Huquqiy munosabatning yuzaga kelish asoslari

---

Huquqiy munosabatning yuzaga kelish asoslari 
 
Malika Eraliyeva 
Toshkent davlat yuridik universiteti 
Maxliyo Xolmirzayeva 
O’zbekiston Milliy universiteti
 
Annotatsiya: Ushbu ilmiy maqolada shaxslarning jamiyat hayotidagi faol 
ishtiroki natijasida yuzaga keladigan huquqiy munosabatlar va ularning vujudga kelish 
asoslari, aholining davlat hayotidagi ishtirok etish darajasi bayon etilgan. Ushbu 
maqolada davlat hokimiyati ustidan jamoatchilik nazoratining qay tartibda o’rnatilishi 
va bu ko’rsatkich mamlakatimizda qay darajada amal qilishi haqida fikr-mulohazalar 
va huquqiy takliflar ilgari surilgan.
Kalit so’zlar: huquqiy munosabat, huquqiy munosabat obyekti, huquqiy 
munosabat subyekti, obyektiv huquq, yuridik majburiyat, davlat, jamiyat, shaxs. 
The foundations of the emergence of a legal relationship 
Malika Eraliyeva 
Tashkent State Law University 
Makhliyo Kholmirzayeva 
National University of Uzbekistan 
Abstract: This scientific article describes the legal relations and the basis of their 
emergence as a result of the active participation of individuals in the life of society, the 
level of participation of the population in the life of the state. In this article, opinions 
and legal proposals are put forward about how to establish public control over state 
power and to what extent this indicator is valid in our country. 
Keywords: legal relationship, object of legal relationship, subject of legal 
relationship, objective right, legal obligation, state, society, person. 
Biz, eng avvalo, o’zimizga quyidagi savollarni berib olamiz.
Birinchi savol. Huquqiy munosabatlar o’zi nima va ular qanday asoslarda vujudga 
keladi?
Ikkinchi savol. Huquqiy munosabatlarning qanday tarkibiy elementlari mavjud? 
Uchinchi savol. Ishlab chiqarish jarayonida mulkdor va ishchi o’rtasidagi 
munosabatlar, majburiyatlar bajarilmaganda esa qanday mexanizm ishga tushadi? 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
408

