Hududlarni rivojlantirish nazariyalari

Xududlarni rivojlantirishning Kristaller-Lyosh nazariyasi.

Kristaller uchun ham hudud barcha sharoitlar bo‘yicha bir xil bo‘lishi, ya’ni hudud tep-tekis, aholi, aholi manzilgohlari, yo‘l va boshqalar bir xil joylashgan. Ana shunday ideal manzaradan kelib chiqqan holda u o‘zining ilmiy g‘oyasini yaratdi. Uning nomi bilan «markaziy o‘rinlar», ierarxiya, shaharlar klassifikatsiyasi kabi tushunchalar, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini hududiy majmua shaklida joylashtirishga oid ilmiy fikrlar bog‘liq.

Boshqa, yosh va iste’dodli nemis olimi Avgust Lyosh o‘zidan oldingi vatandoshlarining ilmiy ishlanmalarini umumlashtirib (u A.Veberning o‘quvchisi edi), barcha xo‘jalik tarmoqlarini joylashtirish to‘g‘risida ish olib bordi. A.Lyosh g‘oyalarining mohiyati uning maxsus kitobida (ruscha nomi «Geograficheskoe razmehenie xozyaystva»-M., 1959) bayon etilgan. Kitobning asl nusxasi qo‘lyozmasi 1940 yilda nashr qilingan.
A.Lyosh qishloq xo‘jaligining areal, maydon sifatida, sanoatning esa nuqtasimon hududiy tashkil etish xususiyatlarini asoslab berdi. U birinchi bo‘lib «bozor muhiti yoki makoni», «iqtisodiy landshaft» (hozirgi kunda – iqtisodiy rayon, o‘ziga xos hududiy majmua) tushunchalarini yaratdi va fanga kiritdi. Agar avvalgilar, xususan I.Tyunen va A.Veber alohida korxonani, tarmoqni o‘rganishgan bo‘lishsa, A.Lyosh ishlari barcha xo‘jalik sohalarini qamrab oldi va o‘z mohiyatiga ko‘ra bozor munosabatlari, uning ta’sir doirasi haqiqiy rayon tashkil qiluvchi omil ekanligi ta’kidlandi, matematik usullarni keng qo‘lladi. Aynan ana shu tamoyillarni hozirgi kunda O‘zbekistonni iqtisodiy rayonlashtirish masalalariga tatbiq qilish ahamiyatdan xoli bo‘lmasa kerak.
Ta’kidlash joizki, I.Tyunen va A.Veber g‘oyalari o‘z davri talabiga mos kelardi. Sababi – u davrda hududning iqtisodiy sig‘imi, zichligi uncha yuqori emas, hududiy-iqtisodiy manzara qutbiylashmagan, ya’ni deyarli bir tekis edi. Ana shunday iqtisodiy geografik holat alohida korxona yoki tarmoqlarni ayrim joylarda o‘rinlashtirish ta’sirida o‘zgaradi, notekislik xususiyatini oladi. Boshqacha qilib aytganda, avvalgi tabiiy ko‘rinishdagi iqtisodiy tekislik notekislikka, xududiy mujassamlashuvning ko‘chayishiga o‘zgaradi. Buning natijasida notekislikni tekislashga urinib ko‘radigan ilmiy izlanishlar talab etildi. Xuddi shunday regulyar tizimga moslashgan ishlab chiqarish va aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini hududiy tashkil qilish g‘oyalarini V.Kristaller va A.Lyosh yaratdi.

5.