I bap. Erkin qosiqlardíŃ teoriyalíq tiykarlarí HÁm izertleniwi
Download 55.59 Kb.
|
Doklad seminar
|
MAZMUNÍ: Kirisiw I BAP. ERKIN QOSIQLARDÍŃ TEORIYALÍQ TIYKARLARÍ HÁM IZERTLENIWI Erkin qosıqlardıń janrlıq sıpatları Qaraqalpaq ádebiyatında erkin qosıqlardıń izertleniwi II BAP. ǴÁREZSIZLIK DÁWIRINDEGI QARAQALPAQ POEZIYASÍNDAǴÍ ERKIN QOSIQLARDIŃ IDEYA-TEMATIKALIQ JAQTAN BÓLINIWI HÁM KÓRKEMLIK ÓZGESHELIGI Erkin qosıqlardıń ideya-tematikalıq baǵdarları Erkin qosıqlarda kórkem súwretlew qurallarınıń qollanılıwı III BAP. ERKIN QOSÍQLARDA LIRIKALÍQ SUBYEKT HÁM LIRIKALÍQ OBYEKT OBRAZLARÍNÍŃ SÚWRETLENIWI 3.1. Erkin qosıqlarda lirikaliq qaharman obrazınıń jasalıw sheberligi 3.1. Obyektiv obrazlardıń kórkemlik xızmeti Juwmaq Paydalanılǵan ádebiyatlar Dissertaciyalıq jumısımız benen xalıqaralıq hám respublikalıq kólemdegi ilimiy-ámeliy konferenciyalarǵa qatnastıq hám temamız boyınsha úsh maqala hám tezislerimizdi járiyaladıq. Obyekti: J.Izbasqanov (“Aq quslar”, 2012), S.Ibragimov (“Tańlamalı qosıqlar”, 2016) B.Genjemuratov (“Saylandı shıǵarmalar”, 2012), K.Karimov (“Kóńilim múlki”, 2007), Sh.Ayapov (“Lirika. Keshe hám búgin”, 2020), P.Mırzabaeva (gazeta-jurnallarda) 1.1.Verlibr, erkin qosıq (francuzsha “vers” - erkin, “libos” – sheyr, qosıq degen sózlerden alınǵan) – dástúrli qosıq qurılısınıń ólshemlerine baǵınbaytuǵın lirika janrı. Verlibrdiń qatarlarınıń buwın sanları teń bolmay, uzınlı –qısqalı bolıp keliwi múmkin, geyde bir sózdiń ózi de bir qatardı ańlatadı. Shayır óz pikirin erkin beriw ushın verlibrdi qollanadı. Verlibrde ırǵaq, intonaciya áhmiyetli orın tutadı, sonlıqtan ol prozalıq shıǵarmaǵa jaqınlaspay qatań ajıralı turadı1. Barmaq ólsheminde buwınlar sanına boysınıp, buwnaqlarǵa bóliniw erkin qosıqqa tiykar boladı. Biraq, onnan parqı erkin ólshemde jazılǵan bir qosıqta barmaq ólsheminiń hár túrli buwın sanlarınan paydalanıp, buwınlar muǵdarı hám buwnaqları hár túrli bolǵan qosıq payda boladı hám bul qosıqtıń kólemi de, uyqas sisteması da, intonaciya hám pauzalar da – bárshesi ózgerip turıwshı pikir hám ruwxıy halattı tolıq dárejede súwretlep beredi2. Verlibrda intonaciya, logikalıq woy, medetativlik pikir wogada úlken rol atqaradı. Verlibr formasında jazǵan qosıqtıń sátli shıǵıwı shayırda kóp izleniwinen ǵárezli. Bıraq, sonnı atap wótiwimiz kerek,kórkem sóz sheberiniń oylawınıń psixologiyalıq wózgesheligi keypiyatı bul qosıq formasın dóretiwde úlken rol atqaradı.Ádebiyatshı H.Umarov erkin qosıq tuwralı bılay deydi: “Erkin qosıq sisteması XXI ásir jáhán poeziyasında, sonıń ishinde ózbek poeziyasında da jetekshilik etse ájep emes. Sebebi, ol “tezlik” zamanında adamlardıń quramalı qarama-qarsılıqlarǵa tolı, biytákirar ruwxıy dúnyasın barınsha súwretlewge jeterli kúsh – káramat”3.
