафқат қонунлари хотин-қизларни мутеъ, чўри даражасида таҳқирлаб ташлаган ана шундай шароитда, – деб ёзади Ўзбекистон халқ шоираси Зулфия, – хотин-қизларимиз ўз инсонийлик қадру қимматларини, руҳан олижанобликларини, покизаликларини ҳимоя қилиб чиқишларининг ўзи катта қаҳрамонлик, жасурликдир» [21, 6].
Тарихий манбаларга асослансак, Нодира, асли исми Моҳларойим бўлиб, Комила, Макнуна тахаллуслари билан ҳам ижод қилгани ўзбек мумтоз адабиёти тарихидан бизга маълум, у ўзбек ва форс-тожик тилларида шеърлар ёзган ва зуллисонайн, яъни икки тилда ижод қиладиган шоирлар анъанасини давом эттирган. Маълумки, Нодира ўз даврининг маданий ҳаётига, адабиётнинг ривожига муҳим ҳисса кўшган, бироқ бир қатор тарихий ва илмий манбаларда унинг мураккаб ижтимоий-тарихий шароитда яшагани, феодализм зулмидан азоб чеккани, деспотизм, фанатизм авжга чиққан бир замонда ижод қилгани уқубатларга йўлиққани, жамиятдаги жаҳолат билан рўбарў бўлишига тўғри келгани ва баайни шу жаҳолатнинг қурбонига айлангани айтилади. Бироқ шундай бўлса-да, у ўз йўлидан қайтишга урингани йўқ. Нодира маърифат йўлида дадил интилган шахс сифатида тарихда ном қолдирган. Қўқон хони Амир Умархоннинг рафиқаси бўлгани учун ҳам бундай имкониятлардан кенг фойдаланган, аёл мамлакатда ўша пайтларда авж олган урушлар, ички қирғинбаротларнинг олдини олиш учун курашган, хонликнинг бор қудрати ва маблағини олижаноб мақсадларга – халқ ҳаёти фаровонлигига сарфлашга уринган. Нодир карвонсарой, ҳаммом, бозор-расталар каби қатор жамоат бинолари қурилиши қувватлаб чиққан [22, 8-22]. У бир неча мактаб, мадрасаларнинг бунёд қилиш ишларига бош-қош бўлди. Нодиранинг қуйидаги сатрларида нечоғлиқ халқ учун ёниб куйганини англаш мумкин:
Бўйлаким мумтоз эрурсен барча султонлар аро,
Шод қилғил бандаларнинг кўнглини эҳсон этиб...

Фуқаро ҳолиға гар боқмаса ҳар шоҳ, анга

Ҳашмату салтанату рафъату шон барча абас.
Мабодо шоҳлар ичида танланган экансан, одамларнинг кўнглини эҳсон қилиб қувонтир, халқнинг ҳолига боқмайдиган ҳар бир шоҳга ҳашамат, салтанат, юксаклигу (рафъат) шуҳрат беҳудадир (абас). Шоирнинг сатрларида халқпарвар инсонга хос самимият, юксак идрок ва кучли салоҳиятни ҳис қилиш қийин эмас.
Нодира ҳамиша ўз замонасининг нуқсонларини танқид этар экан, ўша даврда жамиятда устун бўлган жаҳолатни қаттиқ қоралайди ва мақсадга эришиш, қийинчиликларни енгиш йўлларини ахтаради. Филология фанлари доктори Маҳбуба Қодирова шоирнинг ижоди борасида тадқиқотлар олиб борар экан, қуйидаги фикрларни келтиради: “...Нодиранинг «Фиғонки чархи жафопеша бар мани ношод» деб бошланган ғазалидаги қуйидаги сатрлар бу жиҳатдан диққатга сазовордир. Даврон – пасткаш, ёр – жафокор, бахтимиз қаро, шу аҳволда бизнинг хом фикримиз қаерга етади? Биз жон куйдирамизу мақсад ҳиди димоғимизга етмайди, бу фалак бир марта ҳам бизнинг мақсадимизга айланмади”. Амир Умархоннинг рафиқаси, қўлида салтанатни бошқариш каби қудрат бўлган маърифатпарвар шоир даврдан бу қадар кўнгли зада бўлишига сабаб нима? Салтанатнинг эртаси учун умр йўлдошига умид боғлайди, у ҳам бу оламдан эрта ўтиб кетади, сўнг ўғлини мамлакат ривожи учун ҳисса қўшишига ишонади, бироқ у айшу ишратга берилади ва ножиз ишларга қўл уради, шу боис хонлик ҳам таназзул ёқасига келиб қолади. Бу Нодиранинг қуйидаги сатларида ҳам ўз аксини топади:
Жаҳон айши ғаниматдур неча кун,
Вафо қилмас кишига мулки дунё.
