I bob. Loyihalarni boshqarishning mohiyati

 
 
XX asrning 50-yillarida bozor iqtisodiyotiga ega boʻlgan rivojlangan Gʻarb 
mamlakatlarida "Loyihalarni boshqarish" (Project Management) kabi mustaqil 
disipliniga ehtiyoj paydo boʻldi. Bu loyihalar miqyosini kengaytirish va loyiha 
muvaffaqiyatining konsepsiyasi birinchi navbatda ajratilgan mablagʻlar, jamgʻarmalar 
va foyda marjlari miqdori bilan yakuniy xarajatlariga mos kelish yoʻli bilan 

---

10 
oʻlchanganligi sabab boʻldi. Oxirgisi esa, oʻz navbatida, menejment mavzusini tashkil 
etuvchi bir qator vazifalarni hal qilishning murakkabligiga (tizimliligiga) bogʻliq edi. 
50-yillarning oxirlarida loyihalarni boshqarishning birinchi usullaridan biri 
tarmoqni rejalashtirish va boshqarish usullari (CPM va PERT usullari) ishlab chiqildi. 
Dastlab ular “Atlas” raketa dasturini va katta sintetik tolalar zavodini qurishda 
foydalangan. 1960-yillarning oʻrtalarida bu uslublar faol oʻrganilib, va kamroq 
darajada SSSRning kapital qurilish amaliyotiga joriy etila boshladi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, 1930 yillar oxirida sovet olimlari Gantt jadvallari va 
siklgrammalari yordamida taqvimli rejalashtirish va oqimli qurishning nazariy 
asoslarini va amaliy usullarini ishlab chiqdilar, bu esa koʻp jihatdan keyinchalik 
yaratilgan loyiha boshqaruv apparati poydevori hisoblanadi. 
1970-yillarda Gʻarbda koʻplab yirik kompaniyalar, shiddatli raqobat sharoitida 
oʻz faoliyatlarining kengayishi va murakkabligi bilan javob beradigan loyihalarni 
boshqarish usullarini ishlab chiqish va qoʻllashni boshladi. Ushbu jarayonning 
tezlashishi kompyuter axborotlarini ishlash tizimlarini keng joriy etish orqali 
ta’minlandi. Hozirgi vaqtda loyiha boshqaruvi barcha rivojlangan mamlakatlarda 
e’tirof etilgan investitsiya uslubiga aylandi. 
 
1.3. Loyiha va investitsiyalarni boshqarishning oʻzaro bogʻliqligi 
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng koʻlamli dasturiy maqsadlarni 
boshqarish usulini oʻz ichiga olgan har qanday qayta qurish jarayonini tartibga 
solishning tasdiqlangan vositasi boʻlib, unga muvofiq qator davlatlararo, mintaqaviy, 
tarmoq va ob’yektlarga moʻljallangan maqsadli dasturlar yaratildi. Ularning har biri 
oʻzaro bogʻliq boʻlgan kompleks (resurslar, atamalar va ijrochilar uchun) loyihalaridir. 
Ularning amalga oshirilishi loyihani boshqarish konsepsiyasiga asoslangan (project 
management). Konsepsiyaning asosi loyihaga har qanday tizimning (masalan, 
korxonaning) boshlangʻich holatidagi vaqt va pul sarflashi bilan bogʻliq boʻlgan 
oʻzgarish sifatida qarashidir. Budjet va vaqt cheklovlari doirasida oldindan belgilangan 
qoidalarga muvofiq amalga oshiriladigan ushbu oʻzgarishlar jarayoni ushbu yangi 

---

11 
sintetik fanning mohiyatini tashkil etadi. Bunday yondashuv iqtisodiyot va 
boshqaruvdagi barcha oʻzgarishlarni investitsiya loyihalari tizimiga, ularni 
boshqarishni esa investitsiyaviy boshqaruvga olib borishga imkon beradi (shuningdek, 
investitsiyalarni boshqarish ham deb aytadilar). 
Zamonaviy sharoitda loyihalarni boshqarish usullar va vositalartoʻplami
investitsiyalarni boshqarishning yuqori samaradorli metodologiyasini oʻzida aks 
ettirib, quyidagilarga imkon beradi. 
• Investitsiyalar bozorini tahlil qilish va uning investitsion portfelini 
shakllantirish, uni rentabellik, xavf va likvidlik mezonlari boʻyicha baholash; 
• xavf omillari va noaniqliklarni hisobga olgan holda investitsiyalar 
samaradorligini baholash; 
• investitsiya resurslariga boʻlgan ehtiyojni baholash, qarzga olingan va qarz 
mablagʻlaridan foydalanishning maqsadga muvofiqligini baholash bilan kompaniya 
investitsion resurslarini shakllantirish strategiyasini ishlab chiqish; 
• muayyan loyihalarning investitsion jozibadorligini tanlash va baholash; 
• individual moliya vositalarining investitsion sifatini baholash va eng samarali 
vositalarni tanlash; 
• muayyan investitsiya loyihalari va dasturlarini amalga oshirishni rejalashtirish 
va tezkor boshqarish; 
• xaridlar va ta’minot tartibini shuningdek, loyiha sifatini boshqarishni tashkil 
etish; 
• investitsion jarayonni samarali amalga oshirishni, shu jumladan oʻzgarishlarni 
boshqarish va samarasiz loyihalarni oʻz vaqtida yopish (ayrim moliyaviy vositalarni 
sotish) va kapitalni qayta investitsiyalash boʻyicha qarorlar tayyorlash; 
• loyihani tugallashni tashkil etish, koʻpincha loyihaning umuman bajarilishiga 
salbiy ta’sir koʻrsatadigan investitsiya boshqaruvining psixologik aspektlarini toʻliq 
hisobga olish.