Húrliqa Hámire
Download 120.04 Kb.
|
Espanova Jadıra. Til tariyxı.Kursovoy
|
“Húrliqa - Hámire” dástanınıń leksikası Mazmunı Kirisiw………………………………………………………………………1-2 Folklorlıq dástanlardıń izertleniwi………………………………………3-5 “Húrliqa - Hámire” dástanınıń izertleniwi………………………………5-6 I.I Húrliqa–Hámire dástanınıń sózlik quramı I.1.1. Adam múshelerin, hám tuwısqanlıq qarım-qatnastı ańlatatuǵın sózler…………………………………………….....................................6-8 I.1.2. Siyasiy-jámiyetlik leksika…………………………………................8-9 I.1.3. Mal-sharwashılıǵına, quslar hám haywanatlar dúnyasına baylanıslı sózler.........................................................................................................................9-10 I.1.4. Ósimlikler dúnyasına diyqanshılıqqa baylanıslı qollanılatuǵın sózler.............................................................................................................................11 I.1.5. Turmıslıq buyımlarǵa baylanıslı sózler........................................................................................................................11-12 I.1.6. Waqıttı, ólshem birliklerin hám abstrakt túsiniklerdi bildiretuǵın sózler........................................................................................................................12-13 I.1.7. Tábiyat qubılıslarına baylanıslı sózler.......................................................13 I.1.8. Tálim-tárbiya hám kásipke baylanıslı qollanılatuǵın sózler..............................................................................................................................13 I.1.9. Kosmos deneleri, geografiyalıq obyektlerdi hám jer astı baylıqların bildiretuǵın sózler..........................................................................................................14 I.1.10. Jer-suw atamalarına baylanıslı sózler......................................................14 I.1.11. Adam atlarına baylanıslı sózler...........................................................15-16 I.II. Basqa tillerden ózlestirilgen sózler I.2.1. Arab tilinen ózlestirilgen sózler..........................................................16-18 I.2.2. Parsı tilinen ózlestirilgen sózler..........................................................18-24 I.III. “Húrliqa- Hámire” dástanı tiliniń leksika – semantikalıq ózgeshelikleri I.III.1.Antonimler…………………………………………………………...24-25 I.III.2. Sinonimler................................................................................................25 I.III.3.Turaqlı sóz dizbekleri..........................................................................26-27 I.III.4. Kórkemlew quralları................................................................................27 Juwmaq…………………………………………………............................28-29 Paydalanılǵan ádebiyatlar..........................................................................30-31 KirisiwFolklorlıq dástanlardıń izertleniwi Qaraqalpaq xalqı áyyem zamanlardan baslap óziniń óshpes, bay, biybaha baylıqları bolǵan úrp-ádet hám salt-dástúrlerine, naqıl-maqal, jumbaq, ertek hám dástanlarına, hár qıylı miyraslarına iye xalıq bolıp esaplanadı. Xalıqtıń mádeniy qádiriyatları, ruwxıy miyrası mıń jıllar dawamında Shıǵıs xalıqları ushın qu`diretli ruwxıy azıq bolıp xızmet etken. Uzaq waqıt dawam etken qatań sheklewlerge qaramastan xalqımız áwladtan-áwladqa ótip kelgen óz tariyxıy hám mádeniy qádiriyatların hám de ózine tán dástu`rlerin saqlap qalıwǵa eristi. Solardan xalqımızdıń biybaha miyraslarınıń biri dástanlar bolıp esaplanadı. Dástan, yaǵnıy batırlar haqqında ertek qaraqalpaq jırawlarınıń toy-tamashalarda jırlaytuǵın negizgi repertuarı. “Dástan” degen qaraqalpaq tiline qońsı xalıqlar arqalı soń kirgen parsı sózi. Burın jırawlar onı “dástan” demey, “ertek” dep ataǵan, ol qaraqalpaqlarda aytatuǵın repertuarlar “dástan” bolıp atalǵan. Mısalı: “Góruǵlı”, “Yusup-Axmed”, “Qırmandáli” dástanları dep júritiledi. 1 Folklor haqqında ilim payda bolmaǵan bir dáwirlerde qaraqalpaq xalqı óziniń awız eki xalıq dóretpelerin - «dástanlar», «qıssalar», «ertekler», «naqıl-maqallar», «jumbaqlar», «qosıqlar», «aytıslar» «ańız - áńgimeler» h.t.b terminler menen atap kelgen. Folklor degen atamanıń ózi xalıqtıń kórkem awız eki dóretpesi, degen tu`sinikti ańlatıp, onıń xalıqlıǵınıń belgisin kórsetip turadı. Folklor dóretpeleriniń xalıqlıǵı olardıń ideyalıq mazmunında kórinedi. Uzaq dáwirler dawamında xalıqtıń talabın qanaatlandırıp, onıń mápine xızmet etetuǵın dóretpeler shın mánisindegi xalıqlıq shıǵarmalar boladı. Folklor shıǵarmalarınıń ideyalıq mazmunı belgili bir tariyxıy dáwirlerge say keledi. Hámme dáwir , hámme zamanlar ushın álbette say kele bermewi mu`mkin. ________________________________ 1Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нөкис, 1988, 91-бет Folklorlıq dóretpeler túrkiy xalıqlarında XX ásirdiń 50-jıllarınan baslap qolǵa alına basladı. Bul dáwirde D. Mamedkulievtıń “Shahsánem hám Ǵárip” dástanınıń tillik ózgeshelikleri” degen dissertaciyalıq jumısında epostıń fonetika hám grammatikalıq, leksikalıq ózgesheliklerine analız jasalǵan.1 Jumıstıń leksikalıq ózgesheligin izertlewge arnalǵan bóliminde óz sózlik qatlam tematikalıq toparlarǵa ajıratılǵan. Basqa tillerden – arab, parsı, mongol tillerinen kelip kirgen sózlerdiń seslik hám mánilik ózgesheliklerge ushıraw jaǵdayları anıqlanǵan. J. Bayzakovtıń “Qazaq qaharmanlıq dástanı “Alpamıs” tıń leksikalıq ózgeshelikeri”2 degen jumısında tiykarǵı dıqqat dástannıń sózlik quramınıń tariyxıy shıǵısı boyınsha qatlamların izertlewge hám sózlerdiń etimologiyasına awdarılǵan. Ózbek ilimpazı Sh. Shoabduraxmonovtıń “Ravshon” dastonining badiiy tili haqida”3 atlı dissertaciyalıq jumısında dástanda qollanılǵan kórkemlew quralları epitetler, metafora, dástan tiliniń fonetikalıq hám leksikalıq, sintaksislik ózgeshelikleri izertlengen. Qaraqalpaq til bilimindegi dáslepki lingvofolkloristikalıq baǵdardaǵı umtılıslar J. Eshbaevtıń “Naqıl-maqallardıń kórkem obrazlılıǵı”4, D.S.Nasirovtıń “Qaraqalpaq qaharmanlıq dástanlarında áskeriy atlanıs hám urıslardı bayanlawda qollanılatuǵın terminler”5 maqalaları esaplanadı. Qaraqalpaq folklorın ádebiyattanıw ilimi kóz qarasınan izertlew Nájim Dawqaraevtıń atı menen baylanıslı. Keyingi dáwirde folklor úlgileri, sonıń ishinde eposlıq shıǵarmalardı izertlewshilerdiń qatarına I.Saǵitov, Q.Maqsetov, Q.Ayımbetov, M.Nurmuxamedov, M.Nızamatdinov, T.Niyetullaev, Á.Tajimuratov, S.Bahadırova, K.Allambergenovlar kelip qosıldı. _______________________________ 1Мамедгулиев Д. Языковые особенности дастана “Шахсанем и Ғарип”. – Ашхабад. 