Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol o’ynamoqda

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
________________________
FAKULTETI

AMALIY ISHI

Guruhi: ________
Bajardi: _____________
Tekshirdi: _________
INTEGRALASHGAN TIZIMLAR
REJA:
1.Integrallashgan tizimlar xaqida umumuiy tushuncha
2.Integrallashgan tizimlarning ishlash tartibi va qulayliklari


Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol o’ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozosidir. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishgakerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo’yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin.T i z i l m a l a sh t i r i sh – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo’lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko’rsatish mumkin.Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo’lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u biror bir ob’yektning xususiyatini, holatini yoki ob’yektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi.Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo’lib ko’p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo’lishi, birinchidan foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug’diradi. MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli ko’rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy kompyuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl bo’lib, undagi ma’lumotlar o’zaro bog’langan va tartiblangandir.Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan ma’lumotlar to’plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum berilgan aniq bir strukturaga ega bo’lgan ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi maxsus formatga ega bo’lgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o’z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi.Ma’lumotlar bazasi–bu ma’lum bir predmet sohasiga oid tizimlashtirilgan(strukturalashtirilgan) ma’lumotlarning nomlangan to’plamidir.Ma’lumotlar bazasi - axborot tizimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini yengillashtirish maqsadida ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan. Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) -bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmuasi bo’lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin.Juda ko’p turdagi MBBT mavjud. Ular o’z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo’lib, bu tillarga SUBD buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin.Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi – bu ma’lumotlar bazasini yaratish, ularni dolzarb holatini ta’minlash va undagi zarur axborotni topish ishlarini tashkil etish uchun mo’ljallangan dasturlar majmui va til vositasidir.Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl (jadval) kabi elementlar bilan chambarchas bog’liq. Maydon-bu ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etishni elementar birligi bo’lib, u axborotni eng kichik va bo’linmas birligi bo’lgan rekvizitga mos keladi. Maydonni tasvirlash uchun quyidagi tavsiflardan foydalaniladi:Maydon nomi, masalan, familiyasi, ismi, tug’ilgan sana,lavozimi, ish staji, mutaxassisligi.Maydon turi, masalan, son (chislovoy), simvol (simvolnыy), sana/vaqt (data/vremya), mantiqiy (logicheskiy).Maydon uzunligi (o’lchami), masalan, eng ko’p simvollar sig’imi; Maydon aniqligi, (son tipidagi ma’lumotlar uchun) masalan, sonning o’nli kasr qismini aks ettirish uchun o’nlik raqamdan to’rtta.Yozuv –bu mantiqiy bog’langan maydonlar to’plami. Yozuv tuzilishi uchun uning tarkibiga kiruvchi maydolar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi bilan aniqlanib, ularni har biri ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. Yozuv ob’yektning biror bir elementi