---

Birinchi savol. Huquqiy munosabatlar o’zi nima va ular qanday asoslarda vujudga 
keladi? Dastlab, huquqiy munosabatlar o’zi nima ekanligini bilib olamiz. Huquqiy 
munosabatlar - shaxslar o’rtasidagi yuridik aloqa bo’lib, bu ularning o’zaro huquq va 
majburiyatlarida ifodalanadi. O’zaro huquq va burchlarsiz huquqiy munosabat vujudga 
kelmaydi. Huquqiy munosabatlar - bu ijtimoiy munosabatlarning huquq normalari 
bilan tartibga solinadigan bir qismi bo’lib, ularning subyektlari subyektiv huquq va 
yuridik majburiyatlarga ega bo’ladi
1
. Demak, huquqiy munosabatlar ijtimoiy 
munosabatlarning bir qismi hisoblanadi va uning subyektlari subyektiv huquq va 
yuridik majburiyatga ega bo’ladi. Huquqiy munosabatlarning vujudga kelish asoslarini 
ularning asosiy belgilaridan ham bilib olish mumkin. Huquqiy munosabatlarning 
belgilari: 
1. Huquqiy munosabat - ijtimoiy turdagi munosabat. Ya’ni insonlarning ongli 
ravishda boshqalar bilan aloqaga kirishishi natijasida huquqiy munosabatlar yuzaga 
keladi. Shunday ekan, huquqiy munosabatlarning muhim sifatlaridan biri sifatida 
mafkuraviy tabiatga egaligini aytishimiz mumkin. Masalan, kam ta’minlangan 
oilalarni ijtimoiy himoya qilish, erkin bozor va tadbirkorlik munosabatlariga o’tish 
g’oyasi ham mafkuradir. Ya’ni mafkuraning asosiy xususiyati, huquqiy munosabatlar, 
avvalo, kishilar ongi orqali o’tib, so’ng real voqelikka aylanishi.
2. Huquqiy munosabat - huquq normalarining insonlar xulq-atvoriga ta’siri 
natijasida vujudga keladigan munosabat. Ya’ni huquqiy munosabat o’z-o’zidan 
vujudga kelmaydi. Uning yuzaga kelishiga insonlarning xulq-atvori, xatti-harakati 
sabab bo’ladi. Masalan, bir shaxs tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanmoqchi. Bunda 
o’zi ishlab chiqargan mahsulotini sotish uchun odamlar bilan aloqaga kirishadi. Bu 
ham huquqiy munosabat hisoblanadi. Demak, inson qanday faoliyat bilan 
shug’ullanmasin, albatta, bir o’zi kishilar bilan aloqa qilmasdan amalga oshirolmaydi. 
"Ijtimoiy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishini ixtiyoriy hodisa emas, balki 
qonuniyatli jarayon deb tushunish lozim. Buning sharti shundaki, huquqiy normalar 
tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlardan, bevosita huquqiy voqelikdan kelib 
chiqishi kerak, chunki huquqiy normalar munosabatlarni tug’diruvchi sabab bo’lishdan 
avval ushbu munosabatlar ichki rivojlanishning oqibati, ularning zaruriy, mohiyatiga 
oid maxsus belgisi bo’lganligidir"
2
. 
3. Huquqiy munosabat - bu kishilarning o’zaro subyektiv huquq va yuridik 
majburiyatlar vositasidagi aloqalaridir. Yuqorida aytib o’tganimizdek, huquq 
munosabat egalari subyektiv huquq va yuridik majburiyatga ham ega bo’ladi. Masalan, 
do’konga non xarid qilgani chiqdik. Bu yerda ham huquqiy munosabat amalga 
oshiriladi. Sotuvchining nonni berishi - majburiyati, pulni olishi esa - huquqi. Yoki 
aksincha, xaridorning nonni olishi - huquqi. Pulni berishi esa - majburiyati. Demak, 
1
Sh.Saydullayev. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent-2018.-161-b 
2
Дудин А.П. Диалектика правоотношения. – Саратов, 1984. С.13. 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
409

