Hozirgi kunda davlatlar o'rtasidagi xalqaro savdoning rivojlanishi, ishlab chiqarish integratsiyalashuvining kengayishi va takomillashuvi tashqi iqtisodiy faoliyatning yanada erkinlashuviga sabab oo'lmoqda

Tubqi iqtisodiy aloqalar - iqtisodiyotning bare ha tarmoqlari 10 va faoliyatning boshqa sohalarida davlat va uning subyektlari xalqaro hamkorligining xilma-xil shakllari tizimidir. Davlat subyektlariga o'z zimmasiga davlat tomonidan yuklangan huquq va maJburiyatlaming tasarrufchiJari kiradi. Bular o'zini o'zi boshqaradigan hududlar, mulkchiJik shaklidan qat'iy nazar, xo'jalik yurituvchi subyektlar (aksiyadorlik jamiyatlari, davlat korxonalari, kichik va o'rta korxonalar, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, xususiy tadbirkorlar va hokazolardir. Binobarin, tashqi iqtisodiy aloqalar - aniq bir mamlakatning boshqa mamJakatJar biJan xalqaro mehnat taqsimotiga, pan va ish lab chiqarishni ixtisoslashtirishga hamda boshqa omillatp asoslangan ishlab chiqarish, savdo, siyosiy va boshqa xii munosabat-", laridir. Tasbqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy aloqalami ro'yobga cbiqarisb jarayoni. Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish va fanni ixtisoslashtirish, xo'jalik hayotini baynalminallashtirish jarayonidan obyektiv ravishda kelib chiqadi. Tashqi iqtisodiy aloqalaming shakllanishi va rivojlanishi alohida oIingan mamlakatJarning o'zaro aloqalari va bir-biriga bog'liqligining kuchayishi bilan belgilanadi. Xalqaro mehnat taqsimotining iqtisodiy mazmllni birgalikdagi ishlab chiqarishni tashkil etish usullarida ifodalanadi. Bunda turli mamlakatlarning korxonalari muayyan tovar yoki xizmatlami tayyorlashga ixtisoslashadi, so'ngra ulami ayirboshlaydilar. Tovar ayirboshlash pulli yoki pulsiz asosda amalga oshiriIishi mumkin. Ko'pchilik hollarda ayirboshlash asosan birinchi variant bo'yicha yuz beradi, ya'ni xorijdan mahsulot oladigan taraf uning egasiga barcha hara)atlami to'laydi. Turli tuhfalar, insonparvarlik yordamlari, ishlami muvofiqlashtirish, umumiy qarorlami muhokama va qabul qilish, tajriba almashish, standartlarning xalqaro miqyosda birxiIJashtirilishi, atrof muhitni muhofaza qilishga doir chora-tadbirlar va hokazolar ayirboshlashning pulsiz turlariga kiradi. Shunday qilib, davlatniDf tashqi iqtisodiy aloqalari turli 50- halarda: tashqi savdo, fan-tcxnika, ishlab chiqarish. invcstitsiya, valyuta-moliya va krcdit. axborot. madaniyat va Sport turlari, mchnat resurslarini olib o'tishda o'rnatiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalaming ana shu turlarini quyidagi shakllarga birlashtirish mumkin: savdo (tovarlami ayirboshlash. xizmatlar ko'rsatish), qo'shma tadbirkorlik. hamkorlikning boshqa turlari. Vlar xalqaro iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ayniqsa kcng tarqalgan. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday faoliyat tufayli mamlakatlar o'z ishlab chiqarish rcsurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Xalqaro savdoga zamonaviy qarashlar bir nccha nazariyalami o'z ichiga oladi. Vlar Adam Smit allaqachon ta'riflab bcrgan mutloq ustunlik nazariyasidan (l776-yil) boshlanadi. Nazariyotchi har bir mamlakatda boshqa marnlakatlardagiga qaraganda ancha kam chiqimlar bilan tovarlar va xizmatlarning muayyan turlarinin ishlab chiqarishga imko beradigan mutiaq ustunlik mavjudJigini isbotlab bcrdi (bunday ustunlik tabiiy tusda bo'lishi yoki iqtisodiy rivojlanish jarayonida cgaUanishi mumkin). Savdo o'zaro foydaJi bo'lishi uchun mamlakatlaming har biri shunday mutlaq ustunlikka ega bo'lishi kerak, lekin