haqida to’liq ma’lumotni ifodalaydi.Fayl (jadval) -bu bir xil tuzilmaga ega bo’lgan yozuvning nusxalar to’plamidir. U o’zicha har bir maydonda qiymatga ega.STUDENT faylidagi (jadvalidagi) yozuvlarning mantiqiy strukturasini tavsiflashga doir misolda ko’rsatilgan. STUDENT faylidagi yozuvning tuzilishi chiziqli bo’lib, u o’zgarmas uzunlikdagi yozuvlardan iborat. Yozuv maydonlari takrorlanuvchi qiymatlar guruhiga ega emas. Maydon qiymatiga murojaat uning nomeri bo’yicha amalga oshiriladilar Har bir MB jadvali o’zining birlamchi kalitiga ega bo’lishi mumkin. Birlamchi kalit deganda yozuvlar qaytarilmasligini ta’minlovchi maydon (polya) yoki maydonlar guruhi tushuniladi. Birlamchi kalit sifatida ishlatiladigan maydon yoki maydonlar guruhi, bir xil yozuvga ega bo’lmaslik shartini bajarishi kerak. Boshqa maydonlarida bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu sabab ular birlamchi kalit bo’la olmaydi. Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan tashkil topishi maqsadga muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan maqsad, jadvaldagi ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda qulaylikni beradi. Birlamchi kalit kiritish yoki kiritmaslik foydalanuvchi tamonidan MB jadvali strukturasini tashkil qilishda aniqlanadi.Bosh jadval yordamida qaram jadvaldagi mos ma’lumotlarni chaqirishni ta’minlash uchun qaram jadvalda tashqi kalit tashkil qilinadi. “Bitta-ko’pga” bog’lanish holatida tashqi kalit bosh jadvalda tashkil qilinadi. Birinchi va ikkinchi kalitlarni aniqlashda MBBT avtomatik ravishda jadvalda indekslarni Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol o’ynamoqda. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozosidir Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarining yangi usullarini qidirib topishgakerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin. Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli belgilar bo’yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan tanlanmani tez olishga intiladi. Buni faqat ma’lumotlar tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin.T i z i l m a l a sh t i r i sh – bu ma’lumotlarni tasvirlash usullari haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli haqida kelishuv bo’lmasa, u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga yozilgan ma’lumotlarni ko’rsatish mumkin.Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchilar turli amaliy dasturlar, dasturiy vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bo’lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining zamonaviy texnologiyasida ma’lumotlar bazasini yaratish, uni dolzarb holatda yuritishni va foydalanuvchilarga undan axborot olishini ta’minlovchi maxsus dasturiy vosita, ya’ni ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi yordami bilan markazlashtirilgan holda amalga oshirishni nazarda tutadi. Ma’lumotlar bazasi – EHM xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturaga ega, o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u biror bir ob’yektning xususiyatini, holatini yoki ob’yektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda ifodalaydi. MB foydalanuvchiga strukturalashtirilgan ma’lumotlarni saqlash va ishlatishda optimal qulaylikni yaratib beradi.Ma’lumki ma’lumotlarni kiritish va ularni qayta ishlash jarayoni katta hajmdagi ish bo’lib ko’p mehnat va vaqt talab qiladi. MB bilan ishlashda undagi ma’lumotlarning aniq bir strukturagi ega bo’lishi, birinchidan foydalanuvchiga ma’lumotlarni kiritish va qayta ishlash jarayonida undagi ma’lumotlarni tartiblashtirish, ikkinchidan kerakli ma’lumotlarni izlash va tez ajratib olish kabi qulayliklarni tug’diradi. MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinishlarda foydalanish juda qiyin edi. Bugungi kunda turli ko’rinishdagi