Hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta'lim tizimi va pedagogika fani rivoji

2. Yaponiyada ta’lim — tarbiya va uning o’ziga xos xususiyatlari.
Yaponiya ta’limining shakllanishi 1867 —1868 yillarda boshlangan. Yaponiya o’z oldiga ikki vazifani: birinchi — boyish, ikkinchi - G’arb texnologiyasini Yaponiya ishlab chiqarishiga kiritish masalasiin qo’yadi va bu ishni amalga oshirish uchun birinchi galda ta’lim tizimini tubdan o’zgartirish kerakligi aytildi.
1872 yili «Ta’lim haqidagi qonun» qabul qilindi. Bunda Yapon ta’limi G’arb ta’limi bilan uig’unlashtirildi. 1908 yilda Yaponiyada boshlang’ich ta’lim majburiy 6 yillikka aylantiriddi. 1893 yili kasb yo’nalishidagi dastlabki kollej paydo bo’ldi.
1946 yili qabul qilingan Konstitutsiya fuqarolarning ta’lim sohasidagi huquq va burchlarini belgilab berdi. Unda barcha bolalar bepul umumiy ta’lim olishlari belgilab ko’yilgan.
Yaponiyada hozirgi zamon ta’lim tizimlarinig tarkibi quyidagicha: Bolalar bog’chalari, boshlang’ich maktab, kichik o’rta maktab, yuqori o’rta maktab, oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi o’quv yurtlaridan iborat.
Bolalar bog’chalari. Ta’limning bu bosqichiga 3—5 yoshli bolalar qabul qilinadi. Bolalar yosh xususiyatlariga muvofiq ravishda 3, 2, 1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadilar.
Majburiy-Ta’lim.. Ta’limning bu pog’onasiga 6 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan bolalar jalb qilinib, ular shu muddat ichida 6 yillik boshlang’ich maktab va 3 yillik kichik o’rta maktab kursini o’taydilar. 9 yillik bu ta’lim majburiy bo’lib, barcha bolalar bepul o’qitiladilar va tekin darsliklardan foydalanadilar.
Yuqori bog.qmch o’rtya myaktabi. Bu maktablar ta’lim yo’nalishining 10.11.12. sinflarini o’z ichiga oladi. Yaponiyada bunday bosqich maktablarining kunduzgi, kechki va sirtqi bo’limlari mavjud. Kunduzgi yuqori bosqichli maktablarida o’qish muddati 3 yil. Uquvchilarning 95 foizi kunduzgi maktablarda ta’lim oladilar. Bu tarzdagi maktablarda o’qish ixtiyoriydir. Unda quyi o’rta maktablarni bitirgan yuqori bosqich o’rta maktablariga kirish sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tgan 16 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan o’quvchi yoshlar qabul qilinadilar. Unda umumiy ta’lim (akademik) fanlari, texnik bilimlar, tijorat, mahalliy sanoat, qishloq xo’jaligi, chorvachilik, baliqchilik, kemasozlik va boshqa maktablarda umumiy va xususiy tarmoqlarni qo’shib hisoblaganda 95 foiz yosh bilim oladi.
Dorilfununlar, kichik kollejlar, texnik kollejlar, maxsus ixtisoslashtirilgan kollejlar Yaponiyada oliy ta’lim tizimini tashkil etadi.
Yaponiyada boshlang’ich, o’rta va oliy o’quv yurtlaridan tashqari, bir — biridan farq qiluvchi «Ixtisos maktablari» va «turli» maktablar ham mavjud. Ularning ko’pchiligi xususiy bo’lib, turli firma, kontsern va sindikatlar uchun qisqa vaqtli kurslarda tikuvchi, oshpaz, hisobchi, mashinkada yozuvchi, avtotexnik, elektron hisoblash mashinalari uchun dastur tuzuvchilar va boshqa zaruriy kasblar o’rgatiladi. Yaponiyada ham turli xorijiy tillarni o’rgatishga ixtisoslashtirilgan maktablar mavjud.
Boshqa maktablardan farqli o’laroq, Yaponiya maktablarida o’qish 1 apreldan boshlanib, kelasi yilning 31 martida nihoyasiga yetadi.