u ishlab chiqarish '1'aoliyatining turli YO'nalishlaridan o'rin olishi lozim. Turli davlatlar itrtisodiy faoliyatini ixtisoslashtirishning asosiy shart-sharoitlaridan biri ham ana shundadir. Smit nazariyasidan ixtisoslashtirish qanchalik chuqur bo'lsa, mamlakat oladigan foyda ham shunchalik ko'p bo'ladi, degan xulosa kelib chiqadi. Ushbu nazariyalar uchun amerikalik mashhur iqtisodchi Vasiliy Leontev taklif etgan muayyan tuzatishlar zarur. U ish lab chiqarish ornilllarining bir xii emasligini qayd etadi, bu omillami taqchil yoki mo'l-ko'l omillar sifatida ko'nb chiqish mumkin. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ishchi kuchi nisbatan cheklangan sharoitda yuqori malakali mutaxassislaming nisbatan ortiqchaligi ko'zga tashlanadi. Rivojlanayotgan mam1akatlar esa malakasiz mehnatning katta harajatlami talab etadigan mahsulotni eksport qilishga intiladi. Ikkala holda ham mehnatni ko'p talab qiladigan mahsulot eksporti yuz beradi. Lekin ular turli xarakterga ega. Shu bilan birga tabiiy resurslarga boy ko'pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda eksport qilish ko'p sarmoya talab qiladi, chunki xomashyoni qazib olish katta mablag'lami taqozo etadi. Keyingi paytda tashqi savdo yo'nalishini tovArlaming hayotiy sikli nazariyasidan kelib obiqib tushuntiradigan marketologik nazariya paydo bo'ldi. Ushbu nazariyaga ko'ra har qanday mahsulotning hayot sikH bir necha bosqichdan - joriy etish, o'sish, yetuklik va tushkunlikdan iOOrat bo'ladi. Lekin, bosqichlaming o'zi ichki va tashqi bozorlar bo'yicha notekis navbatlashadi. Ayni shu narsa ishlab chiqarishni ichki bozordan tashqi OOzofga qayta yo'llash shartlari va vaqtini belgilaydi. Xalqaro savdo - miqyos samarasi bilan ham tushuntiriladi. Nazariy jihatdan olganda u mikroiqtisodiy hodisalarga kiritiladi hamda mahsulot ish lab chiqarishning o'rtacha chiqimlari va hajrnlari dinamikasini qiyoslashga asoslanadi. Agar ish lab chiqarish hajmlarini ko'paytirganda, o'rtacha chiqimlar mahsulot birligiga hisoblanganda qisqarsa, miqyos samarasi - musbat, ko'rsatilgan ko'rsatkichlar dinamikasi tamoyillari teskari nisbatda OO'lsa - manfiy bo'ladi. Rivojlanish jarayonida ko'plab mamlakatlaming (ayniqsa, sanoati rivojlangan mamlakatlaming) ta'minlanganligi baravarlashgani sababli ham mutloq, ham qiyosiy ustunliklar uchun asos yo'qoladi. Miqyos samarasini beradigan ommaviy ishlab chiqarish ta'minlangan taqdirdagina xalqaro savdo foydali bo'ladi. BuniIig uchun bozor sig'imi asosiy omilga aylanadi, uni alohida blingan mamlakatlar ichida ta'minlash qiyin. Bunga, odatda, jahon bozoridagi operatsiyalar hisobiga erishiladi. Yagona integratsiyalangan bozorning shakllanishi shunga olib keladiki, iste'mo1chilarga ko'p miqdordagi mahsulot ancha past narxlarda taklif qilinadi. Shu tariqa, mikroiqtisodiy muammolar makroiqtisodiy darajaga o'tadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchisi bo'lgan firmaning daromadi milliy iqtisodiyotning jahon bozoriga integratsiyalashuvi darajasiga bog'liqdir. Boshqa nazariy qarashlar ham mavjud. Lekin ular orasida, birinchidan, olimlar va amaliyotchilar o'rtasida keng tarqaigan, ikkinchidan, makroiqtisodiy darajada ifodalangani, va uchin14 chidan, eng umumlashganligi bilan ajralib turadiganini ko'rib o'tamiz. Xalqaro savdo mazmuniga doir biz bayon etgan barcha yondoshuvlami ancha osonlik bilan dastlabki ikki qarashga kiritsa bo'ladi. Zero, ma'lumki, mam1akatda ortiqcha bo'lgan resurslar sarflanadigan mahsulot sham, tovarlar hayot tsikli ham, miqyos samaralari ham - ularning barchasi ishlab chiqarish chiqimlaJiga