ma’lumotlardan zamonaviy kompyuterlarda birgalikda foydalanish va ularni qayta ishlash masalasi hal qilindi. Kompyuterlarda saqlanadigan MB maxsus formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl bo’lib, undagi ma’lumotlar o’zaro bog’langan va tartiblangandir.Demak, ma’lumotlar bazasi deganda ma’lum bir strukturada saqlanadigan ma’lumotlar to’plami tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda MB - bu ma’lum berilgan aniq bir strukturaga ega bo’lgan ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi maxsus formatga ega bo’lgan fayldir. Ma’lumotlarni strukturalashtirish - bu shunchaki ma’lumotlarni tasvirlashda qandaydir moslikni kiritish usulidir. Odatda MB ma’lum bir ob’ekt sohasini ifodalaydi va uning ma’lumotlarni o’z ichiga oladi, ularni saqlaydi va foydalanuvchiga ma’lumotlarni qayta ishlashda undan foydalanish imkonini yaratib beradi.Ular EHM xotirasini o‘nlab va yuzlab gigabaytlargacha ko‘paytirish imkonini beradi; bu katta hajmli ma’lumot va loyihaviy informatsiyalar bilan ishlaydigan ALT uchun zarur. Bu TXQlar – OXQlariga nisbatan tashqidir va shu sababdan tashqi (TXQ) deyiladi. TXQda saqlanuvchi ma’lumotlar bevosita markaziy protsessor tomonidan informatsiya almashinuvini amalga oshiradi. Shuning uchun qolgan boshqa tashqi qurilmalarda ma’lumotlar almashinishi printsipi qanday bo‘lsa, TXQ uchun ham shunday bo‘ladi. Ular EHM xotirasini o‘nlab va yuzlab gigabaytlargacha ko‘paytirish imkonini beradi; bu katta hajmli ma’lumot va loyihaviy informatsiyalar bilan ishlaydigan ALT uchun zarur. Bu TXQlar – OXQlariga nisbatan tashqidir va shu sababdan tashqi (TXQ) deyiladi. TXQda saqlanuvchi ma’lumotlar bevosita markaziy protsessor tomonidan informatsiya almashinuvini amalga oshiradi. Shuning uchun qolgan boshqa tashqi qurilmalarda ma’lumotlar almashinishi printsipi qanday bo‘lsa, TXQ uchun ham Operatsion tizim tushayotgan hamma masalalarga ishlov berish bo‘yicha ishlarni ratsional rejalashtirishi kerak (EHMga masalalarni kiritish bo‘yicha tadbirlar kompleksi, ularning xarakteristikalarini bilib olish, hamma kiruvchi ma’lumotlar to‘plamlarini tashqi olib yuruvchilarda joylashtirish, kirish va chiqish navbatlarini tashkil qilish). Odatda tashqi qurilmalardan biri o‘qigan kirayotgan ma’lumotlar oqimidagi masalalar EHM operativ xotirasiga birdaniga o‘tmaydi, balki tashqi xotira qurilmalarida joylashadi. Paketli ishlov berish rejimlarida masalalar navbatda qator bo‘lib turishadi (kiruvchi navbat), masalaning navbatdagi o‘rni uning ustuvorligi bilan belgilanadi. Masalaning navbatdan EHM OXiga o‘tkazilishi avtomatik ravishda sodir bo‘ladi.Masalani yechishdan bevosita oldin OT bajaradigan tadbirlar majmuasini realizatsiya qilishda asosiy e’tibor masalani yechish uchun zarur bo‘lgan HT resurslarini (OX jabhasi, zarur bo‘lgan ma’lumotlar to‘plamlari uchun tashqi olib yuruvchilar uchun joylar va sh.k.) taqdim qilishga qaratiladi.Izoh. Masalalarga multidasturaviy rejimda ishlov berilishini ta’minlaydigan hamma OTlar uchun ishlarni rejalashtirishni amalga oshirish ayniqsa qiyin, chunki ko‘pincha raqobatda bajarilayotgan masalalar o‘sha va faqat o‘sha resursni talab qilinadi, bu esa ularga HTda ishlov berishda sekinlashishga olib keladi.Agar navbatdagi masalani yechish uchun resurslar yetishmasa, OT quyidagi qarorlardan birini qabul qilishi ushbu paytda bajarilayotgan va ustuvorligi quyiroq bo‘lgan qaysidir boshqa masaladan resurslarning bir qismini tortib olishi;yechilayotgan qaysidir masala yechilib bo‘lishini va talab qilinayotgan resurs bo‘shashini kutishi;yechilishi uchun resurslar yetarli bo‘lgan, lekin navbati hali yetib kelmagan masalani navbatsiz o‘tkazib yuborishi kerak.Yechim natijalarini mos tashqi qurilmalarga chiqarishni tashkil qilish ham masalaga ishlov berishni rejalashtirish funktsiyasiga