Qaraqalpaq poeziyasi’ndag’i’ yerkin qosi’qlar haqqi’nda filologiya ilimlerinin’ kandidati’ P.Nurjanovti’n’ «Verlibr haqqi’nda woylar» («Əmiwdərya», 1990, N 4), atli’ maqalasi’ da di’qqatqa i’layi’q. Avtor wo’z maqalasi’nda yerkin qosi’qqa teoriyali’q si’patlama beriw menen birge wo’zinen buri’ng’i’ yerkin qosi’qti’ izertlegen rus ilimpazlari’ni’n’ qosi’qti’n’ janrli’q həm formali’q jaqtan wo’zinshelikleri haqqi’nda aytqan pikirlerine de wo’zinin’ ko’z qarasi’n bildiredi. Bul maqala qaraqalpaq ədebiyati’nda yerkin qosi’qlardi’ u’yreniwde əhmiyetligi menen belgilenedi. E.Eshniyazovani’n’ «T.Ma’tmuratovti’n’ do’retiwshiliginde yerkin qosi’q formasi’» («A’miwda’rya», 1998, № 1-2), Q.Yusupovti’n’ «Erkin qosi’q qaraqalpaq ədebiyati’nda jan’ali’q pa?». («Jas Leninshi», 1991, 12-noyabr), H.Ayi’mbetovti’n’ «Appaq dumanlar ati’nda» («Jas Leninshi», 1990, 5-yanvar) si’yaqli’ avtorlardi’n’ maqalalari’ qaraqalpaq ədebiyati’nda yerkin qosi’qlardi’n’ wo’zine tən janrli’q qəsiyetleri, woni’n’ basqa ko’rkem formalardan ayi’rmashi’li’qlari’ haqqi’nda jazi’ldi’. Erkin qosıqlardıń formalıq ózgesheligi boyınsha Q.Orazımbetov, O.Gaylieva hám A.Dosımbetovanıń dissertaciyalıq jumıslarında teoriyalıq pikirler bildirilgen.
Erkin qosıqlardıń ideya-tematikalıq baǵdarları Erkin qosıqlardıń ideya-tematikalıq baǵdarları Muhabbat Peyzaj (J.Izbasqanov hám K.Karimov) Medidativ (oy-pikir lirikası, S.Ibragimov) Publicistikalıq lirika J.Izbasqanov muhabbat lirikasında lirikalıq qaharmannıń ishki dártlerin tásirli jetkeriw ushın gúz máwsimi obrazınan paydalanılǵan. Saǵınısh tunǵan názerim menen, (Japıraqlarıń sarǵayıp ketti!) Baǵıp edim men. Ayttım axım shox samallarǵa, Ízalanıp úzip tasladı, Japıraqlardı átirap-jollarǵa.1
Durıs,
Keshe bir kárxanada, Ótti májilis, Únemlew haqqında. Átteń-
Uzaq ańgimeden, Nátiyje shıqpadı biz kútken… Qarar shıǵarıldı, Qulaq esitpegendı Kóz kórip qarań endi- Qıyındı materiallar degeni, Baslıq penen zavcextıń jırıp jegeni.4 Qosıqta lirikalıq qaharman tárepinen zavcex hám baslıq ortasındaǵı sáwbet haqqında aytıladı hám bul arqalı shayır óziniń oyındaǵı jámiyet haqqındaǵı kóz qarasların beredi. Bunda bir kárxanadaǵı jermenlik illetin ayta otırıp, bul sıyaqlı qubılıslardıń turmısımızda kóplep ushrasatuǵınına oqıwshılardıń oyına qozǵaw saladı. Baxtıyar Genjemuratov poeziyasında bolsa