I bob innovatsion muhit samarali innovatsiyalarning eng muhim sharti sifatida innovatsion muhit tushunchasi va uning tuzilishi

1.2. Milliy innovatsion tizimni shakllantirishning konseptual qoidalari, xususiyatlari hamda tendensiyalari
Milliy innovatsion tizimlar konsepsiyasini ishlab chiqish quyidagi uslubiy prinsiplarga asoslandi:
1. J.Shumpeterning g‘oyalari: innovatsiya va ilmiy rivojlanish - korporatsiyalarning raqobatbardoshligi asoslari, ilmiy ishlanmalarni tijoratlashtirishda novator-tadbirkorning roli.
2. F.Xayek g‘oyalari: iqtisodiy rivojlanishda bilimning alohida o‘rni (bilim iqtisodiyoti, ijodiy korporatsiyani o‘rganish).
3. D.Nort g‘oyalari: institutsional muhitning roli - tarmoqlangan rasmiy munosabatlar va mexanizmlarni yaratish bozorlarning samaradorligini ta’minlaydi.
Milliy innovatsion tizimni konsepsiyasini yanada rivojlantirish 1980-yillarning o‘rtalarida katta olimlar guruhi tomonidan amalga oshirildi. Ularning eng ahamiyatlisi B.Lundvall, K.Frieman va R.Nelsonlarning tadqiqotlaridir. Ushbu mualliflarning turli xil yondashuvlari berilgan vazifalarni hal qilish xususiyatlari bilan ajralib turadi.
B. Lundvall milliy innovatsion tizimlarning xususiyatlarini o‘rgansa, K. Friman innovatsiyalarning institutsional jihatlariga e’tibor qaratadi. R. Nelson esa davlat ilmiy va texnologik siyosati masalalarini o‘rganadi.
B. Lundvall tadqiqotlari F. Listning “milliy ishlab chiqarish tizimlari” konsepsiyasiga, shuningdek firmalar o‘rtasidagi texnologik hamkorlik bo‘yicha ishlarga asoslangan edi. B.Lundvall bitta davlat doirasida yangi bilim va texnologiyalarni ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rgangan. Muallifning fikriga ko‘ra, firmalarning texnologik o‘zaro ta’siri ko‘pincha mamlakat ichida amalga oshiriladi va uning institutsional tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Globallashuv sharoitida xorijiy kompaniyalar bilan faol o‘zaro munosabatlarga qaramay, innovatsion jarayon milliy tizimlar bilan yaqin aloqalarni o‘rnatmoqda.
K. Friman o‘z tadqiqotlarida T. Veblen, R. Kuz va G. Simonning institutsional nazariyasining xulosalariga tayangan. Uning asarlarida asosiy narsa innovatsiyalarning institutsional kontekstidir. Shu bilan birga, K.Frieman MIT - bu iqtisodiyotning davlat va xususiy sektorlaridagi institutsional tuzilmalar tarmog‘i ekanligini ta’kidlaydi. Uning faoliyati va o‘zaro aloqasi yangi texnologiyalarning tarqalishiga yordam beradi. Ushbu muassasalar tarkibiga nafaqat tadqiqotlarni olib borishga mas’ul bo‘lgan tashkilotlar, balki korxona darajasida ham, respublika miqyosida ham mavjud resurslarni boshqarish usuli kiradi. R.Nelson faoliyatidagi markaziy muammolar davlat ilmiytexnik siyosati muammolari, uning zamonaviy Milliy innovatsion tizimni dagi imkoniyatlari va cheklovlari edi. Demak, R.Nelson texnik taraqqiyotning qat’iy markazlashgan boshqaruvini va rejalashtirishni imkonsiz qiladigan o‘ziga xos xususiyatlarini alohida ta’kidlab, aynan bozorni tartibga soluvchilarni davlatning innovatsion siyosati mexanizmiga kiritilishi eng ta’sirchan natijalarni berishini aytib o‘tadi. Shuni ta’kidlash kerakki, dunyo mamlakatlari davlatni tartibga solishning turli mexanizmlarini qo‘llashi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham belgilangan maqsadlarga erishish uchun faqat umumiy qoidalarga amal qilish kerak. Konsepsiya mualliflarida milliy innovatsion tizimni yaratish va uning samarali ishlashi uchun sharoitlar mavjud
Tadqiqotning turli xil yondashuvlari va yo‘nalishlariga qaramay, konsepsiya asoschilari quyidagi umumiy ta’rifni berishadi: “Milliy innovatsion tizim - bu milliy chegaralar doirasida ilmiy bilimlar va texnologiyalarni ishlab chiqarish hamda tijoratlashtirish bilan shug‘ullanadigan o‘zaro bog‘liq tashkilotlar (tuzilmalar) to‘plami - kichik va yirik kompaniyalar, universitetlar, davlat laboratoriyalari, texnoparklar va inkubatorlar. Ularning o‘zaro aloqalari kuchli milliy ildizlarga, an’analarga, siyosiy va madaniy xususiyatlarga ega bo‘lgan huquqiy, moliyaviy va ijtimoiy institutlar majmuasi tomonidan ta’minlanadi
Rossiyalik tadqiqotchilar ham shunga o‘xshash ta’rifni keltirishadi:
Milliy innovatsion tizim - bu milliy chegaralar doirasida ilmiy bilimlar va texnologiyalarni ishlab chiqarish hamda tijoratlashtirish bilan shug‘ullanadigan o‘zaro bog‘liq tashkilotlar (tuzilmalar) majmui. Shu bilan birga Milliy innovatsion tizimni - bu innovatsion jarayonlarni ta’minlaydigan va mustahkam milliy ildizlar, an’analar, siyosiy va madaniy xususiyatlarga ega bo‘lgan huquqiy, moliyaviy va ijtimoiy institutlar majmuasidir
Milliy innovatsion tizimni konseptsiyasining eng kuchli analitik vosita sifatidagi ahamiyati uchta omilga asoslanadi:
1) bilimlarning iqtisodiy ahamiyatini tushunish;
2) tizim yondashuviga e’tiborni kuchaytirish;
3) bilimlarni yaratish jarayonida ishtirok etadigan muassasalar sonining ko‘payishi