Boshlang’ich va kichik o’rta maktablarda o’kuv yili uch semestrga bo’linadi: aprelь — iyulь, sentyabrь — dekabrь, yanvarь — mart. Katta o’rta maktablarda esa o’kuv yili 2 yoki 3 semestrga bo’linadi.
Ukuv yili Yaponiyada 240 kun yoki Amerika Qo’shma SHtatlaridan 60 kun ko’pdir. Darslar 7 soat. Ko’pchilik maktablarda darslar ertalab soat sakkiz yarimda boshlanib, uchdan keyin tugaydi.
o’kuvchilar xaftasiga 2—3 soat sinfdan tashkari klub ishlarida, 7 soat ixtisos bo’iicha mashg’ulotlarda yoki repetitorlar ixtiyorida bo’ladilar.
Yuqori bosqich o’rta maktablarida butun o’kuv jarayonida o’kuvchilar 80 ta sinov topshirishadi. o’kuvchilar majburiy asosiy fanlardan tashkari o’z xoxishlariga ko’ra ingliz tili, texnik ta’lim va maxsus sinovlarga jalb etiladilar.
Yapon maktablari elektron xisoblash mashinalari va boshka o’kuv texnika vositalari bilan to’la ta’minlanganligiga karamay, mutaxassislarning fikricha, asosiy e’tibor o’kituvchi faoliyati va darslikka karatilmog’i kerak. o’larning fikricha, o’kituvchi va o’kuvchi o’rtasidagi jonli muloqot o’rnini xar kancha, takomillashgan mashina xam bosa olmaydi.
Deyarli barcha darsliklar xususiy bosmaxonalarda chop etiladi. o’larni chop etishga mablag’ni vazirlik ajratadi. Yukorida kayd etilgandek, darsliklar boshlang’ich va kuyi o’rta maktablarda bepul, yukori o’rta maktablarda esa pullikdir. Darsliklar narxi shundayki, ularni xarid kilishga xammaning imkoniyati bor. Foydalanilgan darsliklar pullik bo’lsa xam, tekin bo’lsa xam o’kuvchining o’zida qoldiriladi.
Yaponiyada o’kituvchi kadrlar tayyorlash sifatiga juda katta talablar qo’iiladi. Bu talablar shundayki, mazkur kasbga iqtidorsiz va yo’nalishi to’g’ri kelmaydigan tasodifiy kishilarning kirib qolishi amalda mumkin emas.
o’kituvchilar 4 yillik dorilfununlarda va 2 yillik kollejlarda tayyorlanadi. Bu o’kuv yurtlarinig bitiruvchilariga birinchi va ikkinchi darajali guvoxnomalar beriladi.
Maktab direktori bo’lish uchun 1 — darajali guvoxnomaga ega bo’lish shart.
Yapon ukituvchilarinig jamiyatda tutgan obro’ - e’tibori katta. Binobarin, ularning maoshlari xam yuqori, 74 foiz o’kituvchi jamoa va kasaba uyushmasiga a’zo. Bu ularga ta’lim mazmunini va uslubini muxokama qila olish imkoniyatini beradi.
Yapon o’qituvchilari xar 5 yilda malaka oshirish kurslarida o’qib qytadilar. Malaka oshirish o’kituvchilarning o’zlari uchun katta extiyojdir. CHunki Yaponiya maktablari dasturi 10 yilda davr taqzosiga
ko’ra o’zgaradi. Dasturlardagi yillik o’zgarishlar esa anjumanlar o’tkazish yo’li bilan o’qituvchilarga yetkazib boriladi.
O’qituvchilar o’zlariga ishonib topshirilgan 35 — 40 o’quvchining bilimi va tarbiyasi uchun javobgardirlar. SHu bois ular darsdan bo’sh vaqtlarini o’quvchilar, ularning ota — onalari bilan suxbatlarga, xonadonlarga tashrif ishlariga bag’ishlaydilar.
Yaponiyada oilaviy byudjetning katta qismi bolalarning sara maktablarda puxta bilim olishlarini ta’minlashga, universitetlarga kirib bilim olishlariga sarflanadi. Oilada bola yaxshi bilim olishi uchun barcha shart — sharoitlar yaratib beriladi.