ıshqı-muhabbat temasın ózgelerge uqsamaytuǵın formada beriwge háreket etedi. Shayır poeziyasında lirikalıq qaharmannıń ishki terbenisleri, ruwxıy halatı, ómirge bolǵan kózqarasları, turmıstan quwanıshı hám nalınıwı sóz etiledi. Shayır qosıqlarınıń hár bir qatarı tereń filosofiyalıq pikirlerge tolı. Onıń ıshqı-muhabbat qosıqlarında saǵınısh, ókinish, nalısh, ayralıq h.t.b. sezimler sáwlelenedi: Shashlarıń dókilip keleseń sen, háwirli ıshqıń menen, sahrayı saǵınıshıń menen. Háwirli lábleriń menen sıbırlay bereseń sen júregime: -Men ózge páriy bolıp kelemen erteń... Men ózge saǵınısh bolıp kelemen... (140-bet) Eki ashıq ortasındaǵı sáwbette lirikalıq qaharman óz súyiklisiniń keliw processin ózgeshe emociya menen táriyipleydi. Bunda ózgeshe ırǵaqtan paydalanılǵan, pikirler erkin bildirilgen. Sol sebepli de qosıq ápiwayıday túyiledi. Bıraq, onda muhabbattıń tákirarlanbas gózzallıǵı saqlanǵan. Lirikalıq shıǵarmalardı estetikalıq qásiyetlerine, yaǵnıy hár qıylı sezimlerdi, ruwhıy keshirmelerdi beriw jaǵdaylarına qaray, sáwlelendirgen temasına, mazmunına qaray shártli túrde hár qıylı toparlarǵa bólip júr. Lirikanı jiklewdiń keń tarqalǵan hám kóbirek moyınlaǵan usılları tómendegishe: 1.Oy-pikirler lirikası yamasa onı ilimiy ádebiyatta meditativlik lirika dep ataydı. Bul termin grekshe meditatsio degen sózden alınıp, sózlik mánisi boyınsha oylaw, pikirlew degendi bildiredi. Kóbinese, jámiyetlik, siyasiy, sotsiallıq turmıslıq, filosofiyalıq, didaktikalıq temalardı qozǵap, olar tuwralı lirikalıq qaharmannıń oy-pikirlerin emotsional túrde beredi. Shayır poeziyasında filosofiyalıq pikirler kóp keltirilgen. Ásirese, xalıq awızeki dóretpeleri arqalı insandı oylandıratuǵın pikirlerdi ortaǵa taslaydı. “Alpamıs” dástanınıń syujeti tiykarında dóretilgen qosıqta lirikalıq qaharman dástandaǵı batır sıyaqlı ózin eline biyganaday sezedi. Sonday shegaralar qoyılǵan – mángi biyganaman bul mámlekette. Is qaǵadı Bayshubardıń tórt tuyaǵına, qanatına xat jazılǵan ǵazǵa sadaq tartadı...5 Berilgen mısalda jaman adamlardıń xarakterin ashıp beriwde “Alpamıs” dástanındaǵı unamsız obrazlar islegen isler – Bayshubardıń tuyaǵına is qaǵılǵanı, Alpamıs zindanda jatqanda ǵazdan xat jazıp jibergende sol ǵazdı atıp óltiriliw sıyaqlı waqıyalardan paydalanılǵan. kórip turǵanımızday bul qatarlarda medidativ oy-pikirler jámlesken.