---

huquqiy munosabat subyektlarga muayyan harakatni sodir etish imkonini beradi yoki 
muayyan vazifani bajarishi shart ekanligini belgilaydi. 
4. Huquqiy munosabat - irodaviy munosabatdir. Ya’ni huquqiy munosabatning 
o’rnatilishi uchun, avvalo, uning subyektlari xohish-istak bildirishi kerak. Ushbu 
xohish - istak ikki tomonlama va bir tomonlama bo’lishi mumkin. Masalan, 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasiga ko’ra, "...Nikoh 
tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga asoslanadi". Demak, bunda ikkala 
tomon ham ixtiyoriy asosda huquqiy munosabatni amalga oshiradi. Bir tomonlama 
rozilikka misol qilib, jinoyat ishi yuzasidan sudning hukmini aytishimiz mumkin. 
Bunda sudlanuvchining o’zi bunga rozi bo’lmasa ham jazoni o’tashga majbur bo’ladi.
5. Huquqiy munosabat - davlat tomonidan qo’riqlanadigan munosabatdir. Ya’ni 
ushbu xatti-harakatlar qonunga zid kelmasligi, boshqa shaxslarning, davlat va 
jamiyatning qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlariga putur yetkazmasligi lozim. 
Ushbu holatni davlatning vakolatli organlari o’z nazoratiga olgan. Huquqiy 
munosabatlar davlat tomonidan o’rnatilgan huquq normalari bilan tartibga solinadigan 
ijtimoiy munosabat hisoblanadi.
Yuqorida huquqiy munosabatlarning bir qancha belgilarini ko’rib o’tdik. Huquqiy 
munosabatning vujudga kelish asoslari aytib o’tganimizdek, subyektlarning xohish- 
irodasi, ongli faoliyati natijasida vujudga keladi. Masalan, ish beruvchi va xodim 
o’rtasida mehnat shartnomasi ikkala tomonning ham xohishiga muvofiq tuziladi. 
Ularning qonunda belgilangan tartibda faoliyat yuritishini vakolatli davlat organlari 
nazorat qiladi. 
Huquqiy munosabatlarga oid ilmiy asoslarga murojaat qilsak, bu haqida Birinchi 
Prezidentimiz Islom Karimov quyidagicha aytib o’tgan: "Mustahkam huquqiy negiz 
bo’lgandagina o’zini oqlamagan eski tuzumni to’la ishonch bilan qayta qurish, 
madaniy bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan yangi jamiyat qurish mumkin. Hozirgi 
mutlaqo yangi siyosiy iqtisodiy va huquqiy munosabatlarni aks ettiruvchi qonunlar 
majmuigina biz barpo etayotgan yosh ijtimoiy binoga barqarorlik, demokratik xarakter 
baxsh etuvchi omil bo’lib xizmat qiladi"
3
.Shuningdek, huquqshunos olimlar A.Saidov 
va U.Tojixonov huquqiy munosabatlarning tartibga soluvchi, muhofaza qiluvchi, 
tarmoq, moddiy, prosessual, nisbiy, mutlaq, umumiy va aniq kabi turlarini ko’rsatib 
o’tishgan. Yoki chet el olimi Варламова Н.B. subyektiv huquq haqida quyidagicha 
fikr bildirganini aytib o’tamiz. "Subyektiv huquq hamisha erkinlik (ozodlik) bilan 
uzviy bog’liq. U - erkinlik me’yori. Mabodo, erkinlikning bu me’yori nolga teng 
bo’lsa, har qanday munosabat o’zining huquqiy tabiatini yo’qotadi"
4
. 
Birinchi savol yuzasidan xulosa. Huquqiy munosabatlar - subyektlar o’rtasida 
o’rnatiladigan, huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning 
3
Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. T., «O‘zbekiston», 1996, 192-bet.
4
Варламова Н.В. Правоотношения: философский и юридический подходы. Правоведение. 1991, №4. 51-б.
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
410

