I bap. Erkin qosiqlardíŃ teoriyalíq tiykarlarí HÁm izertleniwi

I BAP. ERKIN QOSIQLARDÍŃ TEORIYALÍQ TIYKARLARÍ HÁM IZERTLENIWI

1. 
   Erkin qosıqlardıń janrlıq sıpatları
   

Ádebiy janrlardıń eń áyyemgi túrlerinen biri – lirika. Lirika dep grekler erte dáwirlerde muzika ásbabın aytqan. Bul saz ásbabı júdá sıyqırlı seslerdi payda etedi eken. Sonıń ushın bolsa kerek, keyin ala adamnıń ishki oy-sezimlerin tásirli psixologiyalıq súwretleytuǵın shıǵarmalardı – lirika dep ataǵan. Lirika hám onıń tábiyatı, mazmunı haqqında pikirleri Aristoteldiń «Poetika» kitabında, Bualonıń «Qosıq óneri» miynetinde, Gegeldiń «Estetika»sında, rus revolyucion-demokratları V.G.Belinskiy, N.G.Chernichevskiy, N.A.Dobrolyubovtıń rus ádebiyatına tiyisli maqalalarında bayan etilgen.¹¹

Filologiya ilimleriniń doktorı, professor K.Mámbetov «Ádebiyat teoriyası» miynetinde ádebiyattanıw iliminiń túrleri, janrlarına toqtalıp: «Ádebiyat birden payda bolǵan emes. Basqa predmetler sıyaqlı onıń tegi hám túrleri bar. Tek hám túr júdá eski zamanlarda payda bolıp belgili úsh salaǵa bólinedi. Bular - lirika, proza hám drama. Mine usı úsh sala tiykarında ádebiy janrlardıń barlıq túrleri rawajlanǵan»-dep ádebiy túrlerge óziniń kóz qarasın bildiredi.¹²

Lirikanıń janrlıq qásiyetlerine toqtalıp V.G.Belinskiy bılay deydi: «Lirika tilsiz sezimlerge sóz hám obraz beredi, olarǵa ayrıqsha ómir baǵıshlaydı. Demek, lirikalıq shıǵarmanıń mazmunı obyektiv waqıyanıń rawajlanıwın emes, onıń mazmunı – subyekttiń ózi hám ol arqalı ótken hámme nárse... Dúnyanı hám ómirdi háreketke keltiriwshi kúshler bolǵan hárqanday ideya, hárqanday pikir – lirikalıq shıǵarmanıń mazmunı bola aladı. Biraq bular subyekttiń eń jaqın, eń ishki nársesine aylanıwı, sezimine kiriwi, onıń qanday da bir tárepi menen emes,bálki pútkil barlıǵı menen baylanısqan bolıwı kerek»¹³.

Ádebiyatshı V.B.Belinskiydiń pikirlerine qaraǵanda lirikada insannıń sezimleri súwretlenedi, onda súwretlenip atırǵan waqıyaǵa baslı dıqqat qaratılmaydı, al sol waqıyaǵa lirikalıq qaharmannıń qatnası baslı orınǵa kóteriledi degen juwmaq shıǵarıwǵa boladı.

Filologiya ilimleriniń doktorı, professor Q.Járimbetov óziniń «Ádebiyattanıwdan sabaqlar» miynetinde qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde bul janrdıń qáliplesiwi, janrlıq ózgesheliklerine toqtalıp: «Lirika sırtqı oratlıqtıń tásirinen payda bolǵan quwanısh, súyinish, qayǵı-hásiret yamasa nalısh sezimlerin, ruwhiy tuyǵılar menen keshirmelerdi, oy-pikirlerdi emocional (tásirsheń) formada beredi. Epos hám dramadaǵıday lirikada da ádep-ikramlılıq, aqıl-násiyat, ıshqı-muhabbat, turmıs h.t.b. máseleler kóterile beriwi múmkin. Biraq lirikada bul máseleler menen temalar waqıyalardı obyektiv súwretlew arqalı emes, al shayırlardıń subyektiv (jekke) sezimlerin beriw arqalı óz sheshimin tabadı»¹⁴- dep túsindiredi.

Verlibr, erkin qosıq (francuzsha “vers” - erkin, “libos” – sheyr, qosıq degen sózlerden alınǵan) – dástúrli qosıq qurılısınıń ólshemlerine baǵınbaytuǵın lirika janrı. Verlibrdiń qatarlarınıń buwın sanları teń bolmay, uzınlı –qısqalı bolıp keliwi múmkin, geyde bir sózdiń ózi de bir qatardı ańlatadı. Shayır óz pikirin erkin beriw ushın verlibrdi qollanadı. Verlibrde ırǵaq, intonaciya áhmiyetli orın tutadı, sonlıqtan ol prozalıq shıǵarmaǵa jaqınlaspay qatań ajıralı turadı¹⁵.