kiradi. Bunda OT har bir topshiriqning natijaviy informatsiyasini mos chiquvchi navbatga tushishini va TQ ishi tempida ushbu navbatning bo‘shashini ta’minlashi zarur.Operatsion tizim masalalar yechilishini boshqarishi lozim. Bunda OTning asosiy funktsiyasi – hisoblash jarayonida sodir bo‘ladigan har xil hodisalarga (informatsiya almashinuvi tugaganligi haqida tashqi qurilmalardan kelayotgan signallar, apparatlardagi to‘xtashlar haqida hamda tashqi muhitdan, masalan boshqa EHMdan, kelayotgan signallar, dasturaviy xatoliklar belgilari) to‘g‘ri reaktsiya qilishni tashkil qilishdir. Har bir hodisaga OT to‘g‘ri reaktsiya silganda joriy dasturning bajarilishi albatta to‘xtalishi va protsessorni boshqarish boshqa mos modulga uzatilishi lozim; bu modul sodir bo‘lgan voqeani identifitsirlashi kerak.Izoh. Hisoblash jarayonida sodir bo‘ladigan istalgan hodisaga OT reaktsiyasi doim joriy dastur bajarilishidagi uzilishi bo‘ladi, shuning uchun hisoblash jarayonidagi hamma o‘zgarishlar, hodisalar, signallar va ularga beriladigan ishlovlar uzilishlar deb ataladi.Uzilishlarga ishlov berish mexanizmi EHM va OT turidan qat’iy nazar doim quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:uzilgan dastur haqida batafsil informatsiyani, xususan bundan keyin bajarilishi lozim bo‘lgan komanda adresi haqidagi informatsiyani, xotirada saqlashi; sodir bo‘lgan hodisani tasniflovchi va unga mos ravishda ishlov beruvchi OTning maxsus moduliga boshqaruvni uzatishi;ustuvorligi va hisobga tayyorligiga qarab foydalanuvchining u yoki bu masalasiga boshqaruvni qaytarishi lozim. Bunda boshqaruv oldin uzilgan Turli HTlarida uzilishlarga ishlov berish turlicha va odatda apparat vositalari yordamida amalga oshiriladi. Masalan, ba’zi HTlarida buning uchun dastur holatining eski va yangi so‘zi o‘rnini almashtirish mexanizmidan, boshqalarida esa xotira va uzilishlar vektorini stekli tashkil qilishdan foydalaniladi. Masalalarni yechishni boshqarish asosiy funktsiya – uzilishlarga ishlov berishdan tashqari boshqa: operativ xotirani dinamik taqsimlash, kiritish-chiqarish operatsiyalarida ishtirok qilish; masalalarni yuklash, vaqt xizmatini tashkil qilishni ham o‘z ichiga oladi.Operativ xotirani dinamik taqsimlash bo‘yicha OTning asosiy vazifasi – uning bo‘sh va band bo‘lgan zonalarini doimo hisoblab borish va fragmentatsiyani bartaraf qilishga intilishdadir.Fragmentatsiya hodisasining ma’nosi shundaki, multidasturlash sharoitlarida OXning band bo‘lgan jabhalari orasida katta bo‘lmagan erkin adres bo‘shliqlari «tirqishlari» qoladi. Alohida har bir bunday bo‘shliq unda navbatdagi foydalanuvchi masalasini butunicha joylashtirish uchun yetarli emas. Lekin bu bo‘shliqlar summasi operativ xotiraning muloqot uchun ajratilgan hajmining katta qismini tashkil qiladi. OX fragmentatsiyasi nafaqat foydalanuvchilar masalalari zonalari orasida, balki ularning ichida ham kuzatiladi. Agar EHM virtual xotirani, uni betma-bet tashkil qilishni amalga oshiradigan apparat vositalariga ega bo‘lmasa, OX fragmentatsiyasi HTning o‘tkazuvchanlik qobiliyatini oshirish va uning hamma hisoblash resurslaridan samarali foydalanish yo‘lida sezilarli to‘siq bo‘ladi. Dasturlarni dinamik siljitish OX fragmentatsiyasini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarga kiradi; bunda foydalanuvchilar dasturlari muntazam ravishda masalalar dinamik zonasining bitta chetiga qarab, masalan OX yuqori adreslari jabhasiga, siljiydi; bunda quyi (kichik) adreslar jabhasida o‘z o‘lchovlari bo‘yicha yana bitta foydalanuvchi masalasini yuklash uchun yetarli bo‘lgan bog‘langan zona bo‘shaydi.Masalalar yechilishini bevosita boshqarish bo‘yicha OT imkoniyatlarini ta’minlaydigan dasturlar majmuasi masalalarni boshqarish dasturlari (monitor, supervizor, OT boshqaruvchi dasturi) deb ataladi.
