I bob. Kashmir mojarosi: evolyutsiyasi, tipologiyasi va hal qilish usullari

1.3 2001-2002 yillardagi Kargil urushi va kuchayishi
1999 yil may oyida Hindiston va Pokiston o'rtasida Kargil urushi deb nomlangan yangi qurolli to'qnashuv boshlandi. Pokiston harbiylari Hindiston davlatining Kargil tumaniga bostirib kirib, yana bir bor Kashmirni qaytarib olishga urinib ko‘rdi, biroq o‘sha yilning iyul oyida mag‘lubiyatga uchradi. Hindiston bilan bo‘lgan mojarodagi navbatdagi muvaffaqiyatsizlik mamlakatda harbiy to‘ntarishga olib keldi, natijada mamlakat qurolli kuchlari bosh qo‘mondoni general Parvez Musharraf Navoz Sharifni bosh vazirlik lavozimidan chetlatdi. Ikki davlat munosabatlarining yana bir jiddiy keskinlashuvi 2001-2002 yillarda sodir bo'ldi. Bunga Kashmirni Pokistonga o‘tkazish tarafdori bo‘lgan separatistik guruhlardan birining jangarilarining Hindiston parlamenti binosiga hujumi sabab bo‘lgan. Hujum o'n kishining hayotiga zomin bo'ldi. Hindiston hukumati yana Pokistonni bo‘lginchilarni qo‘llab-quvvatlashda aybladi.
Ikkala davlat ham safarbar bo'ldi va 2002 yil yanvariga kelib chegarada 500 mingga yaqin hind va 300 ming pokiston askari bor edi. Urush xavfi har ikki davlatda yadro qurolining mavjudligi bilan kuchaygan. To'liq miqyosdagi mojaroning oldi olinsa-da, chegaradagi to'qnashuvlar natijasida 3 mingga yaqin askar halok bo'ldi.
1965 yil aprel oyida Pokiston va Hindiston o'rtasida ikkinchi urush boshlandi. Rasmiy ravishda, mojaro qo'shma chegaraning janubiy qismida - cho'l va cho'l Kachskiy Rannidagi chegara chizig'ining noaniqligi sababli boshlangan. Biroq ko‘p o‘tmay ular o‘rtasidagi jangovar harakatlar butun sulh chizig‘i bo‘ylab avj oldi va faqat 1965-yil 23-sentabrda yakunlandi. 1966-yil 4-yanvardan 10-yanvargacha Toshkentda Hindiston Bosh vaziri va Pokiston Prezidenti Toshkent deklaratsiyasini imzoladilar. tomonlar qo'shinlarni olib chiqish to'g'risida kelishib oldilar.mojaro boshlanishidan oldingi holatda.
1971 yil mart oyida Hindiston va Pokiston o'rtasida uchinchi, eng yirik urush boshlandi, buning natijasida Pokistonning sharqiy qismi ajralib chiqdi va Bangadesh davlati tashkil topdi. 1972-yil yozida Hindistonning Simla shahrida ikki davlat rahbarlari kelishuv imzoladilar, unga ko‘ra tomonlar “1971-yil 17-dekabrda o‘t ochishni to‘xtatish natijasida tuzilgan nazorat chizig‘ini hurmat qilish”ga va’da berishdi. O‘t ochishni to‘xtatish chizig‘iga aniqlik kiritildi va 1972 yil dekabrda u nazorat chizig‘i deb nomlandi. Biroq, Saltoro tizmasi va Siachen muzligi aniq chegaradan tashqarida qoldi, bu esa 1984 yilda Pokiston va Hindiston o'rtasida navbatdagi to'qnashuvga olib keldi. 1980-yillarning oʻrtalaridan 1998-yil oxirigacha Hindiston-Pokiston munosabatlari keskinligicha qoldi. 1999 yil boshida ular o'rtasida qandaydir yengillik paydo bo'ldi. Tashriflar faol almashildi, bir qancha oliy darajadagi uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. 