Bolalar tarbiyasida onalarning roli va ma’suliyati ayniqsa kattadir. Ular farzandlarining oqil, dono, muloyim, odil va mexnatsevar bo’lib o’sishlari uchun oila sulolasi va davlat oldida o’zlarini ma’sul deb xisoblaydilar.
Turli ta’limiy ko’nikmalarni bolalar ongiga singdirish yapon maktablariga xos fazilatdir. Masalan, 2 — sinf o’quvchisi ko’pchilik oldnda nutq so’zlash qobiliyatiga ega bo’lishi, 6 — sinf o’quvchisi kamida 2 ta cholgu asbobida kuy chala bilishi, boshlang’ich sinf o’qituvchisi suvda bemalol suza olishi kerak.
Dorilfununlarga katta o’rta maktabni yoki 12 yillik oddiy maktabni tugatgan o’quvchilar qabul qilinadi. U yerda 460 ta universitet bo’lib, 95 tasi davlat tasarrufida, 34 tasi munitsipal, 331 tasi xususiydir. 1 — toifadagi universitetlarda xar bir o’qituvchiga 8 nafar, 2 — toifali universitetlarda esa 20 tadan talaba to’g’ri keladi. Universitetlarga qabul qilish ikki bosqichga bo’linadi : 1 — bosqichi turar joyda o’tkaziladi: buning uchun yapon, eski yapon tili, matematika, fizika, ximiya, jamiyatshunoslik, tarix bo’yicha test sinovlaridan o’tadilar.
Bu sinovlardan o’tgan o’quvchilar universitetlarga yo’llanma oladilar va yana sinovdan o’tadilar. Xususiy universitetlarga esa to’g’ridan — to’g’ri test topshiriladi. Bir qator xususiy universitetlar o’zining uzluksiz shaxobchasiga ega (bog’chadan boshlab xamma bosqichlarni qamrab oladi). Universitetdan talabalarni xaydab yuborish mumkin emas. Lekin o’qish muddatini cho’zish mumkin (4 yillik o’qish 5 — 6 yilgacha cho’zilib ketishi mumkin).
Kollejlar :
1— kichik kollej.
2— texnik kollej
3— maxsus kollejlarga bo’linadi
uni bitirgan talabalar bakalavr diplomini oladi va universitetning 2 — yoki 3 — kurslariga qabul qilinadi.
Yapon dorilfununlarida talabalar o’quv jarayonida 140- 150 sinov birligi topshiradilar. Ularda baxo mezoni — «a’lo», «yaxshi»,
«konikarli», «koniqarsiz». Yapon dorilfununlari asosan yuqori malakali mutaxassislar tayyorlaydi. SHunga qaramay, Yaponiyada «Dorilfuiun kishini bilim va kasbga yo’naltiradi xolos, uni takomillashtirish, mukammallashtirish o’ziga bog’liq» deb xisoblaydilar.
Yaponiya dorilfununida bitiruvchilarning mutlaq ko’pchiligi xalq xo’jaligining turli soxalarida samarali mexnat qiladilar. Oliy ma’lumotli mutaxassislar soni jixatidan Yaponiya jaxonda ikkinchi o’rinda turadi. Ming kishiga 190 ta oliy ma’lumotli mutaxassis to’g’ri keladi. Bu ko’rsatkich AQSHda xar ming kishiga 294, Buyuk Britaniyada 138, frantsiyada 115 nafardir.
Yaponiya ta’limining asosiy maqsadi va mazmuni axolini zamonaviy texnik hamda texnologik jarayonlar bilan jixozlangan xozirgi zamon sanoatida samarali ishlashga moslashtirishdir. Mamlakatda maktabga muxim ijtimoiy vazifani bajaruvchi, jamiyatning olga siljishini ta’minlovchi dargox deb qaraladi va xalq tomonidan e’zozlanadi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Yaponiyada ta’lim tizimi xam shaklan, xzm mazmunan yuksak uyg’unlik kasb etgan. Ibrat olsa, o’rgansa arziydigan jixatlari ko’p. E’tiborli yana bir tomoni — Yaponiyada faqat milliy an’analar bilan cheklanib qolmay, jaxondagi Amerika, Frantsiya, Germaniya kabi taraqqiy etgan mamlakatlarning ilg’or pedagogik ish tajribalari xam ijodiy o’zlashtirilgan.