1965. 2Байзаков Ж. Лексические особенности казахского геройческого эпоса “Алпамыс”. – Алма-ата. 1967. 3Шоабдурахманов Ш. “Равшон” дастонинингбадиий тили ҳақида. – Ташкент.1975. 4“Собет Қарақалпақстаны” газетасы, 1964, 23-август саны. 5Вестник Каракалпакского филиала АНУзССР.1973. № 2. – С. 72-77 Qaraqalpaq til iliminde folklorlıq shıǵarmalardıń til ózgesheliklerin úyreniw ele kóp izertlewlerdi talap etedi. Bul másele boyınsha O.Bekbawlovtıń «Qaharmanlıq epostıń arab- parsı leksikası hám onıń tariyxıy - lingvistikalıq xarakteristikası»1, O.Bekbawlov, Q.Mámbetnazarovlardıń avtorlıǵında “Qaharmalıq dástanlardaǵı ózlestirme sózlerdiń túsinigi” atlı miynetleri, Sh.Ábdinazimovtıń “Qırıq qız” dástanınıń leksikası”, A.Ábdievtıń «Alpamıs» dástanı tiliniń leksika-semantikalıq hám stilistikalıq ózgeshelikleri»2 degen temalarda kandidatlıq dissertaciyaları jaqlandı. Dástanlıq shıǵarmalardaǵı leksikalıq ózgeshelikler boyınsha Sh.Ábdinazimovtıń «Qırıq qız dástanındaǵı eski sózler qatlamı» (Ámiwdárya, 1988, 7, 87-91 b.), «Qaharmanlıq epostaǵı qıtay tiliniń elementleri» (QMU 4.11.1988). «Qırıq qız dástanınıń sózlik qatlamları haqqında» (XABARSHI IA. 1989,1, 97-88-b.) hám A.Ábdievtıń «Alpamıs» dástanında toponimlerdiń qollanılıwı) (2008/2) degen temalarda ilimiy maqalalar járiyalandı. b)“Húrliqa - Hámire” dástanınıń izertleniwi «Húrliqa-Hámire» dástanıniń biz úyrenip atırǵan variantı 1962-jılı ataqlı Juman baqsınıń balası Jańabay Jumanov tárepinen jazıp tapsırılǵan (P – 340, №109491). Burın járiyalanbaǵan alınǵan. Qoljazbalar fondında bunnan tısqarı, Mádireyim baqsı Mátjanovtan (№36799), A. Baltabaevtan(№172908), M.Mátsapaevtan (№86077) jazıp alınǵan nusqaları, sonday-aq arab imlasındaǵı nusqası (№99425) saqlanbaqta.3 Húrlıqa – Hámire dástanı qaraqalpaq folklorınıń dáslepki XX tomlıqtıń XVI tomında Ashıq Nájep, Yusup-Zilixa, Yusup –Axmet dástanlari menen birgelikte 1986-jılı járiyalanǵan. Házirgi “Qaraqalpaq folklorı” nıń 43- 56 tomlarında “Shahı mutlaq”, “Aydos biy”, “Yusup mergen” h.t.b dástanlar menen birge 2012-jılı baspadan shıǵarılǵan. Bul dástannıń syujetlik ózgesheligi pútkil Shıǵıs xalıqlarınıń sıyqırlı-fantastikalıq ertekleriniń mazmunı menen tıǵız baylanıslı. Dástanda ádalat, adamgershilik, bir-birewge bolǵan miyirmanshılıq, hadallıq, pák muhabbat tuyǵıları jırlanadı. Bul dástan búgingi kúnge shekem til iliminde lingvistikalıq jaqtan úyreniliw obyekti bolmaǵan.
Dástannıń sózlik quramınıń tiykarǵı bólegin házirgi qaraqalpaq tilinde de ónimli qollanılatuǵın sózler toparı quraydı. Bul sózlerdi tematikalıq jaqtan tómendegidey toparlarǵa ajıratıp qarawǵa boladı. I.1.1. Adam múshelerin hám tuwısqanlıq qarım-qatnastı ańlatatuǵın sózler Húrliqa–Hámire dástanında adam múshelerin hám tuwısqanlıq qarım-qatnastı bildiretuǵın tómendegi sózler ushırasadı: Bel. Arqa jawırın menen quyımshaqtıń aralıǵındaǵı jińishke dene, organizm bólegi.1 Mısalı: Ol waqtıń dástúrinshe , egerde biyperzent adam toyǵa kelse, beline súyek qıstırıp, atınıń quyrıǵına sheńgel qıstırar emish (“Húrliqa–Hámire” dástanı, 395-bet).
Mısalı: Men sizge saz benen bayan qılayın, dep, Qasım wázir qolına tilla sazın alıp, bir neshe jerlerden tımsal keltirip, bir sóz dedi. ( “H-H”, 395-bet) Ayaq. Adamnıń júriwi ushın qolay deneniń bir bólegi. Mısalı: Júzimniń shıbıqları ayaǵına woratılıp, gúmpe-gúmp jıǵıla berdi.( “H-H”, 405-bet). Miy.Adamzattıń hám janlı jániwarlardıń nerv sistemasınıń oraylıq bólimi – bas súyektiń hám omırtqalardıń tútiksheleriniń ishin toltırılıp turatuǵın aq zat.3 Mısalı: Qırqınshı kún bolǵanda miyi aylanıp, kózi tınıp, Hámire qayda keterin bilmedi. ( “H-H”, 405-bet). Mańlay.Adamniń bas múshesindegi kóz benen qastıń ústindegi shashqa deyingi aralıq.1 Mısalı: Sol waqta qazannıń astınan bir kepkir shıǵıp, Hámireniń mańlayına sart etti( “H-H”, 405-bet). Moyın. Bastı gewde menen baylanıstırıp turatuǵın deneniń bólegi2 Mısalı: Yarınıń moynınan taraqı aldı (“H-H”, 407-bet). Kóz. Adamnıń haywanlardıń barlıq tiri janlı-jániwarlardıń kóriw múshesi3 Maǵan úsh balanıń erkin berseń, men olardı Shınmashın sháhárine alıp barsam, waqtı tolsa, jolda óler, ólgenin hám kózińiz kórmese, hám kúymeńiz, qalay bolar eken? –dedi( “H-H”, 398-bet). Tós.Adamlardıń janlı-jániwarlardıń qabırǵasın biriktirip, gewdesin qurastıratuǵın múshe.4 Deneńizge, tósińizge, Kózińizge, qasıńizǵa, Bir júz jigirma yashıńizǵa, Balam yash múbáber bolsın. ( “H-H”, 399-bet). Júrek. Kókirektiń shep qaptalında jaylasqan boyǵa qan taratatuǵın negizgi múshe5. Hijran otına tutasıp janar meniń júregim, Qarındasım istemes, joqtı meniń keregim.( “H-H”, 404-bet). Bilek. Adamlarıń shıǵanaǵı menen qoldıń qosarınıń bileziktiń basına shekemgi múshesi, aralıǵı.6 Názik ǵana moyınińa salsam ekki bilegim,( “H-H”, 404-bet ). Til. Adamlardıń, janlı janiwarlardıń dám bildiretuǵın, ses shıǵaratuǵın bir organizmi, múshesi.1 Túsińde kórgeniń sóyle tilińnen ( “H-H”, 407-bet) Ata. Áke. Ákesiniń ákesi. Há Qasım aǵa ózińiz barmasań atam inanbas, - dedi.( “H-H”, 400-bet) Bul mısalda áke mánisinde qollanǵan.