1999-yil fevral oyida Hindiston Bosh vaziri A.B.Vajpayining Pokistonning Lahor shahriga avtobus safari boʻlib, u yerda tomonlar Lahor deklaratsiyasini imzoladilar. Biroq, Pokistondagi harbiy to'ntarish natijasida ikki tomonlama munosabatlardagi bu muvaffaqiyat bekor qilindi. Mart-aprel oylarida nazorat chizig‘i orqasida jangarilarning yashirin kirib borishi boshlandi, natijada Hindiston va Pokiston o‘rtasida navbatdagi qurolli mojaro kelib chiqdi. Kargil hodisasi [v] ikki yadroviy davlat oʻrtasida sodir boʻlgan voqea boʻlganligi sababli, butun dunyo hamjamiyatining eʼtibori unga qaratildi. Pokistonning ayrim yuqori martabali davlat arboblari yadro qurolidan foydalanishga tayyor ekanliklarini bir necha bor e’lon qilgan. Biroq, Hindiston armiyasining harbiy muvaffaqiyatlari, shuningdek, faol diplomatiya natijasida 1999 yil 11 iyulda tomonlar o't ochishni to'xtatish bo'yicha kelishuvga erishdilar. Hindiston-Pokiston munosabatlarida bugungi kungacha taranglik saqlanib qolayotganiga qaramay, Pokiston yaqin kelajakda Hindiston bilan ochiq urush boshlashi ehtimoldan yiroq emas, hatto yadroviy urush ham. Pokiston rahbariyati Hindiston armiyasi shaxsiy tarkib, havo kuchlari va dengiz floti bo‘yicha Pokiston armiyasidan ikki barobar ko‘p ekanligini yaxshi biladi. Shu sababli, keng ko'lamli harbiy harakatlar boshlangan taqdirda, Hindiston Pokistonning katta qismini egallab olishi, uning barcha yadroviy salohiyatini yo'q qilishi va markaziy hukumatni almashtirishi mumkin. Qolaversa, Islomobod ham, Dehli ham yadro urushi mantig'i oddiy va shafqatsiz ekanligini yaxshi bilishadi - "kim birinchi bo'lib ursa, ikkinchi o'ladi". Katta ehtimol bilan mintaqada keskinlik kuchaygan taqdirda tomonlar oddiy qurollardan foydalanish bilan cheklanib qoladi. Bunda Kashmir separatistlarining Pokiston hududidan davriy reydlari hisobga olinmaydi.
2001-yil 2-fevralda Prezident P.Muharraf muzokaralar stoliga oʻtirish niyatini bildirdi. 2001-yil 14-16-iyul kunlari Hindistonning Agra shahrida ikki davlat rahbarlarining uchrashuvi bo‘lib o‘tdi va u behuda yakunlandi. Tinchlik jarayoni ketma-ket terror xurujlari bilan barbod bo‘ldi va 2001-yil oktabr oyida shtat poytaxtidagi parlament binosidagi teraktdan so‘ng Hindiston shoshilinch ravishda nazorat chizig‘iga qo‘shimcha kuchlarni joylashtira boshladi. 2006-yil 5-dekabrda Prezident P.Muharraf tinchlik tashabbusi bilan chiqdi va agar bu mintaqada mustahkam tinchlik oʻrnatish imkonini beradigan boʻlsa, Kashmirning Hindiston qismiga nisbatan oʻz daʼvolaridan voz kechishga tayyorligini bildirdi. Pokiston rahbarining tashabbusini amalga oshirish mumkin emas deb hisoblash qiyin. Ularning Kashmir mojarosini hal qilishga yondashuvi amalda o‘zgarmas tamoyillarga asoslanadi: Hindiston tomoni Kashmir Hindistonning ajralmas qismi ekanligini, Pokistonning Jammu va Kashmirning shimoliy va shimoli-g‘arbiy hududlarini bosib olgani noqonuniy ekanligini ta’kidlamoqda. Pokiston Kashmir masalasini hal etilmagan deb hisoblab, Kashmir xalqiga plebissit orqali oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqidan foydalanish imkoniyati berilishini talab qilmoqda.