OT asosiy funktsiyalaridan biri OX va TQlar orasida informatsiya almashinishini tashkil qilishda bo‘lganligi uchun, bu funktsiyani amalga oshirish yetarli darajada yirik bo‘lim – ma’lumotlarni boshqarish (kiritish-chiqarish supervizori, fayllarni boshqarish)deb nomlanadigan bo‘lim orqali ta’minlan Izoh. Bu erda va bundan keyin tashqi olib yuruvchilarda joylashgan informatsiyani belgilash uchun «ma’lumotlar to‘plami» yoki «fayl» atamalarini qo‘llaymiz.Ma’lumotlar to‘plami – umumiy nomda birlashgan va ma’lum fizikaviy tarkibga ega bo‘lgan, nomlari birma-bir ko‘rsatilgan ma’lumotlar majmuasidir.Fayl – bir mavzuga taalluqli, mantiqiy yozuvlardan tarkib topgan nomlari birma-bir ko‘rsatilgan ma’lumotlar majmuasidir.Izoh. «Fayl» tushunchasi tashqi olib yuruvchida ma’lumotlarni muayyan fizikaviy tashkil qilinishini nazarda tutmaydi. Bu atama informatsiyani muayyan fizikaviy tashkil qilishi qiziq bo‘lmagan yoki doim bir xil bo‘lgan hollarda qo‘llanadi. «Ma’lumotlar to‘plami» tushunchasi mantiqiy yozuvlar formatini, ularning blokirovka qilinishi koeffitsientini, tashkil qilinishi turini, kalit (ключ)lar, deskriptorlar, identifikatorlar va h.k.larni yanada aniqlashtirishni albatta nazarda tutadi.Istalgan OT doirasida ma’lumotlar to‘plamlari tashkil qilinishi turlarining mumkin bo‘lgan cheklangan soni mavjud: ketma-ket to‘g‘ri (прямая) kutubxonali va boshqalar. Berilgan tartibda tashkil qilingan ma’lumotlar to‘plamiga murojaat qilinganda OT ma’lum servis vositalarini ta’minlaydi. O‘zining ishida bu vositalardan birinchi navbatda dasturchilar foydalanishadi. Ba’zi OTlar ma’lumotlar to‘plamiga kirishni tashkil qilishda servis vositalaridan turli variantlarda foydalanish imkonini beradi. Odatda kirishni tashkil qilishdagi katta qulayliklar doimo ishlash qoidalarida katta standartlashtirishni ham bildiradi. Ma’lumotlar to‘plamini tashkil qilishning tanlangan turini unga kirishning u yoki bu usuli bilan birga qo‘shib olib borish dasturchi uchun ushbu operatsion tizimda ruxsat etiladigan kirishning muayyan metodini tanlashni bildiradi. Kirishning standart metodidan foydalanish TQlar bilan informatsiya almashinuvini tashkil qilishni ancha yengillashi bunda informatsiya portsiyasini TQdan o‘qish uchun yoki unga yozish uchun foydalanuvchiga o‘z dasturida faqat mos makrokomandani qo‘llash kifoya, OT vositalari foydalanuvchini o‘z dasturi matnida TQ nomerini, ularda ma’lumotlar to‘plamlari joylashishining fizikaviy adreslarini va dasturni EHMning ushbu konfiguratsiyasiga mahkam bog‘lovchi boshqa ma’lumotlarni muayyanlashtirish zaruratidan ozod qiladi. Buning o‘rniga dasturchi TQning faqat mantiqiy nomini ko‘rsatishi yoki uning turini tavsiya qilishi mumkin.Almashishlarni tashkil qilishga kirishning standart metodlari qo‘ygan cheklashlar dasturchini qoniqtirmasa, u OTning boshqa vositalaridan – kirishning fizikaviy metodidan foydalanishi mumkin lekin bunda dasturchidan OTni yaxshi bilishi va dastur yozishda ko‘proq kuch sarflashi talab qilinadi; bunda dastur matni OTda ma’lumotlar almashinuvini tashkil qilish bilan tanishganda foydalanuvchi kirish metodi tushunchasidan tashqaridrayver dasturi haqidagi tushuncha bilan ham uchrashadi. Bu tizimli vosita kirish metodiga nisbatan ko‘proq ixtisoslashgan chunki, u TQning faqat muayyan va yagona turigagina kirishni ta’minlaydi.Istalgan OTning ahamiyatli funktsiyasi – topshiriq EHMdan o‘tishining hamma bosqichlarida yetarli darajada batafsil bo‘lgan