Одамзоднинг бу оламда мол-давлатдан ҳузурланиб яшаши атиги тўрт кун, чунки бойлик ҳеч кимга вафо қилмайди, дейди у. Шоир инсонннг хулқ-атворига баҳо бериб туриб, дунёнинг ҳою ҳавасларига алданиб умр ўтказишига, шу тариқа савоб ишлар қилмоқлик фурсатини қўлдан бой беришига ишора қилади. Тан олиш жоизки, Нодиранинг шеъриятида чуқур фикр-мулоҳазалар, фалсафий-ахлоқий, ижтимоий-сиёсий масалалар мужассам. У ижтимоий қарашларини давр шароити билан боғлаган ҳолда ифодалайди. Шунинг учун Нодиранинг деярли ҳар бир ғазалида мазмун бақувват, фикрлар изчил тараннум этилади. Айниқса, муҳаббат билан боғлиқ ғазалларида шоирни бу туйғуни нақадар қадрлагани ва унинг моҳиятини қанчалик теран англагани сезилади:
Муҳаббатсиз киши одам эмасдур,
Гар одамсан, муҳаббат ихтиёр эт!
Бундай ажойиб фикр ўз даврининг кўзга кўринган шоири фақат Нодирага тегишли бўлиши мумкин эди. У ўзбек мумтоз адабиётига ана шундай қарашлар билан янгича ҳавони олиб кирди, бу аёл муаллифларнинг ўзига хос овози эди, десак янглишмаймиз. Чунки инсон муҳаббатсиз одам қиёфасидаги оддий махлуқ саналади. Муҳаббат уни одамга айлантиради, у шу туйғу орқали шаклланади ва камолга етади, шунинг учун шоир “агар ўзингни одам санасанг, муҳаббатни истагин”, дейди.
Бошқа бир ғазалида у ўз туйғулари, қалбидаги муҳаббатининг нечоғлик кучлили эканлигидан ҳикоя қилади:
Фарҳод агар урса менга лофи муҳаббат,
Бир оҳ ила айларман уни доғи хижолат.
Ҳарчандки бемори ғами ишқ эди Мажнун,
Дардимни кўриб тишлади ангишти надомат.
Шоир юқоридаги биринчи икки сатрда Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонида Ширин ишқида жон берган Фарҳодга ишора қилиб, мабодо у муҳаббатдан сўйласа, Нодиранинг кечинмалари олдида ошиқ йигит сўзлари лофдир, яъни ўз ҳисларини бўрттириб кўрсатаётгани маълум бўлади, мен ҳали сўзламасимдан, шунчаки оҳ тортганим ҳамон у хижолатга тушарди. Кейинги икки сатрда Навоийнинг бошқа бир достони – “Лайли ва Мажнун”даги Мажнун номи тилга олинган. Биламизки, Мажнун Лайли ишқида адо бўлиб, жунунлиги билан адабиётда ошиқ тимсолига айланган бир ўзига хос образдир. Нодира ўз ҳолини мана шу Мажнуннинг жунунлигидан ортиқ эканлигини билдиради. Мажнун қанчалик муҳаббат дардида девона, эс-ҳушидан айрилган, қайғуга гирифтор бемор бўлмасин, менинг изтиробимни кўрганда, надоматдан бармоғини тишлаб қоларди, дейди у. Шоир кейинги сатрларда яна икки ошиқ, икки тарихий шахс қўлланилади:
Гар бўлса Зулайҳода менинг заррача ишқим,
Қолмас эди Юсуфни фироқида саломат.
Маълумки, “Юсуф ва Зулайҳо” қиссаси жуда кўпгина китобларда келтирилган, шунингдек, Қуръони Каримнинг ўн тўққизинчи “Юсуф” сурасида пайғамбар Юсуф Алайҳиссаломнинг бошдан кечирган изтироблари тўлалигича баён қилинган, унга кўра, Зулайҳо аввалига ўз суйганига шайтон васвасига учраб, ўз суйганига туҳмат қилади, сўнг Юсуф ўн уч йил қоронғи зиндонда ётганда, унинг ишқида ҳасратда ўз йилларини ўтказади, шу тариқа беозор бир ошиққа айланади. Нодира айни шунга ишора қилади, мабодо Зулайҳонинг қалбидаги ишқ меникича бўлганда, Юсуфни ҳажрида куйган йилларида тирик қолмасди, деган фикрларни билдиради. Бундай сатрлар Нодиранинг нечоғлик маърифатли аёл бўлганини, тарихий шахслар ва достонлардаги қаҳрамон образлар, уларнинг кечинмаларини қанчалик мукаммал англагани ва ўз ҳолини ҳам теран ҳис қила олганини кўришимиз мумкин. Энг асосийси, у муаллиф сифатида ўз ҳолини чиройли ва асосли баён эта олган, Нодиранинг ижодида муҳаббат мавзусидаги шеърлар кўп, уларнинг аксарияти шоир ҳаётни қадрлагани, уни ато этган Яратганни юксак бир эҳтиром билан суйгани, халққа меҳри сезилади. Муҳими, унинг ҳар бир ғазалида кучли истеъдод нафасидан ташқари чуқур билим, чин самимият, ўткир мулоҳаза ва фалсафа акс этганининг гувоҳи бўлиш мумкин.