---

bir qismi. Uning subyektlari subyektiv huquq va yuridik majburiyatga ega bo’ladi. 
Uning vujudga kelishi tomonlarning kundalik ehtiyojlarini qondirish jarayonida 
vujudga keladi. Oldi-sotdi, mehnat shartnomasi, qarz shartnomasi, nikoh shartnomasi 
va hokazolar huquqiy munosabatlarga misol bo’la oladi. 
Ikkinchi savol. Huquqiy munosabatlarning qanday tarkibiy elementlari mavjud? 
Huquqiy munosabatlarning to’rtta tarkibiy elementlari mavjud. Bular: huquqiy 
munosabat subyekti, huquqiy munosabat obyekti, subyektiv huquq va yuridik 
majburiyat. Huquqiy munosabat subyekti deganda, huquq va muomala layoqatiga 
yetgan, aqli raso shaxslar tushuniladi. Huquq layoqati kishining tug’ilishi bilan 
vujudga keladi va vafot etishi bilan tugaydi. Ba’zan huquqiy munosabatning vujudga 
kelishida hali tug’ilmagan subyekt ham asos bo’ladi. U merosxo’r bo’la oladi. Huquqiy 
munosabat subyektlari delikt layoqatga ega bo’lishlari kerak. Ya’ni aqli raso, 
belgilangan yoshi yetgan bo’lishi kerak. Kishi to’la muomalaga layoqatli bo’lishi 
uchun o’n sakkiz yoshga to’lgan bo’lishlari lozim. Ba’zan esa o’n sakkiz yoshga 
to’lmagan shaxslar tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullansa, yoki nikohdan o’tsa, sud 
tomonidan emansipatsiya qilinadi va muomala layoqatiga ega bo’ladi. Jismoniy va 
yuridik shaxslar huquqiy munosabat subyektlari bo’lishlari mumkin. Huquqiy 
munosabat obyeki esa - huquqiy munosabatga o’z ta’sirini o’tkazuvchi narsadir
5
.Ya’ni 
huquq subyektlarining xatti-harakati nimaga qaratilgan bo’lsa, o’sha narsa huquqiy 
munosabat obyekti hisoblanadi. Obyekt sifatida buyumlar, narsalarni aytish mumkin. 
Yuqoridagi misolda non sotib olish jarayonida non huquqiy munosabat obyekti 
hisoblanadi. 
Huquqiy munosabatning uchinchi elementi - bu subyektiv huquq. Ya’ni 
subyektlarning sodir etishi MUMKIN bo’lgan xatti-harakati turi va o’lchovi. Xodim 
o’z mehnati evaziga haq oladi. Bu uning subyektiv huquqi. Subyektiv huquqqa ega 
bo’lgan shaxslar o’z huquqlarini amalga oshirsa ham, oshirmasa ham hech qanday 
salbiy oqibatlarni keltirib chiqarmaydi. Ya’ni bu ixtiyoriylikni kasb etadi. Masalan, 
mehnat qonunchiliga ko’ra, xodimlar dam olish huquqiga ega. Mehnat kodeksining 
133-moddasiga muvofiq, "Barcha xodimlarga, shu jumladan o’rindoshlik asosida 
ishlayotgan xodimlarga, dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi (lavozimi) 
va o’rtacha ish haqi saqlangan holda yillik mehnat ta’tillari beriladi". Demak, xodimlar 
mehnat ta’tiliga chiqish huquqiga ega. Ular o’zlari xohlagan muddatda yillik mehnat 
ta’tillari olishlari mumkin. Demak, bu subyektiv huquqqa misol bo’la oladi. Yuridik 
majburiyat esa subyektlarning sodir etishi LOZIM bo’lgan xatti-harakati turi va 
o’lchovi
6
. Ya’ni yuqoridagi vaziyatdan kelib chiqib, xodimning mehnat shartnomasida 
belgilangan vazifalarini bajarishi kerakligini anglatadi. Ya’ni bu ixtiyoriylikni emas, 
majburiylikni keltirib chiqaradi. Masalan, xodimning ishlab chiqarilgan mahsulotlarni 
5
M.Islomov. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik.Toshkent. 635-b 
6
Sh.Saydullayev. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent - 2018. 164-b 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
411

