I-bob. Avtotransport tizimida yuk tashish nazariyasi va amaliyotining hozirgi holati

I-BOB. AVTOTRANSPORT TIZIMIDA YUK TASHISH NAZARIYASI VA AMALIYOTINING HOZIRGI HOLATI.

1. 
   Shaharlarda qurilish yuklarini tashish amaliyoti.
   

Har qanday bino yoki inshootni qurish jarayonida turli xil materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va boshqa koʻplab xomashyolar ishlatiladi. Mahsulotlarni ishlab chiqarish korxonalaridan qurilish maydonchasiga yetkazib berish bilan bog‘liq transport va tashish operatsiyalari bajariladi. Strukturani qurish uchun yetkazib berilgan elementlar qurilish materiallari deb nomlanadi.
Qurilish materiallari fizik va geometrik xususiyatlariga qarab 9 turga boʻlinadi:

• 
  sochiluvchan (qum, shag‘al, tuproq);
  
• 
  changsimon (sement, ohak, gips, boʻr);
  
• 
  aralashma (beton aralashmasi, ohak aralashmasi);
  
• 
  kichik boʻlakli (g‘isht, mayda bloklar, boʻyoq qutilari va boshqalar);
  
• 
  dona (deraza va eshik romlari, pol plitalari va qoplamalar);
  
• 
  uzun (temir- beton va poʻlat ustunlar, trosslar, quvurlar, yog‘ochlar);
  
• 
  suyuq (benzin, kerosin, moylash materiallari);
  
• 
  katta hajmli (lift shiftlari bloklari, katta konteynerlar);
  
• 
  og‘ir (og‘ir temir-beton elementlari, texnologik uskunalar, qurilish maydonchasiga transport vositalari bilan yetkazib beriladigan qurilish mashinalari va boshqalar).
  

Qurilish ashyolari, kоnstruktsiyalari va matеriallarini tashish jarayoni qurilish sur’ati va samaradоrligiga bеvоsita ta’sir ko‘rsatadi. Qurilish yuklarining turi ko‘pligidan, tashishda turli rusumdagi harakatlanuvchi tarkiblardan fоydalaniladi. Hоzirgi kunda qurilish yuklarini tashishda kоntеynеr, pakеt va boshqa ilg‘оr usullarni qo‘llash kеng tarqagan. Avtomobil transporti, qoida tariqasida, qurilish materiallarini qurilish ob’ektlariga olib boradigan yagona transport turidir. Qurilish ishlarini ritmik bajarish imkoniyati toʻg‘ridan-toʻg‘ri ushbu tashishlarning oʻz vaqtida bajarilishiga bog‘liq. Uyum holidagi va sоchiluvchan yuklar qurilish yuklarini tashish hajmining 75–80 fоizini tashkil qiladi. Bunday turdagi yuklar ag‘darma kuzovli avtоmоbillar yordamida tashiladi. Suyuq va yarim suyuq yuklarni tashishda sistеrna kuzovli avtоmоbillaridan kеng fоydalaniladi. Ayrim holatlarda sistеrna kоntеynеrlari va yumshоq kоntеynеrlar ham fоydalaniladi. Sеmеnt tashilganda changiydi va insоn salоmatligiga хavf tug‘diradi. Shuning uchun ham maхsus sistеrna kuzovli avtоmоbildan yoki yumshоq kоntеynеrlardan fоydalanish yaхshi natija bеradi. Bеtоn qоrishmasi (suyuq bеtоn) – ag‘darma kuzovli avtоmоbillarda kоntеynеrlar yordamida tashiladi. Uzоq masоfalarga bеtоn va bеtоn qоrishmalari tashuvchi maхsus avtоmоbillardan fоydalaniladi.