Birge tuwǵam eki qardashım menen, Anıń ushın kózim giryan etermen( “H-H”, 408-bet). Bul mısalda tuwısqan, aǵa-ini mánisinde qollanǵan. Aǵa.1.Áke, ata. 2.Eki-úsh aǵayinli tuwısqanlardıń úlkenleri.3 Hámire tastıń astın kóterip , qoyǵan oqlarına qarasa, úshewiniń hám oǵınıń turǵanın kórip, aǵalarıniń kelmegenin bildi ( “H-H”, 413-bet). Bul mısalda úsh aǵayınliniń úlkenleri mánisinde berilgen.
Aǵam, inim, qarındastan ayrılıp, Yardan basqa kisi qaramas halıma. (“H-H”,416 -bet).
Aman-esen onı kórmek barmedi? Aǵam inim, elim menen xalqıma, (“H-H”, 416-bet).
Hár qanday xalıq óz aldına bir jámiyet bolıp jasaydı. Onıń ishinde usı jámiyetke baylanıslı hár túrli atamalar óz kórinisin tapqan. Mine usınday jámiyet qatarında Húrliqa–Hámire dástanında da, jámiyetlik-siyasıy leksikaǵa baylanıslı sózler ushırasadı: Patsha. Burınǵı ótken zamanda, zamanınıń qádiminde Mısır degen sháhárinde Qısıraw pashsha degen patsha bolıptı. ( “H-H”, 395-bet) Wázir. Qısıraw patshanıń aqılgóy, keńesgóy wáziri bar edi, bunıń atın Qasım wázir dep at berer edi. (“H-H”, 395-bet) Xalıq. Kúnlerden kún ótip, Qasım wázir ullı bolıp, bútin Mısır xalqına toy- tamasha járiyaladı, bul toyǵa patshanı hám shaqırdı. ( “H-H”, 395-bet ) Jurt. Patsha bul awhaldı kórip, biyperzentligi yadına túsip, taxtına barıp, taxtınan shıqpay, “meniń ulım, qızım bolmasa, jurt soraǵanımnan ne payda?” dep, patsha taxtqa shıqpay bir jaydıń ishine barıp bawırın jerge qoyıp jata berdi. (“H-H”, 395-bet) Jasawıl. Tártip saqlawshı, úlken ámeldardıń qasında júriwshi adam. Sol waqta qazıǵa jasawıl jiberdi, jasawıllar barıp qazını shaqırdı, qazı bul xabardı esitip Húrliqaniń kóshkisine kele bersin (“H-H”, 410-bet). Qul. Bul sol dáwirde bay, hámeldar adamlardıń qol astındaǵı adamlar esaplanǵan. Qırıq mıń at bereyin tilládan erli Qırıq mıń qul bereyin zerli kamarlı (“H-H”, 411-bet). Bul mısallardaǵı «patsha», «wázir», «jasawıl», «qul» sol d’awirdegi jámiyetlik dúzimde lawazım mánisin ańlatıp tur. I.1.3. Mal-sharwashılıǵına, quslar hám haywanatlar dúnyasına baylanıslı sózler Túrkiy xalıqlardıń barlıǵı óz jasaw turmısı barısında túrli kásiplerdi iyelep otırǵan. Máselen: diyqanshılıq, sharwashılıq, ańshılıq, balıqshılıq h.t.b. Solardan, mal-sharwashılıǵına baylanıslı sózlerdiń bul dástanımızda az sanda bolsa da qollanılǵanın kóremiz. Soniń menen birge, dástan tilinde quslar hám haywanatlar dúnyasına baylanıslı sózlerdi de ushıratıwǵa boladı. Sona. Párinen ayrılǵan ǵárip sonaman, “Bergil murǵızarlı kól” dep yıǵlarman. ( “H-H”, 396-bet). Búlbúl. Baǵıńa qondı búlbúliń, Ashıldı hám ǵumsha gúliń. (“H-H”, 400-bet). Kepter, toti. Túsinde qırq kepter kelip qondı hám ishinde bir totı bar. (“H-H”, 401-bet). Poshsha torǵay. Hámire jol júrip, dem tartıp, ılǵal etip bir shól bayabanlıqta baratır edi, Hámireniń ústinde bir poshsha torǵay túrli namaǵa sayrap ayrılmadı. (“H-H”, 409-bet). Búrkit. Sol waqtında aspannan bir búrkit keldi. (“H-H”, 411-bet). Lashın. Bunı kórip, Húrliqa lashın bolıp aspanǵa ushtı, barıp Hámireniń shamalın qaytara-qaytara jerge túsirdi. (“H-H”, 411-bet). Suymurıq. Qırıq mıń qus bereyin suymurıq párli, Qazım, maǵan “neke túsedi” dey gór. (“H-H”, 418-bet). Suńqar. Taqıyıq bilgil, seni quda urǵandı, Alǵır lashın, suńqarıńnan ayrıldıń. (“H-H”, 418-bet). Joqarıdaǵı mısallarda «búrkit», «suymurıq» degen qus atamaları qollanılıp, «búrkit» - úlken jırtqısh qus, ań alatuǵın quslardıń iri hám kúshli bir túri1 al, «suymurıq» - ápasawiy2 qus.
Húrliqa–Hámire dástanında turaq jay hám kúndelikli turmıslıq buyım atamaların bildiretuǵın tómendegi sózler ushırasadı: Qorjın. Áne, patsha bul juwaptı esitip, Qushid, Ziywarǵa jılqıdan tulpar saylap mindirip, ǵalı qorjınnıń eki basın altın menen toltırıp: - Bar, balam, jolıń jolǵay, Qıdır Áleyhissalam joldasıń bolǵay, - dep juwap berdi. (“H-H”, 402-bet).
Qızlı úyge jawar rahmet (“H-H”, 395-bet). Kása. Patsha Hámireni kórse, qolında kása, qoltıǵında nan, nan degenge nan berip, suw degenge suw berip, teńge degenge teńge berip, xalıqtıń xızmetin pitkerip kiyatırǵan Hámreni kórip, patsha alpıs eki hámeldar, otız eki móhirdarı menen attan túsip, pıǵan tartıp jılap, Hámre menen kóristiler. (“H-H”, 415-bet). Qara úy, sandıq. Háy, Háshturıq dáw, Shámen baǵına barsań , baǵdiń ishinde bir qara úy bar, qara úydiń ishinde bir sandıq bar, sandıqtıń ishinde “búlbúlgóya “- degen qus bar, qápesti ashıp júrme, búlbúlgóyanı Hámireniń qolına berip adastırmay meniń janıma alıp kel, - dedi. (“H-H”, 409-bet). I.1.6. Waqıttı, ólshem birliklerin hám abstrakt túsiniklerdi bildiretuǵın sózler Kún. Kúnlerden kún ótip, Qasım wázir ullı bolıp bútin Mısır xalqına toy-tamasha járiyaladı, Bul toyǵa patshanı hám shaqırdı..( “H-H”, 395-bet). Ay. Aydan ay ótip, kúnnen kún ótip, toǵız ay, toǵız kún, toǵız daqiqa waqıt jetti. (“H-H”, 397-bet) Jıl. Áne, jeti jıl mektepte oqıp, on tórt jasına shamalastı, patshanıń qaytaldan kem-kem wáhiyma bastı. (“H-H”, 398-bet) Uyqı. Qısıraw patsha sózin dawam etti hám sol gúmbezdiń ishinde kózi uyqıǵa ketti. (“H-H”, 396-bet).
