I bob. Mavzu haqida malumotlar

Kirish
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakatimizning ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotida muhim oʻrin tutadigan jahon andozalari darajasidagi yangi texnika bilan taʼminlashda moliyaviy mablagʻlar bilan ishtirok etayotgan moliya institutlari, shu jumladan, xoʻjalik subyektlarining ijara (lizing) munosabatlariga faol jalb etilayotganligi koʻzga tashlanmoqda. Iqtisodiyotdagi xoʻjalik yurituvchi subyektlar, jumladan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik egalari har doim ham kredit olish imkoniyatiga ega boʻlavermaydi. Shu sababli, noanʼanaviy moliyaviy vositalar ijarasining bir turi boʻlgan lizing xizmatiga ehtiyoj paydo boʻldi. Ushbu xizmat turi ham mijozlar, ham tijorat banklari uchun birmuncha maʼqul boʻlganligi sababli, rivojlana boshladi. Bunday operatsiyalarning rivojlanishi tufayli xoʻjalik yurituvchi subyektlarda amalga oshirilayotgan ijara muomalalari hisobini yanada takomillashtirish zaruriyati paydo boʻldi. Hozirgi kunda ijara koʻpgina davlatlarning korxonalarining investitsion siyosatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ijara operatsiyalari bilan toʻyinganlik va keng yoyilganligi mamlakatning iqtisodiyotini rivojlanganligi koʻrsatuvchi oʻziga xos koʻrsatkich hisoblanadi. Ishlab chiqarish quvvatlarini zamonaviy va samarali mashinalar, asbob-uskunalar bilan almashtirish muhim vazifalardan biridir. Dunyoda ushbu masalalarni yechishda zamonaviy va yuqori samarali texnika va texnologiyalarni moliyaviy ijara shartnomasi boʻyicha xarid qilish muhim rol oʻynaydi. Oʻz navbatida, ijara munosabatlarining ishonchli buxgalteriya hisobi korxonalar tomonidan ijara obyektlaridan foydalanish natijalarini obyektiv aks ettirish imkoniyatlarini yaratib beradi.

1.1 Asosiy vositalarni ijaraga olish va ijaraga berish hisobi. Lizing muomalalari hisobining xususiyatlari.
Buxgalteriya hisobi 6-son “Ijara hisobi” milliy andozaga binoan ijara quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Lizing (moliyaviy ijara) – ijara munosabatlarining alohida turi bo’lib unda lizing beruvchi, lizing oluvchi va mulkni sotuvchi tomon shartnoma asosida 12 oydan oshiq muddatga lizing oluvchiga to’lov asosida mulkdan foydalanish va egalik qilish munosabatlari belgilanadi.
Bunda: a) Lizing shartnomasi muddati tugagach ob’ekt lizingga oluvchi mulkiga aylanadi.
b) Lizing ob’ektining xizmat muddati 80 foizni tashkil etishi va lizing shartnomasi tugashida uni 20 foiz dastlabki qiymati qolishi.
c) Lizing shartnomasi tugagach lizing oluvchi mulkni sotib olish huquqiga
ega.
d) Lizing to’lovi lizing shartnomasi davrida lizing ob’ekti qiymatining 90 foiz
atrofida bo’lishi.
2. Uzoq muddatli ijara – ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga bitim asosida mulkka egalik qilish va foydalanishga 12 oydan oshiq muddatga to’lov asosida berishi.
3. Qisqa muddatli ijara - ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga bitim asosida mulkni egalik qilish va foydalanishga 12 oygacha to’lov asosida beradi.
4. Ikkilamchi ijara (ikkilamchi lizing) – ijarachi (lizingga oluvchi) ijaraga (lizingga) beruvchining roziligi bilan, ijaraga (lizingga) beruvchining oldida ijara (lizing) shartnomasi yuzasidan javobgarlikni saqlagan holda ijaraga olingan mulkni (lizing ob’ektini) boshqa uchinchi shaxsga ikkilamchi ijara (ikkilamchi lizing)ga topshiradigan shartnoma munosabati.
Yuqorida keltirilgan lizing munosabatlar buxgalteriya hisobida ayrim adabiyotlarda (18, D.) ta’kidlanganidek quyidagicha aks ettiriladi:
1. Operativ lizing bo’yicha:
Ob’ekt ijaraga qabul qilinganda 001 – “Operativ lizing bo’yicha olingan asosiy vositalar” hisobvarag’iga qabul qilinib, qaytarilganda shu hisobvaraqdan chiqim qilinadi.
Operativ lizing bo’yicha to’lashga tegishli ijara haqi summasiga xarajat va boshqa hisobvaraqlar debetlanib 6910 – “To’lanadigan qisqa muddatli ijara” hisobvarag’i kreditlanadi. Ushbu to’lovlar to’langanda 6910 debetlanib 5110 kreditlanadi.
Ushbu muomalalar ijaraga beruvchida:
DT 4820 – “Qisqa muddatli ijara bo’yicha olinadigan to’lovlar” KT 9350 – “Qisqa muddatli ijaradan daromadlar”.
Ijara haqi summasi xo’jalikni hisob-kitob hisobvarag’iga kelib tushganda DT 5110 KT 4820
2. Moliyaviy lizing bo’yicha:
A. Lizing beruvchi kompaniyada:
Lizing bo’yicha barcha xarajatlar 0820 – “Asosiy vositalarni xarid qilish” hisobvarag’iga yig’iladi va uni sotib olinganda DT 0820-0890 KT 6010. Puli to’langanda DT 6010 KT 5110 provodkasi tuziladi. Lizing ob’ekti asosiy vositaga qabul qilinganda DT 0110-0190 KT 0820-0890 provodkasi tuziladi.