Erkin qosıqlarda kórkem súwretlew qurallarınıń qollanılıwı Saǵınbay Ibragimov óziniń erkin qosıqlarında qosıqtıń mazmunın ashıwda, obazlılıqtı arttırıwa stillik qaytalawlardan únemli paydalana alǵan. Shayır bir sóz yáki sóz dizbegi hám gápti qaytalaw arqalı kórkemlikti, tásirsheńlikti arttıradı, hám tiykaǵı aytılajaq oy-pikirdi sol sóz dizbegine yamasa gápke júkleydi. Tómendegi mısalımızda bolsa bir gáp tolıǵı menen hár shuwmaqta qaytalanadı, biraq endi basında. Álbette, qaytalanıwdıń shuwmaqtıń basına ótiwi tosınnan emes, ol avtordıń maqseti hám jeke stili menen, ishki talap penen tıǵız baylanıslı. Sen jasaysań meniń yad dápterimde – sorawlı telmirgen kózleriń menen. Sol juwapsız qalǵan kózler qıynaydı.
Tar soqpaqtan tawdıń basına shıǵıp, Túser jolımızdı tappay qalamız [3.152] Qosıqta joqarıdaǵı mısalan parqlı dáslep formaqlıq jaqtan da, mazmunlıq jaqtan da hárbir shuwmaqtı juwmaqlawshı bánt berilip, keyingi eki qatar arqalı túsindiriledi. Bul formalıq jaqtan joqarıdaǵı mısaldan da kókrem shıqqan, óytkeni kitap oqıwshısı ushın qosıqtı oqıw barısında úsh emes, al tórt qatarlıq qosıq oqıp atırǵanday seziledi. qosıqtı oqıw barısında onıń úsh qatarlı ekeni umıtıladı. Sen jasaysań meniń yad dápterimde qaytalawına eki xızmet tamamlanıp atırǵan shuwmaqtıń aqırı hám baslanıp atırǵan shuwmaqtıń dáslepki qatarı wazıypası júklengen. Bunı shayır sheber qollanǵanlıqtan, qosıqtı oqıw barısında dúzilislik jaqtan úsh qatarlı qosıqtı tórt qatarlı qosıq etip oqıymız. Sen jasaysań meniń yad dápterimde, tamamlanbay qalǵan ertegim bolıp – qalay bolar edi, ne bolar edi...
túnleri qus bolıp basqa dúnyada, kúndizi bunda naylaj men júrgenimde. Qosıqta lirikalıq qaharmannıń óksigi, qıynalıwı onıń yad dápterindegi jazılıp qalǵan sózler, waqıyalar. Joqarıdaǵı qosıqtaǵı sıyaqlı tiykarǵı dıqqat qaratılǵan qatar qosıqtıń mazmunın ashıwda, ondaǵı obrazdı bayanlawda baslı orındı iyeleydi. Liikalıq menniń ótkendegi jaqsı-jaman, qayǵılı-quwanıshlı waqıyalardı eslewine tútki bolıwshı nárse usı yad dápter. Ya dápter onıń kewli, onıń arzıw-ármanları. Bunday stillik qaytalawlarda avtordıń tiykarǵı maqsetin sóz etiwshi ideya beriledi. Shayırdıń maqseti ótkendegi eki insannıń muhabbatın sóz etiw emes, al ótmish waqıyaların eslep atırǵan lirikalıq menniń ruwhıy halatın, debdiwlerin, kewil keshirmelerin kitap oqıwshısına jetkerip beriw, bul keshimelerdi biz onıń yad dápterinen oqıymız. III BAP. ERKIN QOSÍQLARDA LIRIKALÍQ SUBYEKT HÁM LIRIKALÍQ OBYEKT OBRAZLARÍNÍŃ SÚWRETLENIWI 3.1. Erkin qosıqlarda lirikaliq qaharman obrazınıń jasalıw sheberligi Lirikalıq shıǵarmalarda hesh bir shayır turmısta bolmaǵan ideyanı oylap tappaydı, al turmıslıq ideyanı sezimler arqalı beredi. Lirikalıq qaharman menen shayırdıń arasındaǵı baylanıstı anıqlaw hár tárepleme áhmiyetke iye. Lirikalıq