Haqqa qullıq qılǵan namıs - ar bolmas. (“H-H”, 396-bet). Máńgi. Imaratlar saldım boldı wayrana, Endi bilgil esh adam máńgige turmas. (“H-H”, 396-bet.) Kewil. Payanı joq perzent ushın Quwanba kewlim quwanba. (“H-H”, 397-bet) Paraxat. Kesheleri paraxat joq, Kúndizleri ráhát joq, (“H-H”, 406-bet) Mashaqat. Munnan artıq mashaqat joq, Óler boldım yar dártinen. (“H-H”, 406-bet). Sır. Hawazańa keldim men hám ǵaybana, Sırıńdı bildirme hárgiz ladanǵa. (“H-H”, 407-bet). Gáda. Bul Qısıraw saǵan bay bolıp, Fırqatında gáda bolıp. (“H-H”, 397-bet), Qáste. Sizler munda qáste bolıp, Hám sharmısar bolmańız (“H-H”, 397-bet) . Súyinshi. Patsha shikarda edi, súyinshi tilemege adam jiberdi. (“H-H”, 397-bet). I.1.7. Tábiyat qubılıslarına baylanıslı sózler Tábiyat qubılıslarına tiykarınan bult, shaqmaq, gúldirmama, jawın, sel, duman, qar sıyaqlı qubılıslar kiredi. Biraq bul dástanımızda tábiyat qubılıslarına baylanıslı sózlerdi derlik ushıratpaymız. I.1.8. Tálim-tárbiya hám kásipke baylanıslı qollanılatuǵın sózler Mektepxana. Hámire mektepxanadan shıǵıp qaytıp kiyatır edi. (“H-H”, 402-bet). Sholpı. Sholpı balıqshılıq kásibinde qollanılatuǵın sózler. Biraq qazannıń astınan taldan toqılǵan sholpı shıǵıp, Hámireniń basına sholp etti. (“H-H”, 405-bet). I.1.9. Kosmos deneleri, geografiyalıq obyektlerdi hám jer astı baylıqların bildiretuǵın sózler Altın. Áne, patsha bul juwaptı esitip, Qushid, Ziywarǵa jılqıdan tulpar saylap mindirip, ǵalı qorjınnıń eki basın altın menen toltırıp: - Bar, balam, jolıń jolǵay, Qıdır Áleyhissalam joldasıń bolǵay, - dep juwap berdi. (“H-H”, 402-bet). Zumrat. Barsa, Eram baǵınıń diywalları bir paqsası altınnan, bir paqsası zumrattan, bir paqsası yaquttan, bir paqsası hilaldan jasalıptı. (“H-H”, 405-bet). Yaqut. Barsa, Eram baǵınıń diywalları bir paqsası altınnan, bir paqsası zumrattan, bir paqsası yaquttan, bir paqsası hilaldan jasalıptı. (“H-H”, 405-bet). Tilla. ̶ Wáziri aǵzamlardı jıyna, men sizge kórgen awhalımdı saz benen bayan qılayın, - dep, áne, wáziri aǵzamlardıń ortasında turıp, Qısıraw patsha qolına tilla sazın alıp, kórgen awhalların bir-bir bayan etip bir sóz dedi: ( “H-H”, 401-bet).
Toponomika tiykarınan onomastikanıń geografiyalıq atamalardıń payda bolıw, rawajlanıw nızamlılıqların, wazıypaların izertleytuǵın bólim. Toponim [grekshe, topos “orın, jer, keńislik”, grekshe onoma, onyma “ism, at, atama”] mánilerin ańlatadı, yaǵnıy jer atları haqqındaǵı ilim degendi bildiredi. Mısır. Kúnlerden kún ótip, Qasım wázir ullı bolıp bútin Mısır xalqına toy-tamasha járiyaladı, Bul toyǵa patshanı hám shaqırdı..( “H-H”, 395-bet). Barbar. Hiyle menen aldıń shahı Barbardı, Rasullı júzigin alǵan Áliyseń. (“H-H”, 396-bet). Arab. Ǵarip Qısraw oqır subhanı tilde, Bir zatı sháripseń Arab elinde. (“H-H”, 396-bet). Mákke - Mádina. Áne, patsha taxtı-tajdı talan qılıp, taxtın wázirleriniń birewine tapsırıp, ózi qudanıń qılǵanına qayıl bolıp, eki jeńin kesip, jayaw – piyada “qaydasań Mákke – Mádina sháhári” dep bádár ketti. (“H-H”, 397-bet). Shınmashın. Shınmashın sháhárinen qırıq mıń xojalıq “biz Hámireniń óli jerinde ólimiz, tiri jerinde tirimiz” dep, Hámireniń keynine erdi. (“H-H”, 399-bet). Baǵı eram. Bul Baǵı eram degen jerde boladı, -dedi. (“H-H”, 401-bet).
Jámiyettiń putinligin adamlar quraydı. usı adamlardı bir –birinen ajıratıwda tuwılǵannan baslap ism qoyıladı. Sol sebepli dástan tilinde adam atına baylanıslı sózler kópshilikti quraydı. Qısıraw. Burınǵi ótken zamanda, zamanınıń qádiminde Mısır degen sháhárinde Qısıraw patsha degen patsha bolıptı. ( “H-H”, 395-bet). Qasım. Qısıraw patshanıń aqılgóy, keńesgóy wáziri bar edi, bunıń atın Qasım wázir dep at berer edi. (“H-H”, 395-bet) Rasulil. Bir qudanın sáwer dostı Rasulil ótti uǵılsız (“H-H”, 395-bet ). Muwsa. Qolında úsh nashar boldı, Muwsa kelip duwshar boldı. (“H-H”, 395-bet). Shayxislam. Kórer kózden nákar boldı. Shayxislam ótti uǵılsız. (“H-H”, 395-bet). Sulayman. On sakkiz mıń dúnya sorap, Sulayman ótti uǵılsız. (“H-H”, 395-bet) Muhammed. Qudanıń dostı Muxammed, Bular hám ótti uǵılsız. (“H-H”, 396-bet). Áliy. Hiyle menen aldıń shahı Barbardı, Rasullı júzigin alǵan Áliyseń. (“H-H”, 396-bet). Qurshid. Patshanıń ullı hayalınan bolǵan jup uldıń birewiniń atını Qurshid qoydı, birewiniń atını Ziywar qoydı, kishkene hayalınan bolǵan uldıń atın Hámire qoydı, qızdıń atın Gúljámiyla qoydı.(“H-H”, 397-bet). Ziywar. Patshanıń ullı hayalınan bolǵan jup uldıń birewiniń atını Qurshid qoydı, birewiniń atını Ziywar qoydı, kishkene hayalınan bolǵan uldıń atın Hámire qoydı, qızdıń atın Gúljámiyla qoydı.