Ushbu asosiy vositalar lizingga (ijaraga) berilganda:
a) Lizing summasiga – joriy yilda olinadigan qismiga DT 4810 – “Uzoq muddatli ijara bo’yicha olinadigan joriy to’lovlar” KT 9210 – “Asosiy vositalarni chiqib ketishi”
b) ijara muddatini kelgusi yillarda olinadigan qismiga: DT 0920 – “Uzoq muddatli ijara bo’yicha olinadigan to’lovlar” KT 9210 hisobvaraq.
Moliyaviy lizing bo’yicha ijaraga berilgan ob’ektning dastlabki qiymati hisobdan chiqarilganda DT 9210 KT 1110-0190 va ayrim boshqa operatsiyalar.
B. Lizingga oluvchi korxonada:
Keyinchalik sotib olish bilan ob’ekt lizingga olindi:
DT 0310 – “Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar”
KT 7910 – “To’lanadigan uzoq muddatli ijara”
Yil boshida joriy yilda to’lanadigan lizing to’loviga DT 7910 KT 6910
U bo’yicha hisoblangan amortizatsiya summasiga DT 2010, 2310, 2510 vaa boshqalar KT 0299 – “Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalarning eskirishi”.
Shartnomada ko’rsatilgan asosiy summani va uning foizlarini to’liq to’langandan so’ng uni o’z balansiga olinganda DT 0110-0190 KT 0310, uni eskirish summasi DT 0299 KT 0211-0290 va ayrim boshqa operatsiyalar.
C. Lizing ob’ektini sotuvchi korxonada:
Lizing ob’ektini lizing kompaniyasiga junatishdagi bo’nak summasiga DT 5110 KT 6310 – “Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo’naklar”. Lizing ob’ekti lizing kompaniyasiga junatilganda DT 4010 – “Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar” KT 9010 – “Tayyor mahsulotni sotishdan daromadlar”.
Lizing kompaniyasiga sotilgan mahsulot uchun pul kelib tushganda DT 5110 KT 4010.
Oldindan olingan bo’nak summasu qoplanganda DT 6310 KT 4010 va ayrim boshqa operatsiyalar.
6. Asosiy vositalarni xo’jalikdan chiqishi va tugatilishining hisobi.
BHMA – 5-ning 51 bandida ta’kidlanganidek asosiy vositalar quyidagi hollarda xo’jalikdan chiqariladi:
1. Sotilganda
2. Foydalanish maqsadga muvofiq emasligi tufayli tugatilganda
3. Korxona va shaxslarga bepul berilganda
4. Boshqa korxonalarni ustav kapitaliga ulush sifatida qo’shilganda
5. Moliyaviy lizing shartnomasiga ko’ra topshirilganda
6. Kamomad yoki yo’qotish aniqlanganda
7. Boshqasiga almashtirilganda
8. Ishtirokchini ishtirokchilar tarkibidan chiqqanda.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarilishi maxsus tuzilgan kommissiya tomonidan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish to’g’risidagi dalolatnoma (AV-3 shakli), avtotransport vositalarini hisobdan chiqarish dalolatnomasi (AV-4 shakli) bilan rasmiylashtiriladi.
Ushbu hujjatlar asosida ular hisobining daftar yoki kartochka kabi registrlariga tegishli o’zgartirishlar kiritiladi.
Asosiy vositalarning hisobdan chiqishi va tugatilishi bilan bog’liq muomalalar 9210 – “Asosiy vositalarni chiqishi” hisobvarag’ida quyidagicha tartibda aks ettiriladi:
1. Asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga DT 9210 KT 0110-0190
2. Hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning eskirish qiymatiga DT 0210- 0299 KT 9210
3. Asosiy vositalarni tugatishda yordamchi ishlab chiqarishlar xizmatidan foydalanilganda DT 9210 KT 2310
4. Asosiy vositalarni tugatishda qatnashgan xodimlarga mehnat haqi va unga nisbatan ijtimoiy to’lov hisobanganda DT 9210 KT 6710, 6520
5. Asosiy vositalarni tugatishdan olingan turli materiallar summsiga DT 1050, 1090 KT 9210 va boshqalar
6. Sotilgan asosiy vositalar summasiga DT 4010 KT 9210
7. Asosiy vositalarni tugatishdan (sotishdan) moliyaviy natija (foyda) DT 9210 KT 9310, (zarar summasiga DT 9430 KT 9210).
8. Asosiy vositalar inventarizatsiyasi natijasida kam chiqqanda, tabiiy ofat yoki boshqa sabablar bilan hisobdan chiqarilganda DT 9210 KT 1010-1090; DT 0210-0290 KT 9210; DT 5910 KT 9210; DT 4730, 9430, 9720 KT 5910.
Asosiy vositalar inventarizatsiyasi natijasida aniqlangan foydalanishga yaroqsiz va tiklab bo’lmaydigan asosiy vositalar bo’yicha komissiya a’zolari buning sabablari aniqlangandan keyin talofatlarni hisbodan chiqarish bo’yicha tegishli takliflarni (aybdorlardan o’ndirish, ular aniqlanmaganda xarajatlarga chiqarish) tayyorlashlari kerak. Tugatish komissiyasi asosiy vositalar qiymatini balansdan chiqarish tartibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq asosiy vositalar alohida qismlaridan metallardan, metal chiqindilaridan va boshqalardan foydalanish imkoniyatini aniqlaydi, ularni baholaydi va boshqa funksiyalarni bajaradi.