qaharman túsinigi ilimge birinshi mártebe atama sıpatında orıs ilimpazı Yu.N.Tinyanov tárepinen 1921-jılı A.Blok dóretiwshiligi haqqında jazılǵan ilimiy jumısında qollanılǵan.6 Lirikalıq qaharman – lirikalıq shıǵarmalardıń oraylıq tulǵası. Ádebiyatshılar ortasında hárdayım lirikalıq qaharman hám shayır ortasındaǵı qatnas máselesi, lirikalıq qaharman shayırdıń ózi degen pikir ortasında tartıslı pikirler kóp ushırasadı. Dúnya ádebiyattanıwı sıyaqlı qaraqalpaq ádebiyat iliminde de bul boyınsha qarama-qarsı pikirler bar. Mısal etip aytatuǵın bolsaq, ádebiyatshı ilimpaz K.Xudaybergenov «...shayırdı heshqashan lirikalıq qaharman menen teń qoyıwǵa bolmaydı» dep óziniń qatań pikirin aytadı.7 Bul kirge qosımsha sıpatında professor Q.Járimbetovtıń mına kózqarasların aytıp ótiw múmkin: «Lirikalıq qaharman – bul shayırdıń ózi emes, al kórkem ádebiy obraz».8 Silkinip oyanar bir eles, Ruwxımda silkiner sol eles: “Batırlar mıń jıllıq ǵáplette. Shayırlar bir ásirlik uyqıda... Oyatıńlar! Alpamıstı... Sháryardı oyatıńlar... Jalaliddin Manguberdini oyatıńlar! Ernazar Alakózdi...” (52-bet) Shayır qosıqlarında lirikalıq qaharman kóterińki ruwx penen óz sezimlerin bayanlaydı. Onı háwijlenbey oqıw múmkin emes. Basqa shayırlardan ayırmashılıǵı B.Genjemuratov dóretiwshiliginde bir tema átirapında sóz bolmastan bir neshe tema qospalanıp beriledi. Joqarıdaǵı qosıqta patriotlıq ideyanı, azamatlıq lirikanı, didaktikalıq pikirlerdi uǵıwǵa boladı. 3.2. Obyektiv obrazlardıń kórkemlik xızmeti Lirikalıq shıǵarmalardaǵı qaharmanlar atqaratuǵın wazıypasına qaray eki toparǵa ajıratıladı: Subyektiv qaharman yaǵnıy shıǵarmanıń tiykarǵı personajı, barlıq kewil-keshirmeleri subyektiv (lirikalıq) qaharmannıń atınan beriledi. Obyektiv qaharmanlar yaǵnıy shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannan basqa qatnasıwshılar. Obyektiv qaharmanlar lirikalıq sezimlerdi, keshirmelerdi beriwde járdemshi xızmetin atqaradı.9 Kórinip turǵanınday lirikalıq dóretpede joqarıdaǵı sıyaqlı eki túrli obraz subyektiv hám obyektiv obraz bolatuǵın eken. Subyektiv qaharmandı biz lirikalıq qaharman sıpatında qabıl etsek, obyektiv qaharman – bul lirikalıq qaharmanǵa járdemshi, onı tolıqtırıwshı obraz bolıp esaplanadı. Sonlıqtan, belgili ádebiyatshı E.Xudayberdiyev bılay degen edi: «Kórkem ádebiyatta jazıwshınıń unamlı pikirleri, ideyalarısız haqıyqıy shıǵarma dóretiliw múmkin emes. Eger shıǵarmada subyektiv juwmaq yaǵnıy jazıwshı ideyaları, pikirleri bolmasa, ol ruwxıy-tárbiyalıq áhmiyetke iye bolmaydı».10 Jılan jıljıp bara almaydı, Qus qanatı talıp qulaydı. Sol biyikte Qumay qustıń uyası Shayır jılan, qus, Qumay qus sıyaqlı obyektiv obrazlardan paydalanǵan. Bulardı simvolikalıq obraz dep te ataw múmkin. Download 55.59 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|