diagnostikani ta’minlashdir. Hisoblash jarayoni bajarilishi paytida aniqlangan turli to‘xtashlar va xatoliklar haqidagi diagnostik xabarlar ayniqsa batafsil bo‘lishi kerak. Servis vositalari yuksak bo‘lgan OTlarda yanglish mashina komandasi joylashgan OHning fizikaviy adresini hamda xatoni tug‘dirgan dastur birlamchi moduli komandasining joylashgan joyini aniqlash imkoni mavjud. Ixtiyoriy programma tizimini ikkita kriteriya asosida baholash mumkin. Birinchisi, aniqlik, ya’ni berilgan ma’lumotlar asosida aniq natijalar olish. Ikkinchisi, qulaylik, ya’ni tizim yoki programma bilian ishlash qulayligi. Bu xususiyat asosan tizim bilan foydalanuvchi orasidagi hamkorlik- foydalanuvchi interfeysi bilan xarakterlanadi Operatsion tizim tushayotgan hamma masalalarga ishlov berish bo‘yicha ishlarni ratsional rejalashtirishi kerak (EHMga masalalarni kiritish bo‘yicha tadbirlar kompleksi, ularning xarakteristikalarini bilib olish, hamma kiruvchi ma’lumotlar to‘plamlarini tashqi olib yuruvchilarda joylashtirish, kirish va chiqish navbatlarini tashkil qilish). Odatda tashqi qurilmalardan biri o‘qigan kirayotgan ma’lumotlar oqimidagi masalalar EHM operativ xotirasiga birdaniga o‘tmaydi, balki tashqi xotira qurilmalarida joylashadi. Paketli ishlov berish rejimlarida masalalar navbatda qator bo‘lib turishadi (kiruvchi navbat), masalaning navbatdagi o‘rni uning ustuvorligi bilan belgilanadi. Masalaning navbatdan EHM OXiga o‘tkazilishi avtomatik ravishda sodir bo‘ladi.Masalani yechishdan bevosita oldin OT bajaradigan tadbirlar majmuasini realizatsiya qilishda asosiy e’tibor masalani yechish uchun zarur bo‘lgan HT resurslarini (OX jabhasi, zarur bo‘lgan ma’lumotlar to‘plamlari uchun tashqi olib yuruvchilar uchun joylar va sh.k.) taqdim qilishga qaratiladi.Izoh. Masalalarga multidasturaviy rejimda ishlov berilishini ta’minlaydigan hamma OTlar uchun ishlarni rejalashtirishni amalga oshirish ayniqsa qiyin, chunki ko‘pincha raqobatda bajarilayotgan masalalar o‘sha va faqat o‘sha resursni talab qilinadi, bu esa ularga HTda ishlov berishda sekinlashishga olib keladi.Agar navbatdagi masalani yechish uchun resurslar yetishmasa, OT quyidagi qarorlardan birini qabul qilishi:ushbu paytda bajarilayotgan va ustuvorligi quyiroq bo‘lgan qaysidir boshqa masaladan resurslarning bir qismini tortib olishi;yechilayotgan qaysidir masala yechilib bo‘lishini va talab qilinayotgan resurs bo‘shashini kutishi;yechilishi uchun resurslar yetarli bo‘lgan, lekin navbati hali yetib kelmagan masalani navbatsiz o‘tkazib yuborishi kerak.Yechim natijalarini mos tashqi qurilmalarga chiqarishni tashkil qilish ham masalaga ishlov berishni rejalashtirish funktsiyasiga kiradi. Bunda OT har bir topshiriqning natijaviy informatsiyasini mos chiquvchi navbatga tushishini va TQ ishi tempida ushbu navbatning bo‘shashini ta’minlashi zarur.Operatsion tizim masalalar yechilishini boshqarishi lozim. Bunda OTning asosiy funktsiyasi – hisoblash jarayonida sodir bo‘ladigan har xil hodisalarga (informatsiya almashinuvi tugaganligi haqida tashqi qurilmalardan kelayotgan signallar, apparatlardagi to‘xtashlar haqida hamda tashqi muhitdan, masalan boshqa EHMdan, kelayotgan signallar, dasturaviy xatoliklar belgilari) to‘g‘ri reaktsiya qilishni tashkil qilishdir. Har bir hodisaga OT to‘g‘ri reaktsiya silganda joriy dasturning bajarilishi albatta to‘xtalishi va protsessorni boshqarish boshqa mos modulga uzatilishi lozim; bu modul sodir bo‘lgan voqeani