(“H-H”, 397-bet). Gúljámiyla. Hámire menen tuwısqan qarındası Gúljámiyla Hámirege, tarıqqanda kerek bolar dep, atasınıń ǵáziynesinen urlap eki gáwharı shamshıraq berdi. (“H-H”, 398-bet). Hámire. Áne, aǵaları gáwharı shamshıraqtı alıp, paylı túyelerin Hámirege baǵsh etti. (“H-H”, 399-bet). Sharuh. Atım Húrliqadur, Sharuhtıń qızı, Periyzat diyerler, tanısań bizdi.(“H-H”, 403-bet). Húrliqa. Sol waqtında Háshturıq dáw barıp, Hámireni gúldiń arasınan alıp, Húrliqanıń aldına alıp keldi. (“H-H”, 406-bet). Sálip. Áne kánizlerdiń basshısı Sálip kániz degen qız bar edi.( “H-H”, 406-bet). Omar. Neke qıyǵan atın aytsam, Házireti Omar pirler edi. (“H-H”, 408-bet). Húrlizahıran. Bul búlbúlgóyanıń hawazı taxt ústinde otırǵan Húrlizahırannıń qulaǵına jetti. (“H-H”, 409-bet). Iysa. Haqtıń tawratını oqıǵan Muwsa, Tórtinshi aspanda házireti Iysa. (“H-H”, 410-bet) Yusup-Zliyxa. Ashıqlar sárdarı Yusup-Zliyxa, Búgin maǵan mádet berer kúnińdi. (“H-H”, 410-bet) Shahiydan. Bul jurt Shahiydan patshanıń jurtı, - dedi. (“H-H”, 413-bet). I.2. Basqa tillerden ózlestirilgen sózler I.2.1. Arab tilinen ózlestirilgen sózler Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı arablıq shıǵısqa iye sózler menen terminler turmıstıń kópshilik táreplerin óz ishine aladı. Olardıń bir qatarı diniy túsiniklerge baylanıslı bolsa, ekinshileri sawda islerine, úshinshileri ilim hám mádeniyatqa h.t.b baylanıslı sózler bolıp keledi. Olar tómendegilerden ibarat: medrese, alım, ilim, tariyx, muǵallim, maqala, hárip, usıl, nama, naǵıs, mektep, xalıq, ázireyil, áwliye, awqat, mektep, paqır, pikir, qımbat, daw, marjan, mısal, zaman, dáreje, xızmet, miynet, xat, awhal, hayal, h.t.b1 Iyman. Iymanıń bolsa zindeseń Shaqım óterseń uǵılsız (“H-H”, 395-bet) Áwliye. Háy, patshayım bizden burınǵi ótken áwliye- masayıqlar, biyperzent mujahidler áwliyelerge túnep, olardan mútájin tiler emish, bizler hám solar kibi áwliyege túnesek, Qudaytaala shápáhátin salsa, bir nárse bolar keter, taqsır, -depti. (“H-H”, 395-bet) Hayal. Bir patshanıń otız yeki hayalı bolıptı, otız yeki hayalınan ya ul, ya qız nıshan bolmaptı. (“H-H”, 410-bet) Wázir. Qısıraw patshanıń aqılgóy, keńesgóy wáziri bar edi, bunıń atın Qasım wázir dep at berer edi. ( “H-H”, 395-bet). Móhirdar. Qısraw patsha altmısh eki hámeldar, ottız eki móhirdarları menen Qasım wázirdiń toyına keldi. ( “H-H”, 395-bet). Tilla. Men sizge saz benen bayan qılayın dep, Qasım wázir qolına tilla sazın alıp, bir neshshe jerlerden tımsal keltirip bir sóz dedi. ( “H-H”, 395-bet). Shápaat. Háy, patshayım bizden burınǵı ótken áwliye- masayıqlar, biyperzent mujahidler áwliyelerge túnep, olardan mútájin tiler emish, bizler hám solar kibi áwliyege túnesek, Qudaytaala shápáhátin salsa, bir nárse bolar keter, taqsır, -depti. ( “H-H”, 395-bet). Hiyle. Hiyle menen aldım sháhri Bárbardı, Kápirlerdi dinge salǵan Áliyseń. ( “H-H”, 396-bet). Dúnya. ̶ Áy, sultanım, bul dúnyadan, Kimler ótpedi uǵılsız. ( “H-H”, 395-bet).
Erenler. Neshshe múrshidler, erenler, Bular hám ótti uǵulsız. ( “H-H”, 395-bet). Máhsher. Máhsher kúni qudadur ashıqlardıń gúwası. ( “H-H”, 404-bet). Parsı tilinen ózlestirilgen sózler Búlbil. Bulbul, “búlbil” – shımshıqqa uqsaǵan sayraytuǵın qus. Baǵıńa qondı búlbúliń, Ashıldı hám ǵumsha gúliń. (“H-H”, 400-bet).
1Шәмшетоб Ж. Қарақалпақ тилиндеги шығыс тиллеринен кирген сөзлер тарийхынан. Нөкис – 1984, 33-б. 2Пахратдинов Қ, Өтемисов А. Қарақалпақ тилиндеги шығысы парсышасөзлер. Нөкис – 1984, 32-б.
Burınǵı ótken zamanda, zamanınıń qádiminde Mısır degen sháhárinde Qısıraw pashsha degen patsha bolıptı. ( “H-H”, 395-bet) Periyzat. “páriyzad” – “periden tuwılǵan” – sulıw, gózzal, janan.2 Ne páriyler, ne qızlar bar jatqanı sárwi taldıń sayası, sárwawızdıń boyı eken. ( “H-H”, 401-bet). Zańǵar. Zańǵar, “buzıq, ádepsiz hayal” – ońbaǵan, jeksurın, qásiyetsiz.3 Qasım wázir bul awhaldı kórip, “bul zańǵar ne ushın taxtqa shıqpay atır?” dep, - patshanıń jatqan jerine kelip: ̶ Háy, ádalatlı patshayım, áwel ulım, qızım joq dedińiz, uǵıl-qızlı boldıńız, on tórt jasında janı qabız boladı dedińiz, bul hám ápiw bolıp, bir júz jigirmadan jas berdi. ( “H-H”, 401-bet).
̶ Wáziri aǵzamlardı jıyna, men sizge kórgen awhalımdı saz benen bayan qılayın, - dep, áne, wáziri aǵzamlardıń ortasında turıp, Qısıraw patsha qolına tilla sazın alıp, kórgen awhalların bir-bir bayan etip bir sóz dedi: ( “H-H”, 401-bet). Abadan. Abadan, “abadan” – kórkem; qurǵın; tınısh.5 __________________________________________ 1Пахратдинов Қ, Өтемисов А. Қарақалпақ тилиндеги шығысы парсышасөзлер. Нөкис – 1984, 26-б. 2Сонда – 27-б. 3Сонда – 15-б. 4Сонда – 30-б. 5Сонда – 4-б. Sum pálek bermedi táni baǵıshı, Abadan kewlimdi náshad áyledi. ( “H-H”, 401-bet).
