Hozirgi zamon ingliz tilidagi frazeologik birikmalarning tasnifi masalasi

Erkin va turg`un birikmalar

Erkin birikma – bu barqaror birikma, ya`ni birikma tarkibidagi so`zlarning har birida tobelik munosabati mavjud, bir oz ma`no mustaqilligi saqlangan birikma. Erkin birikmani tashkil etuvchi so`zlar ma`nosi frazeologik bog`lanishlarda tobelikni bildiradi, bundan tashqari har biri mazkur so`zlar bilan faqat birikmalarda ko`rsatiladi. Butun birikma ma`nosi uni tashkil etuvchi so`zlar ma`nosidan anglashiladi: to make allowances – iltifot bilan qabul qilmoq, to make up one`s mind – qaror qilmoq, to make friends – do`stlashmoq.

Erkin birikmalar talaygina. Ular yaqqol uyg`unlashgan bo`ladi. Buning ta`sirchan hususiyati butun birikma yaratgan ifodaga asoslangan bo`ladi, huddi “to stick (yoki to stand) to one`s guns”dagi kabi, bu birikma o`zbek tiliga “biror kimsaning fikrlarini o`zgartirishini rad etmoq” tarzida tarjima qiliandi. Bu birikma botirlik va to`g`rilikni nazarda tutmoqda. Bu misol bu turning boshqa bir xususiyatini ko`rsatadi, ya`ni juda cheklangan darajada bo`la oladigan sinonimik qatorning ehtimolini ko`rsatadi. Bularning bir qanchasi oson tarjima qiliandi va hatto xalqaro hisoblanadi, masalan: “to know the way the wind is blowing”.

Turg`un birikma – bu barqaror so`z birikmasi, ya`ni butun birikma uyg`unlashgan ma`noda va birikma ma`nosi ayrim birikma tarkibidagi so`zlar ma`nosidan yaratiladi. Turg`un birikmaning umumiy ma`nosi asosida oson anglashiladigan so`z yotadi. Uning tarkibidagi ayrim so`zlar - mazmunan tobe va birikma tarkibidagi so`zlarning har-birining ma`nosi umumiy ravishda birlikka bo`ysundiriladi, masalan: to turn over a new leaf - (s.s.) yangi sahifaga o`tmoq = yangi hayot boshlamoq; to dance an a tight rope - (s.s.) dor ustida raqsga tushmoq = tavakkal qilmoq. Turg`un birikma erkin sintaktik ko`rinishida omonimlikka ega. Shunday qilib, quyidagi gapni misol tariqasida olamiz: He played the first fiddle. - U birinchi marta skripka cholgan edi. va He took the bull by the horns. – U buqani shoxidan ushladi. Bu misollar to`g`ridan-to`g`ri ma`nolarda qo`llash mumkin bo`lgan holatda – bu holatda bunday erkin birikmali gaplar o`zida to`rtta gap bo`lagini aks ettiradi; lekin ular ko`chna na`noda ham qo`llanilishi mumkin. Bunday vaziyatda ular boshqa ma`noga ega bo`ladi: U birinchi o`rinni egalladi (qo`lga kiritdi). va U dadil harakat qildi. Shunday ekan, ularning har-biri ikkita gap bo`lagidan tashkil topgan turg`un birikmadir: voqea-hodisaning egasi he va kesim, turg`un birikmali ifoda; played the first fiddle va took the bull by the horns.

Turg`un birikmalar o`z nomidan ko`rinib turganidek o`zaro bog`lanishning eng yuqori bosqichini namoyon etadi. Tarkibiy qismlarning ma`nosi butun ifodaning ta`sirchan hususiyatlari (xossalari) va ifodalilik ma`nosini qamrab oladi. Turg`un birikmalar har bir tilda aniq shakllangan bo`ladi va boshqa tillarga tarjima qilish jarayonida aynan so`zma-so`z tarjimani bermaydi.

Turg`un birikmaning o`ziga xos misoli, ta`sirchan so`zlashuv nutqiga xos bo`lgan ifoda “as mad as a hatter” birikmasini olaylik. Bu turg`un birikma ko`rinishidan oddiy so`z birikmasidan hech qanday farq qilmaydi, biroq inglizlarda bu birikma “utterly mad”, ya`ni o`taketgan ahmoq birikmasining ekvivalenti sifatida qo`llaniladi. Buning ma`nosini tarkibiy qismlarning ma`nosidan kelib chiqqan holda tushuntirib bo`lmaydi. Qachonki umumiy so`z birikmasi tushunilganda, uning alohida tarkibiy qismlarining ma`nosi unutiladi, o`sha tarkibiy qismlarning anglashilmovchiligi ba`zi birliklarning tubdan o`zgarib ketishiga olib kelishi mumkin. Ifodaning kelib chiqishiga nazar tashlaydigan bo`lsak, iboraning hech qanday shlyapa sotuvchi yoki shlyapa yasovchi bilan aloqadorligi yo`qligini ko`ramiz, lekin bu yerda haqiqiy ma`noda suvilonga ishora majud, “mad” so`zining kelib chiqishidagi ma`nolarining birida undan qadimgi davrda “qahr bilan g`azablangan” ma`nosida foydalanilganligi ma`lum bo`ldi. Shu sababli bu iboraning asl ma`nosi “ilon kabi g`azablangan” hisoblanadi.