bevosita bog'liq. Shuning uchun dastlabki ikki qarash - eng universal doktrinalar bo'lib, qolganlari esa ulami aniqlashtirish hisoblanadi. Shuni ta'kidlash joizki, xalqaro savdo - tashqi iqtisodiy faoliyat barcha qolgan shakllari va turJarining boshlang'icl1, muvofiqlashtiruvchi va ko'paytiruvchi negizi hisoblanadio: Tashqi iqtisociiy faoliyatning xorijiy sarmoyani jalb etishdek shaklinirw samaradorligi ham uning darajasiga bog'liq. Savdodagi qonun huijatlari tomonidan belgilangan boshqa cheklashlar investitsiya jarayonlarida aks etadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar tarixiy va iqtisodiy toifa hisoblanadi. Tarixiy toifa sifatida tashqi iqtisociiy aloqalar sivilizatsiya mahsulotidir. Vlar davlatlar paydo bo'lishi bilan yuzaga keladi va birga rivojlanadi. Ushbu aloqalaming rivojlanishiga ayniqsa feodalizmning tanazzuli kuchli turtki berdi. Natural xo'jalikdan tovar-pul munosabatlariga o'tilishi alohida davlatlaming milliy bozorlarni rivojlantirishga, tovar ayirboshlashida keskin sakrashni tug'dirishga, bu esa davlat munosabatlarining iqtisodiy sohasida baynalminal aloqalar va xalqaro ayirboshlashlar kengayishi, chuqurlashishiga olib keldi. Iqtisodiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloqalar barcha turdagi resurslaming davlatlar va boshqa davlatlarning iqtisodiy subyektlari o'rtasidagi harakati paytida yuzaga keladigan ishlab chiqarish - iqtisodiy munosabatlar tizimini tashkil etadi. Vshbu ikki taraflama munosabatlar davlat iqtisodiy hayotining barcha sohalarini, avvalo, uning ishlab chiqarish, savdo, investitsiyaga oid va moliyaviy faoliyatini qamrab oladi. Iqtisodiy toifa sifatida tashqi iqtisodiy aloctalaming mohiyati uning funksiyalarida aniql4nadi. Quyidagilar ana shunday funksiyalar hisoblanadi: - tabiiy resurslar, ulaming ashyoviy vs qiymat shaklidagi mehnat natijasi bilan xalqaro ayirboshlashni tashkil etish va xizmat ko'rsatish; - xalqaro mehnat taqsimoti mahsulotlari iste'mol qiymatining xalqaro miqyosdagi e'tirofi; • - xalqaro pul muomalasini tashkil etish. Birinchi funksiya - tabiiy resurslar sifatida qazib olinadigan mahsulotlar va xalqaro mehnat taqsimoti jarayonida olinadigan mahsulotlami ularning ashyoviy hamda qiymat shaklidagi mehnat natijalari bozori orqali aniq iste'molchilarga yetkazishdan iborat bo'ladi. Ayirboshlashni tashkil et ish ayni vaqtda ayirboshlashga xizmat ko'rsatishni ham nazarda tutadi. Ikkinchi funksiya - bajarish jarayonida tovar-pul munosabatlari harakatining yakunlanishi va pulni xalqaro mehnat taqsimoti mahsulotiga ayirboshlash tugashi yuz beradi. Buning natijasida mahsulotning iste'mol qiymati (yoki amaliy qiymati) xalqaro e'tirofga sazovor bo'ladi. UGhinchi funksiya - turli xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida pulning uzluksiz harakati uchun shart-shat!" roit yaratishdir. A¥ni vaqtda tashqi iqtisodiy aloqalar davlatning iqtisodiy tizimiga ta'sir ko'rsatish vositasi bo'lib maydonga chiqadi, u tashqi iqtisodiy faoliyat mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Hozirgi jahon xo'jaligida tashqi iqtisodiy aloqalar davlat milliy daromadinin o'stirish, xalq xo'jaligi harajatlarini tejash va fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish omillariga aylanadi. Tashqi iqtisodiy aloqalar orqali jahon bozorining tovar va xizmatlarga talabi muayyan davlatning ichki bozoriga o'tkaziladi, bu esa ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirishga imkon yaratadi, bu, o'z navbatida, sanoat, qishloq xo'jaligi, savdo, moliya muassasalari va xizmatlar sohasini rivojlantirishga olib keladi.