Bul isler ájelge boldı bahana, Bende qısmetini ustad áyledi. ( “H-H”, 401-bet). Baxıt. Báxt, “táǵdir, nesiybe, úles” – qut, shadlıq, quwanısh, tabıs, dáwlet, mártebe, abıray.2 Qondı búgin dáwlet qusı, Baxıt úy-imaratqa dóndi, ̶ ( “H-H”, 401-bet). Daq. Daǵ, „belgi, tamǵa; tamǵalaw“ – 1) belgi, iz, jara, tırtıq; 2) abıraysızlıq, shermendelik, masqarashılıq.3 ̶ Aǵalarıń seniń ushın jiberdim, Sen de daǵlar salma janǵa Hámirayım. („H-H“, 402-bet)
Búlbilden zıyada boldı bul dártim, Ayralıq otlarǵa salma Hámireyim. („H-H“, 402-bet)
Qurshid penen Ziywar az júrip, kóp júrip, úsh joldıń bándirgisine bardı. („H-H“, 402-bet) _________________________
̶ Bul balanıń bul dúnyada juptı kim bolar eken? - dep sawal soradı. („H-H“, 403-bet) Jıńǵıl. Djángál – “toǵay” – jabayı ósimlik.2 Atasınıń aytqan “sheńgellikte, áwliyeshilikte, góne tamda jatpa” degen wásiyatları esinen shıǵıp, uyqı qıstap, atın bir túp jıńǵılǵa baylap, ózi jarısı jıǵılǵan bir gúmbezdiń ishine kirip, kózi uyqıǵa ketti. ( “H-H”, 402-bet). Shiyrin. Shirin – „mazalı, tatlı; shekerli; jaǵımlı“ – 1) mazalı, sheker, tatlı; 2) jaǵımlı, lázzetli.3 Saǵan qurban bolsın bul shiyrin janım, Yarım, qayda bolar mákanıń seniń? („H-H“, 403-bet)
Hámire quwayın dep túrgelgen waqtında mańlayı gúmbezge tiyip, jalta kózin ashtı. („H-H“, 404-bet) Árman. Árman. „niyet, tilek, arzıw“ - niyet, tilek, arzıw.5 Bárshe gezer ishrette, men bul árman ishinde, Men yarımdı joǵaltıp, qaldım árman ishinde. („H-H“, 404- bet)
Mendey biyshara miskin bul shóllerde ǵulpetti, ________________________________ 1Пахратдинов Қ, Өтемисов А. Қарақалпақ тилиндеги шығысы парсышасөзлер. Нөкис – 1984, 15-б. 2Сонда – 15-б. 3Сонда – 37-б. 4Сонда – 10-б. 5Сонда – 5-б. 6Сонда – 7-б. Yarım anda xosh gezer, men shólmuǵan ishinde. („H-H“, 404- bet) Zindan. Zendan. „qamaqxana, tyurma“ – jer astına qurılǵan qarańǵı qamaqxana.1 Hámire aytar, qudadan bolsa ayan tilegim, Sol yarımdı kórmesem, qaldım zindan ishinde, ̶ („H-H“, 404- bet)
Barsa, Eram baǵınıń diywalları bir paqsası altınnan, bir paqsası zumrattan, bir paqsası yaquttan, bir paqsası hilaldan jasalıptı. (“H-H”, 405-bet). Shıbıq. Chubák – „1) aǵash; 2) terek; 3) bóren; 4) shıbıq, tayaq“ – terektiń yamasa jıńǵıldıń putaǵı, shaqası.3 Júzimniń shıbıqları ayaǵına oratılıp, gúmpe-gúmp jıǵıla berdi. (“H-H”, 405-bet). Putaq. Buta „puta, putalıq; naǵıs, súwret“ – túbinen shaqalap ósetuǵın mayda kelte terek.4 Bunnan hám qashıp barıp, alma baǵına barıp alma jeyin dese, almanıń putaqları joqarı kóterilip, Hámireniń qolı jetpedi. (“H-H”, 405-bet). Baǵ. Baǵ. „miywezar, shámenzar, bostan“ – hár qıylı miywe hám palız egilgen jer, maydan.5 Barsa, Eram baǵınıń diywalları bir paqsası altınnan, bir paqsası zumrattan, bir paqsası yaquttan, bir paqsası hilaldan jasalıptı. (“H-H”, 405-bet). ______________________________ 1Пахратдинов Қ, Өтемисов А. Қарақалпақ тилиндеги шығысы парсышасөзлер. Нөкис – 1984, 16-б. 2Сонда – 25-б. 3Сонда – 38-б. 4Сонда – 29-б. 5Сонда – 5-б. Dáw. Div “dáw, jin; júdá úlken, náhán” – 1) ańız-ápsanalarda, erteklerde hám xalıq dástanlarında ushırasatuǵın adam sıpatındaǵı turpatı úlken hám kúshli maqluq, jan iyesi; 2) úlken, náhán.1 Bul dáwdiń atını Háshturıq dáw dep at berer edi. (“H-H”, 405-bet). Totı. Tuti „totı (qus)“ – qustıń bir túri.2 Túsinde qırq kepter kelip qondı hám ishinde bir totı bar. (“H-H”, 401-bet). Kepter. Káftár “kepter” – qustıń bir túri.3 Túsinde qırq kepter kelip qondı hám ishinde bir totı bar. (“H-H”, 401-bet). Kepkir. Káfgir „súzeki, sholpı“ – qoyıw awqatlardı pisirgende qollanılatuǵın temirden islengen súzekige, sholpıǵa uqsaǵan ásbap, buyım, ojaw.4 Sol waqta qazannıń astınan bir kepkir shıǵıp, Hámireniń mańlayına sart ettı. (“H-H”, 405-bet). Palaw. Polou. „Palaw“ – ishine may, gúrish, geshir hám gósh salıp, quwırıp, qaynatıp hám demlep tayarlanatuǵın qoyıw awqat, taǵam.5 Bunı kórip, Hámire quwanıp, „quday berer qulına, shıǵarıp qoyar jolına“ degen, yarım meniń sharshap, ashırqap kiyatırǵanımdı bilip, palaw menen bórek pisirip qoyǵan eken“ dep, palawlı qazannıń basına barıp jemege meyil etti. (“H-H”, 405-bet). Sheńgel. Chángál – „toǵay, tereklik“ – báhárde gúl shıǵarıp túynekleytuǵın tikenekli jabayı ósimlik.6 Ol waqtıń dástúrinshe , egerde biyperzent adam toyǵa kelse, beline súyek qıstırıp, atınıń quyrıǵına sheńgel qıstırar emish. ( “H-H”, 395-bet) ____________________________ 1Пахратдинов Қ, Өтемисов А. Қарақалпақ тилиндеги шығысы парсышасөзлер. Нөкис – 1984, 12-б. 2Сонда – 33-б. 3Сонда – 18-б. 4Сонда – 18-б. 5Сонда – 25-б. 6Сонда – 37-б. Payǵambar. Peyǵambár. „xabar beriwshi, aldın burın xabar keltiriwshi“ – 1) diniy túsinik boyınsha, Allanıń dinin, wásiyatın xalıqqa tarqatıwshı elshi, áwliyelerdiń eń úlkeni; 2) dana, bilgish, wáliy.1 Payǵambar qılqasın kiygen, Wáyis hám ótti uǵılsız ( “H-H”, 395-bet). Palas. Palas, “túksiz gedir-budır gilem, dárwishlerdiń júnnen tigilgen kiyimi” – jerge, polǵa tóseletuǵın úlken jún shalsha, qalıń tósek.2 Anda Háshturıq háwizdiń boyın sıpırıp, suw serpip, adam kirmestey baǵdı qadaǵan qıldı, palas tósedi. (“H-H”, 405-bet). Yar. Yar „dos; qurdas; ashıq; járdemshi“ – 1) jaqın adam, dos; 2) bir-birin jaqsı kórgen qız hám jigit, ashıq, muhabbat.3 . Munnan artıq mashaqat joq, Óler boldım yar dártinen. (“H-H”, 406-bet).