Barmaq ólsheminde buwınlar sanına boysınıp, buwnaqlarǵa bóliniw erkin qosıqqa tiykar boladı. Biraq, onnan parqı erkin ólshemde jazılǵan bir qosıqta barmaq ólsheminiń hár túrli buwın sanlarınan paydalanıp, buwınlar muǵdarı hám buwnaqları hár túrli bolǵan qosıq payda boladı hám bul qosıqtıń kólemi de, uyqas sisteması da, intonaciya hám pauzalar da – bárshesi ózgerip turıwshı pikir hám ruwxıy halattı tolıq dárejede súwretlep beredi¹⁶.

Verlibrda intonaciya, logikalıq woy, medetativlik pikir wogada úlken rol atqaradı. Verlibr formasında jazǵan qosıqtıń sátli shıǵıwı shayırda kóp izleniwinen ǵárezli. Bıraq, sonnı atap wótiwimiz kerek,kórkem sóz sheberiniń oylawınıń psixologiyalıq wózgesheligi keypiyatı bul qosıq formasın dóretiwde úlken rol atqaradı.Ádebiyatshı H.Umarov erkin qosıq tuwralı bılay deydi: “Erkin qosıq sisteması XXI ásir jáhán poeziyasında, sonıń ishinde ózbek poeziyasında da jetekshilik etse ájep emes. Sebebi, ol “tezlik” zamanında adamlardıń quramalı qarama-qarsılıqlarǵa tolı, biytákirar ruwxıy dúnyasın barınsha súwretlewge jeterli kúsh – káramat”¹⁷.

«Erkin qosıq ólshem erkinliginen tısqarı uyqas, bántlik sistemadaǵı erkinliklerdi óz ishine alıwshı, anıǵıraǵı, usı elementlerdiń erkinlikleri tiykarında júzege kelgen qosıq forması» dep jazadı ózbek alımı N.SHukurov.

Qazaq ádebiyatshısı B.Karibaeva qazaq shayırlarınıń erkin qosıq boyınsha

bılayınsha pikir bildiredi: «Qosıqtaǵı poeziyaǵa tán jıynaqlılıqtı uyqastan emes,

sózdiń túpkilikli tórkininen, mazmun tereńligi hám sezim quwatınan izlew kerek».

Al ilimpaz Q.Orazımbetov erkin qosıqlarǵa tómendegishe teoriyalıq sıpatlama

beredi: «Eger qosıq prozada bere almaǵan sezimdi, tuyǵını sáwlelendiriw múmkinshiligine iye bolsa, erkin qosıq kópshilik jaǵdayda dástúriy qosıq formasında bere almaǵan oydı, pikirdi bere alıwı múmkin. Sebebi, ondaǵı formanıń erkinligi, uyqastıń, ırǵaqtıń jaydarılıǵı shayırǵa usınday múmkinshilik

jaratadı». Ilimpazlardıń keltirilgen pikirlerine súyene otırıp, biz erkin qosıqlar boyınsha mınaday pikirge keldik: erkin qosıqlarda qosıq elementlerin erkin qollanıw imkaniyatları shayırlarǵa insan oy-sezimleriniń ele de tereń momentlerin

beriw múmkinshiligin tuwdıradı. Erkin qosıqlarda shayırlar ishki zárúrlik tiykarında dástúriy qosıqtıń mazmun hám forma «diywalın» buzıp, onı qaytadan

qurıp otıradı.

Shayır erkin qosıqları ideya-tematikalıq, mazmunlıq tárepinen bahalaǵanda keń hám kóp obrazlılıqqa iye hám onda mazmunnıń tereń hám tujırımlılıǵına dıqqat awdarılǵan. Onıń erkin qosıqlarında tiykarǵı ideya ómirdiń mazmunın keń hár tárepleme ashıp beriw, ómir gózzallıǵı, ondaǵı máńgilik qubılıslar, máńgilik

insanlar haqqında, el-xalıqtı, milletti ulıǵlaw, onıń bir perzenti sıpatında keleshekke názer taslaw, xalıq táǵdiri tuwralı jan ashıtıw sıyaqlı oy-pikirlerge

qurılǵan

3.