---

o’z vaqtida mijozlarga yetkazishi, ishga o’z vaqtida kelishi, ish joyida ish kiyimida 
bo’lishi, korxonaning ichki tartib qoidalarga rioya qilishi bularning barchasi yuridik 
majburiyat hisoblanadi. Ish beruvchining subyektiv huquqi esa xodimlaridan ishga o’z 
vaqtida kelishni, zimmasiga yuklatilgan vazifalarni o’z vaqtida bajarishni talab qilishi, 
nomunosib xulq-atvorga ega bo’lgan, korxona tarib-qoidalariga bo’ysunmagan 
xodimini lavozimidan ozod etishi mumkinligini bildiradi. Yuridik majburiyati esa - ish 
haqini xodimlariga o’z vaqtida taqdim etishi, xodimining talabiga ko’ra mehnat 
ta’tillari berishi va shu kabi holatlardir. 
Ikkinchi savol yuzasidan xulosa. Demak, huquqiy munosabatning to’rtta tarkibiy 
elementlari mavjud ekan. Huquq subyketi, obyekti, subyektiv huquq va yuridik 
majburiyat. Huquq subyektlari huquqiy aloqaga kirishish jarayonida subyektiv huquq 
va yuridik majburiyatga ega bo’ladi. Subyektiv huquq ixtiyoriylikni, yuridik 
majburiyat esa o’z nomi bilan aytilganidek, bajarilishi shart ekanligini bildiradi. 
Uchinchi savol. Ishlab chiqarish jarayonida mulkdor va ishchi o’rtasidagi 
munosabatlar, majburiyatlar bajarilmaganda esa qanday mexanizm ishga tushadi? 
Mulk bilan aloqador va shaxsiy nomulkiy munosabatlar fuqarolik huquqi bilan tartibga 
solinadi. Fuqarolik kodeksining 21-bobi "Majburiyatlarni bajarish" deb nomlangan. 
Ya’ni turli huquqiy munosabatni amalga oshirgan shaxslarning qonunda yoki o’zaro 
kelishuvda belgilangan burch va majburiyatlarini bajarishini kafolatlaydi. Ushbu 
kodeksning 237-moddasida" Majburiyatni bajarishdan bir tomonlama bosh tortish va 
shartnoma shartlarini bir tomonlama o’zgartirishga yo’l qo’yilmaydi..." deb 
belgilangan. Ushbu norma yuqorida majburiyatlarning bajarilishi shart ekanligini 
ko’rsatadi deb aytgan fikrimizni huquqiy jihatdan asoslaydi. Yana bir mulk bilan 
aloqador misolga to’xtalsak. Masalan, bir subyekt ikkinchi subyektdan bir oyda 
qaytaraman deb bir million so’m qarz oldi. Va bu haqida tilxat ham yozib berdi. Ushbu 
huquqiy munosabatda qarz oluvchining pulni o’z vaqtida qaytarishi yuridik 
majburiyat. Qarz beruvchining pulni qaytarib olishi huquqidir. Shunday huquqiy 
munosabatlar borki, subyektiv huquq va yuridik majburiyatning amalga oshirilishi 
bilan tugaydi. Yuqoridagi vaziyatda ham qarz oluvchi pulni vaqtida qaytarsa, ushbu 
huquqiy munosabat yakunlanadi. Agarda o’z vaqtida qaytarilmasa, huquqni muhofaza 
qilish mexanizmi ishga tushadi. Ya’ni majburiyatlar bajarilmaganligi uchun davlat 
tomonidan muayyan ta’sir chorasi qo’llaniladi. Ya’ni da’vogarning arizasiga muvofiq 
fuqarolik sudi tomonidan qarz, agarda buning natijasida ma’naviy zarar ko’rilgan 
bo’lsa, ma’naviy zarar ham javobgardan undiriladi. Bu - huquqni muhofaza qilish 
funksiyasi. Yoki mulkdor va korxona egasi o’rtasida ixtiloflar yuz berganda, masalan, 
rahbar xodimga qo’pol munosabatda bo’lsa, yoki ish vaqtidan tashqari ishlarga jalb 
etsa, xodim o’z huquqlarini himoya qilish maqsadida kasaba uyushmalariga murojaat 
qilish huquqiga ega. "Kasaba uyushmalari to’g’risida"gi Qonunga muvofiq, "Kasaba 
uyushmalari xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini ifoda etadi va himoya qiladi". 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
412