Shtatning hududiy mansubligi muammosi uzoq vaqt davomida ikki mamlakat hukumatlari uchun eng hal qilib bo'lmaydigan vazifalardan biri bo'lib qoladi va ularning rahbarlarini hayajonga soladi, chunki Hindiston va Pokiston o'zlarining davlat va milliy birligini, hududiy yaxlitligini ta'minlashni birlashtiradi. va Kashmir taqdiri bilan milliy xavfsizlik. Shu sababli, bu hudud uchun urushlar bir necha marta bo'lib o'tgan va umuman mojaroni hal qilishda vositachilik hech qachon muvaffaqiyatli bo'lmagani ajablanarli emas. Sulh oʻrnatilgan vaqtga kelib, 1 millionga yaqin aholiga ega Jammu va Kashmir hududining 2/5 qismi (77 yarim ming kvadrat kilometrdan ortiq) Pokiston nazorati ostida edi. 1950-yilda Xitoy qoʻshinlarining Tibetga kiritilishi, tez orada Xitoy va Hindiston oʻrtasidagi bahs mavzusiga aylangan Oqsaichin platosi orqali Shinjondan Tibetga oʻtadigan avtomobil yoʻlining qurilishi; va nihoyat, 1959 yilda Chjou Enlayga J. Neruga yo‘llagan maktubida XXRning Hindistonga nisbatan hududiy da’volarini ochiq bayon etishi – bularning barchasi ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning keskinlashuviga olib keldi. Simla kelishuvi ziddiyatni hal qilishda asosiy hujjatdir. Shunga qaramay, Hindiston-Pokiston munosabatlaridagi qiyinchiliklar o'sha paytdagi va hatto hozir ham uning qoidalarini turlicha talqin qilish bilan izohlanadi. Hindiston nuqtai nazaridan, Dehli uchun Kashmir masalasi faqat ichki ish hisoblanadi, unda uchinchi tomon ishtirok eta olmaydi. Pokiston esa BMT rezolyutsiyalariga asoslanib, xalqaro tashkilotlarni jalb etish va shtatda plebissit o'tkazishni talab qilmoqda. Pokistonning talablari chegara chizig‘ini shimoli-sharqdan Qorakorum dovoniga cho‘zish, ya’ni muzlik Pokistonga tegishli degani edi. Hindiston, o'z navbatida, chiziq shimolga borishi kerak, shuning uchun muzlik Hindistonga tegishli bo'ladi, deb hisoblardi. Hozirgacha ushbu hududga egalik masalasi hal etilmayapti va Hindiston va Pokiston bu zonada oʻz harbiy ishtirokini saqlab qolishda davom etmoqda. 1947-yil avgust oyida Jammu va Kashmir knyazligida hindu boʻlgan Maxaraja Hari Singx hukmronlik qildi, biroq uning fuqarolarining 77% musulmon edi. Knyazlikning bir qancha hududlarida maharajaga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarildi. Keyin 1947-yil 21-oktabrda Pokiston hududidan kelgan pushtun qabilalarining afridiylar, yusufzaylar va masudlar qoʻshinlari, soʻngra “pokistonlik koʻngillilar” qoʻzgʻolonchi musulmon dindoshlariga yordam berish maqsadida knyazlikka bostirib kiradilar. 1947 yil 24 oktyabrda ular tomonidan bosib olingan hududda suveren Azad Kashmir ("Erkin Kashmir") tashkil etilganligi va butun knyazlikning Pokiston tarkibiga kirishi e'lon qilindi. Bunga javoban Xari Singx Kashmir Hindistonga qo‘shilganini e’lon qildi va harbiy yordam so‘rab Hindiston hukumatiga murojaat qildi.