O‘z navbatida tadqiqot va ishlab chiqarish muhiti quyidagicha tuzilishi mumkin:

1) fan va ta’lim (g‘oyalar manbalari);
2) biznes sohasi;
3) innovatsion infratuzilma. Institutsional muhit davlat ilmiy-texnik va innovatsion siyosatini shakllantirish doirasida davlat faoliyati bilan ta’minlanadi
Ushbu zarur shartlarga asoslanib, 4-rasmda milliy innovatsion tizimlarni qurishning konseptual sxemasi keltirilgan:

Milliy innovatsion tizimlarning eng muhim tarkibiy elementlari bu fan va ta’lim (innovatsion g‘oyalar manbasi), biznes sohasi va ilmiy ishlanmalarni tijoratlashtirishga hissa qo‘shadigan innovatsion infratuzilmaning turli elementlari. Har qanday samarali milliy innovatsion tizimning asosiy ishtirokchisi uning barcha tarkibiy elementlari faoliyatini muvofiqlashtiradigan va yangilik uchun qulay muhit yaratilishini ta’minlaydigan davlatdir. Milliy innovatsion tizimlarning mohiyatini chuqur anglash uchun dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida shakllanishiga asos bo‘lgan quyidagi asosiy qoidalarni ta’kidlash lozim:

1. Ilm-fan (innovatsiyalarning asosiy manbai) yopiq, izolyatsiya qilingan tizim (universitetlar va ilmiy markazlar) emas, balki har bir yirik segmentning (davlat ilmiy markazlari, yirik korporatsiyalar tadqiqot markazlari, kichik ilmiy talab qiladigan korxonalar) asosiy bo‘g‘inidir.
2. Tadbirkor, firma, davlat innovatsion jarayonning alohida elementlari sifatida emas, balki murakkab tizimning o‘zaro bog‘langan bo‘g‘inlari sifatida qaraladi.
3. Innovatsion faoliyat samarali innovatsion infratuzilma va muayyan institutsional omillarning mavjudligi bilan ta’minlanadi.
Ko‘pgina zamonaviy tadqiqotchilar Milliy innovatsion tizimnini texnologiyalarni ishlab chiqish, tarqatish, ulardan foydalanish shuningdek, hukumat innovatsion jarayonlarni tartibga solish siyosatini ishlab chiqadigan va amalga oshiradigan institutsional chegaralarni shakllantirish bilan shug‘ullanadigan institutlar tarmog‘i deb ta’riflaydilar. Biroq Milliy innovatsion tizimnini shunchaki institutsional tuzilmalar to‘plami sifatida ko‘rib chiqish mumkin emas. Bu “yangi bozorlar va milliy ... biznesning raqobatbardoshlik darajasini belgilaydigan bilim va tajribani yaratish, tarqatish uchun o‘zaro bog‘liq, o‘zaro ta’sir qiluvchi institutlar tizimi
Milliy innovatsion tizimning muvaffaqiyatli ishlashi nafaqat kuchli ilm-fan va ta’limni, balki innovatsion sohadagi asosiy 60 “o‘yinchilar” sifatida davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi samarali o‘zaro aloqalarni ham talab qiladi. Ushbu tizimlarning mohiyati davlat va xususiy tadbirkorlar bir-birini to‘ldiruvchi teng huquqli sheriklar sifatida harakat qiladigan davlat-xususiy innovatsion sherikligini yaratishdir. Davlat ilmiy-texnik sektorni va ta’lim tizimini - innovatsiya manbalarini qo‘llab-quvvatlaydi, davlat sektoridagi ilmiy tadqiqotlar natijalariga erkin kirish imkoniyatini beradi, ulardan tijorat maqsadlarida foydalanish uchun zarur shartsharoitlarni yaratadi, zaruriy innovatsion infratuzilmani, malakali kadrlar tayyorlash tizimini va samarali rivojlanish uchun zarur bo‘lgan me’yoriy-huquqiy bazani yaratadi. Biznes tegishli foyda olish uchun innovatsion mahsulotlar bozorida ishlashning barcha tijorat xavfini o‘z zimmasiga oladigan bo‘lsa, davlat soliqlardan o‘z dividendlarini oladi, ijtimoiy muammolarni hal qiladi va jahon arenasidagi boshqa davlatlarga nisbatan o‘z mavqeini mustahkamlaydi.
Davlat tomonidan tartibga solishning asosiy jihatlari - bu qonunchilik va me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish, uni yangi sharoitlarga muvofiqlashtirish, moliyalashtirish mexanizmlarini takomillashtirish hamda institutsional o‘zgarishlardir. Mazkur jihatlar institutsional tuzilmalarni o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashtirish va ularning o‘zaro ta’sirini ta’minlash uchun zarurdir.