---

Agarda kasaba uyushmalari ham bu vaziyatni hal qila olmasa, ma’muriy sudga 
murojaat qilish orqali xodim o’z huquqlarini himoya qilishi mumkin.
Majburiyatlar bajarilmaganda quyidagi jazo choralari qo’llanilishi mumkin. 
Bular: intizomiy, fuqarolik, ma’muriy hamda jinoiy javobgarlikdir. Bularga 
qo’shimcha tarzda konstitutsiyaviy, ekologik va protsessual huquqbuzarliklarni ham 
keltirib o’tish mumkin. Jazoni qo’llashdan asosiy maqsad, kishilarda huquqqa 
nisabatan hurmatni shakllantirish, majburiyatlarini o’z vaqtida bajarishga da’vat 
etishdir. 
Mulkdor va ishchi huquqiy munosabatga kirishishidan maqsad, xodim uchun 
o’zining bandligini ta’minlash, hunar o’rganish va shu orqali moddiy manfaatdor 
bo’lish. Mulkdor ya’ni ish beruvchi uchun esa ishlab chiqarishni amalga oshiruvchi 
malakali ishchilarga ega bo’lish, tadbirkorlik qilish. Umuman olganda, ikkala 
subyektning ham asosiy maqsadi, huquqiy munosabatga kirishish, tadbirkorlik qilish 
orqali moddiy manfaatdor bo’lish. Bu jarayonda ularning huquq va majburiyatlari 
yuzaga keladi. Ya’ni huquqiy munosabat yuzaga kelishi bilan subyektiv huquq va 
yuridik majburiyat oldinga chiqadi. Huquqlar ta’minlanib, majburiyatlar o’z vaqtida 
bajarilsa, huquqiy munosabat yakunlanadi. Agarda majburiyatlar bajarilmasa, huquqiy 
tartibga solish funksiyasi ishga tushadi. Va turli javobgarliklarni keltirib chiqaradi. 
Huquqiy munosabatlar muayyan hayotiy shart-sharoitlar paydo bo’lishi oqibatida 
vujudga keladi, o’zgaradi yoki barham topadi. Masalan, haqiqiy harbiy xizmatga 
chaqirilganlik fakti chaqiriluvchining harbiy xizmat huquqiy munosabatlariga 
kirishishiga asos bo’ladi; zaxiraga bo’shatilish esa, aksincha, bu huquqiy 
munosabatlarning tugashiga olib keladi; balog’at yoshiga yetish bilan fuqaroning 
davlat hokimiyatining vakillik organlariga saylovlarda qatnashishiga yo’l qo’yuvchi 
huquqiy munosabatlar vujudga keladi
7
. Ya’ni yuridik fakt huquqiy munosabatni 
vujudga kelishida asos bo’ladi. "Yuridik faktlar – muayyan hayotiy shart-sharoitlar 
bo’lib, huquq normalari ularni huquqiy munosabatlarning paydo bo’lishi, o’zgarib 
turishi va barham topishi bilan bog’laydi"
Xulosa qilib aytganda, huquqiy munosabatning yuzaga kelishida asos qilib, 
insonlarning yuridik tilda aytganda, huquq subyektlarining kundalik ehtiyojlarini 
qondirish, moddiy manfaatdorlikka erishish uchun deb aytish mumkin. Har qanday 
huquqiy munosabat subyektiv huquq va yuridik majburiyatni vujudga keltiradi. Ya’ni 
huquq subyektlarining sodir etishlari mumkin va lozim bo’lgan xatti-harakati turi va 
o’lchovi. Huquqlar ta’minlanib, majburiyatlar bajarilsa, huquqiy munosabat tugaydi. 
Agarda majburiyatlar bajarilmasa, ya’ni davlat tomonidan o’rnatilgan normalar, yoki 
shartnoma shartlariga rioya etilmasa, huquqni muhofaza qilish funksiyasi ishga tushadi 
va belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi, zararlar undiriladi. Har bir inson o’ziga 
7
X.T.dilqoriyev. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. Toshkent- 640-b 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor - 3.567 (SJIF)
July 2022 / Volume 3 Issue 7
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
413

---

yuklatilgan vazifalarni mas’uliyat bilan bajarib, o’z faoliyatida boshqa shaxslarning 
huquqlariga putur yetkazmasa,huquqbuzarliklarning ham kamayishiga, demokratik 
davlat, chinakam fuqarolik jamiyati qurilishiga o’z hissasini qo’shgan bo’ladi.