identifitsirlashi kerak.Hisoblash jarayonida sodir bo‘ladigan istalgan hodisaga OT reaktsiyasi doim joriy dastur bajarilishidagi uzilishi bo‘ladi, shuning uchun hisoblash jarayonidagi hamma o‘zgarishlar, hodisalar, signallar va ularga beriladigan ishlovlar uzilishlar deb ataladi.Uzilishlarga ishlov berish mexanizmi EHM va OT turidan qat’iy nazar doim quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: uzilgan dastur haqida batafsil informatsiyani, xususan bundan keyin bajarilishi lozim bo‘lgan komanda adresi haqidagi informatsiyani, xotirada saqlashi;sodir bo‘lgan hodisani tasniflovchi va unga mos ravishda ishlov beruvchi OTning maxsus moduliga boshqaruvni uzatishi;ustuvorligi va hisobga tayyorligiga qarab foydalanuvchining u yoki bu masalasiga boshqaruvni qaytarishi lozim. Bunda boshqaruv oldin uzilgan dasturga qaytarilishini istisno qilib bo‘lmaydi.Turli HTlarida uzilishlarga ishlov berish turlicha va odatda apparat vositalari yordamida amalga oshiriladi. Masalan, ba’zi HTlarida buning uchun dastur holatining eski va yangi so‘zi o‘rnini almashtirish mexanizmidan, boshqalarida esa xotira va uzilishlar vektorini stekli tashkil qilishdan foydalaniladi.Masalalarni yechishni boshqarish asosiy funktsiya – uzilishlarga ishlov berishdan tashqari boshqa: operativ xotirani dinamik taqsimlash, kiritish-chiqarish operatsiyalarida ishtirok qilish; masalalarni yuklash, vaqt xizmatini tashkil qilishni ham o‘z ichiga oladi.Operativ xotirani dinamik taqsimlash bo‘yicha OTning asosiy vazifasi – uning bo‘sh va band bo‘lgan zonalarini doimo hisoblab borish va fragmentatsiyani bartaraf qilishga intilishdadir.Fragmentatsiya hodisasining ma’nosi shundaki, multidasturlash sharoitlarida OXning band bo‘lgan jabhalari orasida katta bo‘lmagan erkin adres bo‘shliqlari «tirqishlari» qoladi. Alohida har bir bunday bo‘shliq unda navbatdagi foydalanuvchi masalasini butunicha joylashtirish uchun yetarli emas. Lekin bu bo‘shliqlar summasi operativ xotiraning muloqot uchun ajratilgan hajmining katta qismini tashkil qiladi. OX fragmentatsiyasi nafaqat foydalanuvchilar masalalari zonalari orasida, balki ularning ichida ham kuzatiladi. Agar EHM virtual xotirani, uni betma-bet tashkil qilishni amalga oshiradigan apparat vositalariga ega bo‘lmasa, OX fragmentatsiyasi HTning o‘tkazuvchanlik qobiliyatini oshirish va uning hamma hisoblash resurslaridan samarali foydalanish yo‘lida sezilarli to‘siq bo‘ladi. Dasturlarni dinamik siljitish OX fragmentatsiyasini bartaraf qilish bo‘yicha tadbirlarga kiradi; bunda foydalanuvchilar dasturlari muntazam ravishda masalalar dinamik zonasining bitta chetiga qarab, masalan OX yuqori adreslari jabhasiga, siljiydi; bunda quyi (kichik) adreslar jabhasida o‘z o‘lchovlari bo‘yicha yana bitta foydalanuvchi masalasini yuklash uchun yetarli bo‘lgan bog‘langan zona bo‘shaydi.Masalalar yechilishini bevosita boshqarish bo‘yicha OT imkoniyatlarini ta’minlaydigan dasturlar majmuasi masalalarni boshqarish dasturlari (monitor, supervizor, OT boshqaruvchi dasturi) deb ataladi. OT asosiy funktsiyalaridan biri OX va TQlar orasida informatsiya almashinishini tashkil qilishda bo‘lganligi uchun, bu funktsiyani amalga oshirish yetarli darajada yirik bo‘lim – ma’lumotlarni boshqarish (kiritish-chiqarish supervizori, fayllarni boshqarish)deb nomlanadigan bo‘lim orqali ta’minlanadi.Izoh. Bu erda va bundan keyin tashqi olib yuruvchilarda joylashgan informatsiyani belgilash uchun «ma’lumotlar to‘plami» yoki «fayl» atamalarini qo‘llaymiz.Ma’lumotlar to‘plami – umumiy nomda birlashgan va ma’lum fizikaviy tarkibga ega bo‘lgan, nomlari birma-bir ko‘rsatilgan ma’lumotlar majmuasidir.Fayl – bir mavzuga taalluqli, mantiqiy yozuvlardan tarkib topgan nomlari birma-bir ko‘rsatilgan ma’lumotlar majmuasidir.