1.1-rasm.Beton va qurilish qorishmalarini tashuvchi avtomobillar.
Qurilish qоrishmalari (sеmеnt, оhak qоrishmalari va hokazo) – kuzovi gеrmеtik berk ag‘darma avtоmоbillarida yoki maхsus qоrishma tashiydigan avtоmоbillarda tashiladi. Bu avtоmоbillar kuzovlari qish оyida issiq saqlоvchi matеriallar bilan jihоzlanadi yoki ishlanib chiqayotgan gazlar bilan isitiladi. Dоnadоr yuklar (g‘isht, bоchka, qоp, yashikdagi matеriallar, santехnika buyumlari va hokazo) bоrtli avtоmоbil va avtоpоyеzdlarda tashiladi. Qurilish yuklari ichida ko‘pincha g‘isht tashiladi. Platforma va kuzovning yon tomonlarida qoʻshimcha qalqonlarga ega boʻlgan avtomobillarda g‘isht tashiladi. Temir-beton buyumlarni tashish uchun yarim tirkamali MAZ, KAMAZ va KrAZ transportlari ishlatiladi. Yuklarni tushirishda, koʻpincha minora kranlaridan foydalaniladi.
Qurilish yuklarini tashish va qurilish ishlarini olib borish bilan odatda avtotrnasport korxonalari shug‘ullanadi. Avtotransport korxonalari (ATK) ishlab chiqarish majmuasi hisoblanib, ularda ATVlarning oʻrtacha soni 100-150 donani tashkil qiladi. ATK oldindan rejalashtirilgan koʻrsatkichlarni bajarish uchun harakatlanuvchi tarkibdan oqilona foydalanish, bir smenada umumiy yurishni minimallashtirish, xarajatlarni kamaytirish va natijada yuklarni tashish xarajatlarini kamaytirish vazifalarini oʻz oldiga maqsad sifatida qoʻyadi. Avtotransport korxonasining (ATK) asosiy vazifasi shartnomalarda yoki tashish uchun arizalarda belgilangan yuklarni tashish ehtiyojlarini qondirishdi va eng kam ishchi kuchi va moddiy resurslar evaziga mumkin bo‘lgan transportning maksimal hajmini bajarishdir. Ushbu vazifani muvaffaqiyatli bajarish harakatlanuvchi tarkibdan to‘g‘ri foydalanish, ishchilarning va ayniqsa haydovchilarning mehnat unumdorligini oshirish, shuningdek, moddiy va moliyaviy resurslarni tejash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish bilan amalga oshiriladi. Avtotransport korxonasining yuqori samaradorlik ko‘rsatkichlariga erishish uchun shartlardan biri bu tashkillashtirishni to‘g‘ri tashkil etishdir.
ATKda tashishni tezkor rejalashtirish amaliyoti quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

• 
  yuklarni tashishning smenali kunlik rejasini tuzish (yuk xaritasi) umuman ATK uchun;
  
• 
  tashish yoʻnalishlarini ishlab chiqish va har bir haydovchi uchun yuklarni tashish boʻyicha rejali koʻrsatkichlarni tayyorlash;
  
• 
  avtomobillarni liniyaga chiqarishni rejalashtirish va tashkil etish;
  
• 
  yuk varaqalarini qabul qilish va qayta ishlash, ularga muvofiq smenali kunlik rejaning bajarilishini tezkor tahlil qilish amalga oshiriladi.
  