Seslik qurılısı boyınsha hár túrli, mánisi jaǵınan bir -birine qarama-qarsı sózler antonimler dep ataladı.4 Húrlixa–Hámire dástanında antonimlerdi bildiretuǵın tómendegi sózler ushırasadı: Óli-tiri. Shınmashın sháhárinen qırıq mıń xojalıq “biz Hámireniń óli jerinde ólimiz, tiri jerinde tirimiz” dep, Hámireniń keynine erdi. („H-H“, 399-bet). ____________________________ 1Пахратдинов Қ, Өтемисов А. Қарақалпақ тилиндеги шығысы парсышасөзлер. Нөкис – 1984, 25-б. 2Сонда – 25-б. 3Сонда – 39-б. 4Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. -Нөкис. Билим. –Б. 52 Úlken –kishi. Anda patshanıń úlken hayalınan bir jup ul tuwdı, kishkentay hayalınan bir ul, bir qız tuwdi.(„H-H“, 395-bet). Shah-gáda.Bul jerlerde qaldım nahaq jalaǵa, Ólim barabardur shahu-gadaǵa. ( „H-H“, 415). Bálent- pás. Bálent daǵlarım pás boldı.(“H-H”, 417-bet). Otır-tur. Otırsa basına tursa ayaǵına urıń, taslaǵan quyısın tapsın, - dep húkim etti. („H-H“, 417-bet) I.III.2. Sinonimler Til iliminde seslik quramı boyınsha hár túrli, al mánilik jaqtan bir-birine jaqın sózlerdi sinonimler dep ataydı. Sinonim – grektiń synonymos – (bir atamalı) degen sózinen kelip shıqqan.1 Húrliqa–Hámire dástanında sinonimlerdi bildiretuǵın tómendegi sózler ushırasadı: Burınǵi-qádim. Burınǵi ótken zamanda, zamanınıń qádiminde Mısır degen sháhárinde Qısıraw patsha degen patsha boliptı.( „H-H“, 395-bet) Aqılgóy-keńesgóy. Qısıraw patshanıń aqılgóy, keńesgóy wáziri bar edi, bunıń atın Qasım wázir dep at berer edi. ( „H-H“, 395-bet) Namıs- ar. Ólgenshe táńrime qullıq eteyin, Haqqa qullıq qılǵan namıs - ar bolmas ( „H-H“, 396-bet). El-xalıq. Anda Hámire eki gáwqarı-shamshıraqtı kisesine jay etip, on mıń túyeni kárwan qılıp Mısırdıń el-xalqı menen xoshlasıp, “ qaydasań Shınmashın sháhári” dep jónep ketti. ( “H-H”, 398-bet). Álám-jáhán. Álám, jáhán sań zardur. („H-H“, 399-bet). Jayaw - pıyada. Áne, patsha taxtı-tajdı talan qılıp, taxtın wázirleriniń birewine tapsırıp, ózi qudanıń qılǵanına qayıl bolıp, eki jeńin kesip, jayaw – pıyada “qaydasań Mákke – Mádina sháhári” dep bádár ketti. ( „H-H“, 397-bet). ____________________ 1Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. -Нөкис. Билим. –Б. 44 I.III.3.Turaqli sóz dizbekleri Jeke kompanentleri leksikalıq grammatikalıq jaqtan turaqlı túrde birlesken ózgerisler kirgiziwge bolmaytuǵın, eger bolsa da sheklengen, qáliplesken dárejede bolatuǵın sóz dizbekleri turaqlı sóz dizbeklerine kiredi. Eshekke teris mingiziw.Jamanlaw, sayıw birewdiń sırtınan gáp etiw.1 Qudanıń húkimi eki bolmaydı, bir boladı, qayt keynińe! –dep, eshekke teris mingizip quwıp jiberdi. ( „H-H“, 400-bet). Kóz tigiw. Kútiw, kózin ayırmay qarap turıw.2 Adam munsha kesh kelerme yarına, Kóz tigipseń jan almaqtıń qastına ( „H-H“, 407-bet). Aqılı lal bolıw. Ne islerin, sóylerin bilmew.Sóyley almay turıp qalıw.3 Seni kórgenlerdiń aqılı lal bolar, Taba almay isi qıylı qal bolar. ( „H-H“, 403-bet).
Balam, men Ázirayılman, seniń paymanań toldı, men seniń janıńdı almaǵa keldim, bergiń sol depti. ( „H-H“, 399-bet) Aqıldan sasıw. Esi, huwshı sanası bolmaw, ózin meńgere almaw, ne islerin bilmewshilik hám t.b.5 Háy, Húrliy zapran apa, ne ushın aqıldan sastıń, seniń bul sóziń tabahatdur, apalı-sińlige neke túseme, bar qazını shaqır, ráwiyat bersin-dedi.( „H-H“, 410-bet) Terisine saman tıǵıw. Azaplaw, qıynaw. ___________________________ 1 Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги, -Нөкис. Билим. 1985. –Б. 75. 2Сонда.. –Б. 103. 3Сонда.. –Б. 39. 4Сонда.. –Б. 130 5Сонда.. –Б. 38. –Zańǵar sen meni ne ushın awara ettiń, Mennen otız posa aldıń, kel, endi kór, men saǵan bir ǵázep qılayın, seniń terińe saman tıǵıp úsh aǵashqa ildirmesem- dep húrliy zapran páriy dárǵazap bolıp bir sóz dedi.( „H-H“, 412-bet) Qulaq salıw. Tıńlaw, esitiw. Qulaq salsań shar ishinde sestiń joq, Barı joǵıń maǵan boldı gúmana. („H-H“, 417-bet)
Eger qol úzbeseń mennen, Kel endi yarım, kel endi. („H-H“, 420-bet)
Húrliqa der baxtım meniń qaradur, Pálektiń jábirinen baǵrım jaradur .( „H-H“, 410-bet)
Háy patsha, kóter qolıńdı, muradıń hasıl bolǵay, tilegiń qabıl bolǵay-dep kózden ǵayıp boldı.( „H-H“, 396-bet). I.III.4. Kórkemlew quralları Metaforalar Metaforalıq usıl arqalı sóz mánisi awısqanda anaw ya mınaw predmet ya qubılıstıń ataması arqalı óz ara túri-túsi, forması, háreketi – qullası qanday da bir uqsaslıq belgileri tiykarında ekinshi predmet ya qubılıs ataladı. Bir gúl edim, qazan urdı baǵımdı, „Maǵan bir ashılǵay gúl“ dep yıǵlarman. (“H-H”, 396-bet) Párinen ayırılǵan ǵárip sonaman, „Bergil murǵızarlı kól“ dep yıǵlarman. (“H-H”, 396-bet)
2Сонда. –Б. 58. Teńewler Qaraqalpaq til biliminde teńewler bir predmetti ekinshi bir zatqa teńew arqalı ámelge asırıladı. 1.Májnún kibi basımda bul quslardıń uyası, Farhad kibi paraman bul shólistan ishinde. (“H-H”, 404-bet) 2.Násim kibi onı nahaq soydılar, Hámirejannıń eki kózin oydılar. (“H-H”, 416-bet) 3.Májnun kibi basımda bul quslardıń uyası, Farhad kibi paraman bul shólistan ishinde. (“H-H”, 404-bet) 4. Aq yuzleri misli aydek munawwar Yanaqları palday, kózleri nurlı. (“H-H”, 416-bet) 5. Ómirzaya juldız kibi jalbarıp, Hásiretińnen zapıranday sarǵayıp. (“H-H”, 407-bet) 6.Baxtı qara Qısıraw kibi, Sizler giriptar bolmańız. (“H-H”, 407-bet) I.III.5. Giperbola Giperbola qanday da bir zattı úlkeytip, turpayı tárizde kórsetip beriw bolıp esaplanadı. Sol waqta qazannıń astınan bir kepkir shıǵıp, Hámireniń mańlayına sart ettı. (“H-H”, 405-bet). Biraq qazannıń astınan taldan toqılǵan sholpı shıǵıp, Hámireniń basına sholp etti. (“H-H”, 