«Fayl» tushunchasi tashqi olib yuruvchida ma’lumotlarni muayyan fizikaviy tashkil qilinishini nazarda tutmaydi. Bu atama informatsiyani muayyan fizikaviy tashkil qilishi qiziq bo‘lmagan yoki doim bir xil bo‘lgan hollarda qo‘llanadi. «Ma’lumotlar to‘plami» tushunchasi mantiqiy yozuvlar formatini, ularning blokirovka qilinishi koeffitsientini, tashkil qilinishi turini, kalit (ключ)lar, deskriptorlar, identifikatorlar va h.k.larni yanada aniqlashtirishni albatta nazarda tutadi.Istalgan OT doirasida ma’lumotlar to‘plamlari tashkil qilinishi turlarining mumkin bo‘lgan cheklangan soni mavjud: ketma-ket to‘g‘ri (прямая) kutubxonali va boshqalar. Berilgan tartibda tashkil qilingan ma’lumotlar to‘plamiga murojaat qilinganda OT ma’lum servis vositalarini ta’minlaydi. O‘zining ishida bu vositalardan birinchi navbatda dasturchilar foydalanishadi. Ba’zi OTlar ma’lumotlar to‘plamiga kirishni tashkil qilishda servis vositalaridan turli variantlarda foydalanish imkonini beradi. Odatda kirishni tashkil qilishdagi katta qulayliklar doimo ishlash qoidalarida katta standartlashtirishni ham bildiradi. Ma’lumotlar to‘plamini tashkil qilishning tanlangan turini unga kirishning u yoki bu usuli bilan birga qo‘shib olib borish dasturchi uchun ushbu operatsion tizimda ruxsat etiladigan kirishning muayyan metodini tanlashni bildiradi. Kirishning standart metodidan foydalanish TQlar bilan informatsiya almashinuvini tashkil qilishni ancha yengillashtiradi.Bunda informatsiya portsiyasini TQdan o‘qish uchun yoki unga yozish uchun foydalanuvchiga o‘z dasturida faqat mos makrokomandani qo‘llash kifoya, OT vositalari foydalanuvchini o‘z dasturi matnida TQ nomerini, ularda ma’lumotlar to‘plamlari joylashishining fizikaviy adreslarini va dasturni EHMning ushbu konfiguratsiyasiga mahkam bog‘lovchi boshqa ma’lumotlarni muayyanlashtirish zaruratidan ozod qiladi. Buning o‘rniga dasturchi TQning faqat mantiqiy nomini ko‘rsatishi yoki uning turini tavsiya qilishi mumkin.Almashishlarni tashkil qilishga kirishning standart metodlari qo‘ygan cheklashlar dasturchini qoniqtirmasa, u OTning boshqa vositalaridan – kirishning fizikaviy metodidan foydalanishi mumkin lekin bunda dasturchidan OTni yaxshi bilishi va dastur yozishda ko‘proq kuch sarflashi talab qilinadi; bunda dastur matni sezilarli darajada murakkablashadi.OTda ma’lumotlar almashinuvini tashkil qilish bilan tanishganda foydalanuvchi kirish metodi tushunchasidan tashqaridrayver dasturi haqidagi tushuncha bilan ham uchrashadi. Bu tizimli vosita kirish metodiga nisbatan ko‘proq ixtisoslashgan chunki, u TQning faqat muayyan va yagona turigagina kirishni ta’minlaydi.Istalgan OTning ahamiyatli funktsiyasi – topshiriq EHMdan o‘tishining hamma bosqichlarida yetarli darajada batafsil bo‘lgan diagnostikani ta’minlashdir. Hisoblash jarayoni bajarilishi paytida aniqlangan turli to‘xtashlar va xatoliklar haqidagi diagnostik xabarlar ayniqsa batafsil bo‘lishi kerak. Servis vositalari yuksak bo‘lgan OTlarda yanglish mashina komandasi joylashgan OHning fizikaviy adresini hamda xatoni tug‘dirgan dastur birlamchi moduli komandasining joylashgan joyini aniqlash imkoni