Tashqi iqtisodiy siyosat - davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solish va ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimlanishida mamlakat ishtirokini maqbullashtirish rejimini belgilashga doir bir maqsa tartibga solish sohasidagi siyosat, valuta siyosatidir. Bundan tashqari, alohida olingan d;vlatlar vs mintaqalar bilan tashqi iqtisodiy operatsiyalarni jugrofiy jihatdan muvozanatlashtirish vazifalari ham tashqi iqtisodiy siyosatni xal etadiki, bu hol mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash bilan bog'Jiq. Tashqi iqtisodiy siyosat tashqi iqtisodiy faoliyatni ham tartibga soladi. Ko'pchilik davlatlarda mavjlold bo'lgan tashqi iqtisodiy siyosat vositalarining keng doirasi ularga o'z tashqi iqtisodiy aloqalari tarkibini va ulami rivojlantirish yo'nalishlarini sha!dlantirishga ham, boshqa mamlakatlaming tashqi iqtisodiy aloqalari va tashqi iqtisodiy siyosatiga ham faol ta'sir ko'rsatish imkonini beradi. Tashqi iqtisodiy siyosat vositalarining ushbu doirasini savdo-siyosiy mexanizm sifatida ta'riflash mumkin. Samamli tashqi iqtisodiy siyosatni shakllantirish uchun uning asosiy qoida(printsip)larini aniq va ravshan belgilash lozim. Chunonchi. tashqi iqtisodiy siyosatda TIF qatnashchilarining xattiharakatlarini iqtisodiy-huquqiy tartibga solishga asosiy o'rin ajratiladi, toki u umummilliy manfaatlar:ga javob bersin. Bozor munosabatlariga va mulkchilik shakllarining xilma-xilligiga o'tish, mulkchilik shakllaridan qat'i nazar barcha korxonalarga tashqi iqtisodiy faotiyat bilan shugullanish huquqi berilgan sqaroitda O'zbekiston davlat monopoliyasidan va u bilan bog'liq davlatning tartibga solish shakllaridan voz kechdi. Hozirgi shartsharoitda.davlatning bosh vazifasi - iqtisodiyot faoliyatining bozor qoidalatiga mos hold a va izchillik bilan jahon xo'jaJigiga integratsiyalash siyosatini ishlab chiqishdir. Mustakillikka erishgandan so'ng, O'zbekiston o'zining manfaatlaridan kelib chiqib, mustaqil tashqi iqtisodiy siyosatni o'tkazish imkoniyatiga ega bo'ldi. Shu sababJi, tashqi aJoqalarni milliy xo'jalikni rivojlantirish ehtiyojlariga muvofiqlashtirish va ijtmioiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o'tish, jahon hamjamiyati mamlakatlarining o'sib borayotgan o'zaro bog'liqligini hisobga olgan holda integratsiyalash jarayonlarini rivojlantirish vazifasi o'rtags qo'yildi. Hukumat jahon xo'jaligi va bozoriga 18 nisbatan milliy iqtisodiyotning yanada ochiq bo'Iishiga yo'naltirilgan chora-tadbirlami amalga oshirishga kirishdi. Biroq, O'zbekiston Respublikasining jahon xo'jalik aloqalariga to'g'ridan-to'g'ri, bevosita kirish jarayoni 4Ikatta sakrash» ko'rinishida amalga oshirilishi mumkin emas. Bu jarayon bosqichma-bosqich. obyektiv tarkibiy shart-sharoitlar yetilishiga qarab vs butun xo'jalik mexanizmini, xususan uning tashqi iqtisodiy sektorini isloh qilish bilan rivojlanib boradi.