405-bet). Juwmaq Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq xalqı áyyem zamanlardan baslap óziniń óshpes, bay, biybaha baylıqları bolǵan úrp-ádet hám salt-dástúrlerine, naqıl-maqal, jumbaq, ertek hám dástanlarına, hár qıylı miyraslarına iye ekenligin bilemiz. Xalıqtıń mádeniy qádiriyatları, ruwxıy miyrası mıń jıllar dawamında Shıǵıs xalıqları ushın qu`diretli ruwxıy azıq bolıp xızmet etken. Uzaq waqıt dawam etken qatań sheklewlerge qaramastan xalqımız áwladtan-áwladqa ótip kelgen óz tariyxıy hám mádeniy qádiriyatların hám de ózine tán dástu`rlerin saqlap qalıwǵa eristi. Solardan xalqımızdıń biybaha miyraslarınıń biri dástanlar bolıp esaplanadı. Bunday bahalı miyraslar xalıqtıń keleshek áwladlarına arzıw-ármanların, úrp-ádetlerin, jasaw jaǵdayların, jasaǵan ortalıqların, turmıslıq tájriybelerin xalıq tilinde atadan-balaǵa ótkerip, usı biziń kúnimizge shekem qásterlep jetkerdi. Biziń bul kurs jumısımız yaǵnıy, Húrliqa-Hámire dástanınıń hám folklorlıq dástanlarınıń izertleniwi, tiykarǵı bóliminde Húrliqa-Hámire dástanınıń sózlik quramı haqqında úyrenip shıqtıq. Yaǵnıy olar adam músheleri, tuwısqanlıq qarım-qatnaslarǵa baylanıslı, sıyasıy-jámiyetlik leksika, turaq jay hám kúndelikli turmıslıq buyım atamaları, quslar hám haywanatlar dúnyasına baylanıslı sózler, abstrakt túsiniklerdi bildiretuǵın sózler, jer-suw atamaları,adam atları, basqa tillerden ózlestirilgen sózler yaǵnıy, arab, parsı tillerinen ózlestirilgen sózlerdi úyrenip shıqtıq. Sonıń menen birge, antonim, sinonim, turaqlı sóz dizbekleri, tildiń kórkemlew quralları sıyaqlı hám de hár terepleme izertlew tilimiz leksikasın rawajlandırıwǵa, folklorlıq shıǵarmalar tilin úyreniwde, sonday-aq túsindirme, awdarma h’ám etimologiyalıq sózlikler dúziwde tiykarǵı járdemshi dereklerden bola aladı. Biz bul kurs jumısın izertlew dawamında dástannıń mazmunın onıń qaharmanların bilip aldıq. Húrliqa-Hámire dástanında adam atları yaǵnıy, antroponimler, toponimler, sıyasıy leksika, tuwısqanlıq atamaları, adam múshelerine baylanıslı sózlerdiń kóp ekenligin hám de onıń mánislerin izertlew dawamında bilip aldıq. Sonday-aq, arab-parsı sózleriniń oǵada kóp ekenligin kóremiz. Biz bunnan qaraqalpaq tiliniń kópshilik bólegin arab-parsı sózlerinen quralǵanlıǵın bilip alıwımızǵa boladı. Prof. N.A.Baskakov qaraqalpaq tiline arab-parsı sózleriniń kelip kiriwiniń tiykarǵı deregi parsı ádebiy tili bolǵanlıǵın, keyin ala Orta Aziyalıq túrkiy ádebiy tili ekenligin kórsetip ótedi. Xalıqtıń awızeki sóylew tilinde ushırasatuǵın arab-parsı sózleriniń kelip kiriwi tuwralı aytıp kelip, xalıqtıń awızeki sóylew tilinde ushırasatuǵın arab-parsı sózleri tek ǵana ádebiy til arqalı emes, al qaraqalpaqlarǵa qońsı otırǵan Xiywa ózbekleriniń tásirinen kelip kirdi degen pikirdi bildiredi. Sonday-aq, jergilikli ilimpazlarımızdan J.Shámshetovtıń Qaraqalpaq tilindegi shıǵıs tillerinen kirgen sózler tariyxınan, Q.Paxratdinov, A.Ótemisovtıń Qaraqalpaq tilindegi shıǵısı parsısha sózler degen miynetlerinde arab-parsı tilinen kirgen sózlerdi hám onıń mánilerin kóriwimizge boladı. Paydalanılǵan ádebiyatlar Қарақалпақ фольклоры(Көп томлық). 54-том. Нөкис, 2012. Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. –Нөкис. Билим. 1994. Шәмшетоб Ж. Қарақалпақ тилиндеги шығыс тиллеринен кирген сөзлер тарийхынан. Нөкис – 1984. Пахратдинов Қ, Өтемисов А. Қарақалпақ тилиндеги шығысы парсышасөзлер. Нөкис – 1984. 5.Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нөкис, 1988. 6.Абдиназимов.Ш.Н. Лингвофолклористика. Нөкис – 2018. 7.Мамедгулиев Д. Языковые особенности дастана “Шахсанем и Ғарип”. – Ашхабад. 1965. 8.Байзаков Ж. Лексические особенности казахского геройческого эпоса “Алпамыс”. – Алма-ата. 1967. 9.Шоабдурахманов Ш. “Равшон” дастонинингбадиий тили ҳақида. – Ташкент.1975. 10.Қарақалпақ әдебияты классиклери шығармаларының тили.// Насиров Д., Доспанов О., Бекбергенов А.,Сайтов Д.-Нөкис.: Билим. 1995. 172 б. 11. Абдиназимов.Ш.Н. Қарақалпақ тили тарийхы. Нөкис.: Билим. 2014. 12.Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги, -Нөкис. Билим. 1985 13.Бекбаўлов О. Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳәм оның тарыйхый лингвистикалық характеристикасы Н.1979. 14. Абдиев А. «Алпамыс дәстаны тилиниң лексика- семантикалық ҳәм стилистикалық өзгешеликлери Ф.И.К. илимий дәрежеси ушын усынылған диссертация авторефераты.-Нукус. 2011. 15.Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги I,II,III, IV том. 16. Қaлендеров М. Қарақалпақ тили синонимлериниң қысқаша сөзлиги, Нөкис. Билим. 1990. 17. Пахратдинов Қ. Ономастика терминлери сөзлиги. Нөкис. Билим. 2016. 18. Интернет ресурслар. 11Бекбаўлов О. Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳәм оның тарийхый - лингвистикалық характеристикасы Н. 1979. 2 Абдиев А. «Алпамыс дәстаны тилиниң лексика- семантикалық ҳәм стилистикалық өзгешеликлери Ф.И.К. илимий дәрежеси ушын усынылған диссертация авторефераты.-Нукус. 2011. 3Қарақалпақ фольклоры (Көп томлық). 54-том. Нөкис, 2012. 31Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги , III том. –Б.138. 2Сонда, III том. –Б.166. 3Сонда, III том. –Б.312 1Сонда, III том. –Б.269 2Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги , II том. –Б.301 3Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги , IV том. –Б.379 4Сонда, IV том. –Б.320 5Сонда, II том. –Б.227 6Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги , I том. –Б.298 41Сонда, IV том. –Б.351 52Сонда, III том. –Б.1343Сонда, I том. –Б.24 4Сонда, III том. –Б.138 5Сонда, IIтом. –Б.273 Download 120.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|