I. Bob islom dining vujudga kelishi va qo‘qon xonligining tashkil topishining ilmiy manbalarda tavsifi

Kitobdor – saroy kitobxonasi uchun javob beradigan amaldor.

Risolachi – elchilar va ularning xat-xabarlariga javob berish uchun mas’ul bo‘lgan saroy amaldori.

Jam’og‘a – xonning suhbati, qabuli hamda bazmlariga ishtirok etuvchilarga xabar berib, chaqirib keladigan saroy amaldori.

Jarchi – xalq yig‘iladigan ommaviy joylarda xonning farmon va buyruqlarini jar solib (baland ovoz bilan) e’lon qiladigan shaxs.

Chopquchi – pichoq yasovchi, xon saroyidagilar uchun qurollar (pichoq, xanjar qilich) yasab, qo‘rchi vazifasini ham bajargan.

Shotir – xon rikobi oldida yuradigan hizmatchi, odamlarni xon kelishidan xabardor etib, ularni ta’zimga chorlab turgan.

Udaychi – xon rikobi oldida yurib, uning sha’niga baland ovoz bilan maqtovli so‘zlar va hamdu sanolar aytib boruvchi hizmatchi.

YUqoridagi amal va mansab egalari o‘z hizmatlari evaziga yillik maosh (pul, ot, qo‘y, g‘alla ko‘rinishida) olganlar. Bundan tashqari, ularga tegishli yer-mulklar ham berilgan.


II.2 Ijtimoiy hayotda din va din ulamolarining tutgan o‘rni

Qo`qon xonligining markaziy davlat boshqaruvida siyosiy-iqtisodiy ishlarni bajaradigan mansabdorlar bilan bir qatorda diniy-huquqiy sohani boshqaradigan oliy martabali mansabdorlar ham faoliyat yuritgan. Xonlikning huquqiy tizimi shariat asosida olib borilganligi sababli aholining ijtimoiyma`naviy hayotida diniy huquqiy vazifalardagi mansabdorlar muhim o`rin tutgan. Davlatning markaziy boshqaruvida eng oliy diniy mansab shayxulislom bo`lib, bu mansabni Sh.Vohidov, Umarxon tomonidan 1818 yilda ta`sis etilgan, deb ko`rsatadi⁴⁸. Shu davrga qadar shayxulislom mansabi bo`lganligi to`g`risida ma`lumotlar deyarli uchramaydi. Shayxulislom mansabi davlat boshqaruvida xonlikda nufuzli mansab bo`lib, uning vakolatiga jamiyat a`zolari orasida kelib chiqadigan nizoli masalalarni hal etish, aholining arz – dodiga quloq tutish va yaxshi ishlarga undash,yomon xatti-harakatlardan qaytarish, yetimlar va yo`qolgan kimsalar mol- mulkiga hukm chiqarish shayxulislom zimmasiga yuklatilgan.Qo`qon xonligi markaziy boshqaruv tizimida mamlakat sud ishlarini amalga oshiradigan qozilarning turli mojaroli masalalar bo`yicha chiqargan hukmlari va qozilarning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi lavozim shayxulislom muhim o`rin tutadi. Shayxulislom markaziy va mahalliy boshqaruvi tizimida muhim o`rin tutgan qozikalon mansabiga nomzodlar ko`rsatish huquqiga ham ega bo`lgan. ―Toshket viloyatining 1863-1865 yillardagi qozikaloni Xakimxo`ja eshon bu lavozimga shaxulislom Sulaymonxoja tomonidan oliy hukmdorga tavsiya qilingan⁴⁹. Bu mansabdagi kishilar boshqa vazifaga o`tkazilmagan yoki vazifasidan
bo`shatilmagan.