Tashishning tezkor rejasini tuzish, qoida tariqasida, tovarlarni joʻnatuvchilar va oluvchilarning korxona va tashkilotlaridan yuklarni tashish uchun arizalar (buyurtmalar) qabul qilishdan boshlanadi. Yuklarni tashish uchun buyurtma va buyurtmalarni qabul qilish smena-kunlik rejalashtirishning asosiy elementlaridan biridir. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, transport rejasini amalga oshirishning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan ariza va buyruqlarda ko‘rsatilgan barcha ma’lumotlarni tekshirish va aniqlashtirishga bog‘liq. Tashuvchi va mijoz oʻrtasida shartnoma munosabatlari mavjud boʻlsa, ikkinchisi uchun ariza beradi. Murojaatlar (buyurtmalar) belgilangan tartibda yuk guruhi tomonidan qabul qilinadi va ular maxsus jurnalda qabul qilinganligi roʻyxatga olinadi. Arizalarni (buyurtmalarni) qabul qilish va kunlik tashish rejasini tayyorlash 14 soatgacha, smenali-kunlik rejani ishlab chiqish - 16 soatgacha vaqt talab qiladi va so‘ngra varaqalar rasmiylashtiriladi. 16 soatgacha smenali kunlik rejani ishlab chiqish zarurati, bu vaqtga kelib avtomobillar liniyadan chiqa boshlaydi va dispetcher ertasi ish kuni haydovchilarini ogohlantirishi kerak.
Kunlik tashish rejasi tezkor rejalashtirish tizimining muhim hujjati boʻlib, u kalendar ish kuni uchun ATKning butun tashish rejasini aks ettiradi. Kunlik tashish rejasi ikki asosiy qismga bo‘lingan. Birinchi qism yuklarni tashish uchun arizalarni qabul qiluvchi dispetcher tomonidan to‘ldiriladi (yirik avtotransport korxonalarida yuklarni tanlash, arizalarni qabul qilish va bir kunlik ish rejasini tuzish bilan shug‘ullanadigan ekspluatatsiya bo‘limida (yuk guruhida) maxsus guruh mavjud va ushbu holda guruhning katta dispetcheri tomonidan to‘ldiriladi), harakatlanuvchi tarkib turini tanlash, uning sonini aniqlash va yo‘nalishlarni tuzish uchun barcha kerakli ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi qismda haydovchilar uchun rejalashtirilgan vazifalarni tayyorlashga mas’ul bo‘lgan dispetcher tomonidan to‘ldiriladi (katta ATKlarda dispetcherlik guruhining katta dispetcheri sifatida), keyinchalik ular avtotransport hujjatlarida qayd etiladi, avtoulov varaqalari raqamlari rejalashtirilgan mashinalar soniga va chiqish vaqtiga qarab belgilanadi va mashinaning belgilangan vaqtda kelishini nazorat qiladi. Kunlik tashish rejasi ATV ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olgan holda tuziladi, shuningdek, yoʻl harakati va xavfsizlik qoidalariga muvofiq liniyada ATVni chiqarish jadvalini ishlab chiqish uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda ATVlar uchun yuklarni tashishning kunlik rejasi ilgari ishlab chiqilgan usullar asosida tuzilgan.
Qurilish materiallari va mahsulotlari shaharlardagi qurilish ob’ektlariga koʻp hollarda avtomobil yoʻllari orqali olib kelinganligi sababli, ATVlarning samarali ishlashining ahamiyati uning tezkor rejalashtirish dolzarbligi bilan bir xil tarzda oshadi. Yuk tashishni rejalashtirish paytida avtotransport vositalarning harakati uchun marshrutlardan foydalaniladi. Yuklarni tashishda quyidagilar: mayatnik va halqa marshrutlari hozirgi kunda eng ko‘p qo‘llaniladi. Mayatnik marshrut transport vositasi ikkita aniq nuqta o‘rtasida tovarlarni tashishiga aytiladi. Yuk tashish va qabul qilish punktlari bir necha sikl davomida transport vositasiga xizmat ko‘rsatsa bunday marshrut halqali marshrut deyiladi. Halqa marshrutlari yanada murakkabroq va kompilyatsiya qilinganida harakatlanuvchi tarkibning yuqori mahsuldorligini ta’minlaydigan barcha ma’lumotlarni to‘liq tahlil qilish kerak. Agar halqali marshrutda yo‘llardan foydalanish koeffitsienti 0,5 ga teng bo‘lsa, unda mayatnik marshrutlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Marshrutlarni tuzishda nafaqat yuk tashish va tushirish punktlarining joylashuvi, balki transportda tashiladigan tovarlar turi, tashish uchun ishlatiladigan harakat tarkibi turi, smena ishlari, yuklash va tushirish punktlarining o‘tkazish qobiliyati va transport korxonalarining uzoqligi ham hisobga olinadi.
Avtomobil transportining faoliyati ikkita asosiy ko‘rsatkich bilan tavsiflanadi: yuk tashish hajmi va yuk aylanmasi. Yuk tashish hajmi tonna bilan o‘lchanadi va ma’lum vaqt oralig‘ida tashilgan yoki transportda tashilishi kerak bo‘lgan yuk miqdorini ko‘rsatadi. Yuk aylanmasi tonna-kilometrlarda o‘lchanadi va yuklar harakati bo‘yicha tugagan yoki tugallangan yoki ma’lum vaqt ichida bajarilishi kerak bo‘lgan transport ishlarining hajmini ko‘rsatadi. Avtotransport kompaniyasining transport va yuk aylanmasining umumiy hajmi qabul qilingan nomenklaturaga muvofiq yuk guruhlari o‘rtasida taqsimlanadi. Ushbu taqsimot transport va yuk aylanmasi tuzilishi deb nomlanadi. Tuzilma yuk tashishning umumiy va yuk aylanmasidagi har bir yukning o‘ziga xos og‘irligini ko‘rsatadigan miqdoriy va sifat tavsifini beradi. Avtotransportda yuk tashish narxiga yuk tashish masofasi, yukning massa va hajmli og‘irligi, yuk hajmi va avtomobil turi, avtomobildan foydalanish vaqti va boshqalar kabi omillar ta’sir qiladi.
Yuklarni tashish jarayonida eng asosiy koʻrsatkichlardan biri bu ish unumdorligi hisoblanadi. Bitta ATV ish umumdorligi quyidagicha hisoblanadi: