I-bob. O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining nazariy asoslari

II- BOB. O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning
psixologik xususiyatlarining amaliy jihatlari.
2.1. O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning
psixologik taxlili
Shaxcning biologik usishidagi nuksonlar, sezgi organlarining kamchiliklari, ukishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperamentdagi kusurlar tarbiyasi kiyinlarni keltirib chikaradi. Shaxening psixik usishidagi kamchiliklar, chunonchi, akd-idrokning zaif rivojlangani, irodaning bushligi, xissiyotning kucheizligi, zarur extiyoj va kizikishlar mavjud emasligi, o`smir­ning intilishi bilan mavjud imkoniyati urtasidagi nomutanosiblik va xrkazolar xatti-xarakatni izdan chikaradi. Shaxening fazilatlari tarkib topishidagi nuksonlar: axlokiy xislarningetishmasligi, ukituvchi, sinf jamoalari, oila a’zolari bilan notugri mulokot, ishyokmaslik, bush vaktni tugri taksimlamaslik va boshkalar xam salbiy kilikdarni vujudga keltiradi. Shaxening bilim, ukuv faoliyatidagi kamchiliklari: akdiy faoliyat usullaridan keng foydalana bilmaslik, eng muxim bilim, kunikma va malakalarni egallashdagi uzilishlar; maktab faoliyatidagi kamchiliklari: ukitishdagi nuksonlar, tarbiyaviy chora va tadbirlardagi xatolar xam shular jumlasiga kiradi. Maktabdan tashkari muxitning ta’siridagi nuksonlar, chunonchi, oilada pedagogik-psixologik bilimlarning yetishmasligi, oilaviy nizolar, ajralish, ota-onaning ichkilikka va shaxvoniy xayotga berilishi, balogatga yetmagan tengkurlarining ta’siri, madaniy-ma’rifiy ishlab chikarish jamoalari xamda jamoatchilik kurshovidagi kamchiliklar x.am tarbiyasi kiyin o`smirlar kupayishiga sabab buladi.
Tarbiyasi kiyinlarni urganishda kinolavx.alar, yuridik varaka, ishontirish, ragbatlantirish, buysundirish, kurkitish, "sun’iy Kiyin x.olatni yaratish" singari usullardan foydalaniladi. Shulardan ayrimlarining mox.iyatiga kiskacha tuxtalamiz.
Odatda novella, vokea, xikoya, sarguzasht, ocherk kabi adabiy asarlardan foydalanish o`smirlar xatti-xarakatining sabablarini urganishda yaxshi samara beradi. Ukituvchi, sinf raxbari yoki ichki ishlar xodimlari tomonidan tarbiyasi kiyin o`smirlarga tegishli asardan parcha ukib beriladi, sung ularda kanday kuzgalish yoki ta’sirlanish paydo bulayotganligi kuzatiladi. Tajriba koidasiga binoan, ukilgan parchada o`smirlarning sarguzashti, ajoyibot va garoyibotlar uz aksini topishi shart.
Agar usul uzining ijobiy natijasini kursata olmasa, boshka vositalarni kullash maksadga muvofikdir. Navbatdagi boskichda ulardan ukilgan asar personaji yoki bosh kaxramonining urnida bulganida kanday ish tutishi suraladi. Shu yul bilan \ar bir o`smirni, kanday \odisalar kiziktirishi va unda kanday salbiy xatti-xarakat yoki illat mavjudligi anikdanadi. Ukituvchi ukuv-chilar bilan mulokotda x.ar bir o`smirdan asarning bosh obrazi yoki personajiga munosabatini surashi lozim. Chunki shaxeiy muloxazalar zaminida o`smirning ru\iy dunyosidagi turli kechinmalar aks etadi. Shu tufayli ularning nojuya xatti-xarakatlari nimalar bilan boglik ekanligi ukituvchiga ayon buladi.
Tajriba ugkazishda matnni ukilganda psixologik pauzaga, ravon ox.angga, ukish sur’ati va ritmiga alox.ida e’tibor berish lozim. Ana shu koidalarga rioya kilinsagina matnning ta’siri ortadi, o`smirdagi muayyan kechinmalarning tashki ifodasi tez kuriladi. O`smirlar xususiyatiga moye matnlarni tanlash, ularning xajmiga va mazmuniga e’tibor berish aloxdda axamiyat kasb etadi. Tanlangan matnlar tarbiyasi kiyin o`smirlarning uziga xos va yosh xususiyat-lariga, ichki imkoniyatlariga mutlako moye bulishi shart.
Krnunbuzarlikning sababini anikdash usullaridan yana biri — syujetli fotosuratlar yoki rasmlar bilan tajriba utkazishdir. Buning ma’nosi va maksadi o`smirlarning salbiy xatti-xara-katlarini keltirib chikaradigan kanday motivlar mavjudligini, shuningdek, ular kaysi ta’sirlarga osonrok, berilishini anik,-lashsir.
Tarbiyasi kiyin o`smirlardagi xususiyatlarni urganishning yana bir yuli aloxida-aloxida suxbat utkazish ork,ali ularning rux,iy kechinmalari bilan tanishishdir. Suxbat kezida yaxshi va yomon xulk,-atvor, xatti-xarakatlar yuzasidan keng ma’lumotlar tuplanadi. Mazkur jarayonda amalga oshiriladigan xar xil xatti-xarakatlarni baxrlash, ularni sharxlab berish lozim. Xatti-xarakatni baxrlashda o`smirga kuiilgan ayb yo tan olinadi yoki u mutlakr inkor etiladi. Birok, utkazilgan suxbatlar o`smirning psixik dunyosiga shunday nozik ta’sir kilishi kerakki, natijada unda vijdon azobi, ungaysizlik tuygusi vujudga kelsin. O`smir shaxsiyatiga tegadigan muomala kilish man etiladi. Xamma vakt suxbat davomida ilik psixologik iklim, dustona munosabat, kulay mikromuxit bulmogi shart. Fakat shundagina mavjud imkoniyatlardan unumli va samarali foydalanish mumkin. O`smirlar bilan suxbat orkali ularning kelajak rejalari, orzu-umidlari, intilishlari, jismoniy vaakdiy mexdatga yarokligi aniklanadi.
O`smirlarning tipologik xususiyatlariga binoan bir nechta shartli guruxga ajratish mumkin.
Tarbiyasi kiyin o`smirlarning birinchi guruxi orsizlar yoki subutsizlar deyiladi. Ular uz xatolarini bilib turib krnun va Koidalarni buzadilar, noma’kul ishlarni kiladilar. Kupinchaular uzlarining gunox.kor ekanliklarini tan olmaydilar, maktabdagi ayrim kamchiliklarni tank,id kiladilar. Lekin yutuklarni e’tirof K.ILISHNI xoxlamaydilar. Shaxsiy fikrlarini boshkd kishilarga ma’kullashni va uz talablarini uzgalar suzsiz bajarishini juda yoktiradilar. Bunday bolalar betga chopar, ujar tabiatli, rax.m-shafk,atsiz, "zuravon" buladilar. Mustak,il fikrga ega bulmagan tengdoshlarini uz atroflariga tuplaydilar va birgalikda tartib buzishga undaydil ar.
Ikkinchi guruxga mansub tarbiyasi kiyin o`smirlar yaxshi va yomonni tushunadilar, birok mustak,il e’tikodga, barkaror yuksak x.is-tuyguga ega emasliklari sababli "ork,a kanot"da turib koidani buzadilar. Ularning xatti-xarakatlari tasodifiy vokelikka, ta’sir kuchiga va vaziyat xususiyatiga bopgakdir. Ular tashvikotga tez beriladilar, barcha narsalarga ishonadilar, k,aysi yulga kirib krlganliklarini anglab yetadilar, birok, "kampaniya" fikriga karshi borishga botina olmay kungilsiz ishlarga kul uradilar. Kupincha tartibbuzarlar kilmishlariga tavba kilib, sinf jamoasi a’zolarini ishontiradilar, lekin ma’lum fursat utgandan sung bergan va’da-larini butunlay unutadilar.
Uchinchi guruxga mansub tarbiyasi kiyin o`smirlar shaxsiyat-parastlik tufayli krnunbuzarlik, tartibbuzarlik yuliga kirib k,oladilar. Ular shaxsiy talablari va extiyojlarini kondirish uchun xar kanday nojuya xatti-x.arakatdan k.aytmaydilar, xamisha odamlarga yaxshilik kilishni orzulaydilar, birok uzlarining shaxsiy manfaatlarini ijtimoiy manfaatdan yukrri kuyadilar. Uzlarining xox.ishlarini takiklangan usullar bilan amalga oshiradilar, sung kilmishlariga afsus-nadomatchekadilar, ruxan eziladilar. Lekin mazkur kechinmalarni tez unutadilar, ularning shaxsiy extiyojlari \ar kanday yuksak xislardan, xoxishlardan ustun turadi. Axlokka xilof xatti-xarakatlar achinish \issi tarzida namoyon buladi, xolos.
Injiktabiatli o`smirlar turtinchi guruxga mansub bulib, ular sinf jamoasida uz urinlarini topa olmaganidan kayguradilar. Bunday ukuvchilar ginaxon, arazchi buladilar, shuning uchun sinf jamoasida kamsitilayotgandek, kechinmalar bilan yashaydilar. Bunday xrlatning vujudga kelishiga asosiy sabab shaxsiy imkoniyatlardan kura intilish, mayl va obru ketidan kuvishning ustunligidir. Ular jamoa a’zolarining xurmatiga sazovor bulishni xoxlaydilar. Kupincha tundlik bilan ish tutadilar, biror narsaga xayri-xoxliklari yak.kol kuzga tashlanmaydi. Tushkunlik kayfiyati, umidsizlik, uz imkoniyati, akliy kuvvatiga ishonchsizlik ular ga xos xususiyatlardir. Ular krnun va koidalarni buzishga astoydil xarakat kilmasalarda, ta’lim va tarbiya jarayonida kiyinchilik tugdiradilar.
Tarbiyasi kiyin o`smirlarning xatti-\arakatlarini ijobiy yunalishga burib yuborish uchun ularda mas’uliyat, gurur, javobgarlik, ishonch kabi yuksak xislarni tarkib toptirish lozim. Buning uchun ularga yoshi, kuchi, krbiliyati va kizikishlarini x.isobga olib, topshiriklar berish ayni muddaodir. Ularga kichik jamoani, Sport seksiyasini, tirik burchakni boshkarish vazifasini ishonib topshirish natijasida salbiy fe’l-atvorlarini kamaytirish
mumkin. Ularni uzlari kizikkan tugaraklarga jalb kilish orkali ukishga salbiy munosabatlari asta-sekin yukrtib boriladi.
Tarbiyasi kiyin o`smir ukuvchilarni kayta tarbiyalash uchun kuyidagilarga e’tibor berish kerak.
Tarbiyasi k,iyin o`smirlarni keltirib chikaruvchi sabablar majmuasi.
I. Shaxsning biologik nuksonlari:
a) sezgi organlarining kamchiliklari;
b) ukishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va
temperament xususiyatlarining mavjudligi;
v) psixopatologik ojizliklar.
P. Shaxsning psixik kamolotidagi kamchiliklar:
a) aklning bush usganligi;
b) irodaning zaifligi;
v) shaxsda xissiyotning kam rivojlangani;
g) zarur extiyoj va bilishga kizikishlar mavjudmasligi;
d) o`smirdagi intilish bilan imkoniyatlarning nomutanosibligi.
III. Shaxsning tarbiyasidagi nuksonlar:
a) axlokiy xislatlarida uchraydigan kamchiliklar;
b) o`smirning ukituvchi, sinf jamoasi va oila a’zolari bilan
mulokrtidagi zaifliklar;
v) mexnat tarbiyasidagi nuksonlar;
g) bush vaktni taksimlashdagi xatolar.
IV. Shaxsning bilim olish faoliyatidagi kamchiliklari:
a) bilimlar, maxsus kunikmalar va malakalarni egallashdagi
uzilishlar;
b) ta’lim jarayonida akliy mexnat usullari va operatsiyalarining
yetishmasligi.
V. Maktab ta’limi va tarbiyasidagi kamchiliklar:
a) ta’lim jarayonida bilimlar va xatti-xarakatlarni adolatsiz
baxrlash, darslik va ukuv kullanmalariga nisbatan anglashil-
movchiliklar, sinfda krldirish va xrkazolar;
b) maktab tarbiyaviy ishlaridagi kamchiliklar ukituvchining
o`smirga xayrixox. emasligi, ukuvchining ikkilanishi, ukituvchilar
va ukuvchilar jamoasidagi nuksonlar, pedagogik karovsizlik, uz
urnini topa olmaslik va boshkalar.
VI. Maktabdan gaishari muxitdagi nuksonlar:
a) oilada pedagogik va psixologik bilimlarning yetishmasligi;
b) oilaning buzilishi va oilaviy nizolar;
v) ota-ona yoki oila a’zolarining shaxvoniy xayotga va ichkilikka
berilishi;
g) oila a’zolari urtasida sudlangan odamninguchrashi;
d) tengkurlarining salbiy ishlarga (xakorat kilishga, ichishga,
chekishga, kuli egrilikka) urgatishi va x.okazo;
ye) madaniy-ma’rifiy, ishlab chikarish va jamoatchilikning
kamchiliklari.
Sobik, sovet psixologiyasi fanining asoschilaridan biri L.S.Vigotskiy tafakkur muammosini urganib, kuprok umum-lashtirish va abstraksiyalash ustida tuxtalib, ularni guruxlarga, turlarga ajratib urganishni tavsiya kiladi. Bundan tashk,ari, Umumlashtirish va mavxumlashtirishning yuk;ori bosk.ichi yuzasidan mulox.aza yuritib, "umumiylikni umumlashtirish", "mavx.umni mavxumlash" degan tushunchalarni birinchi bulib psixologiyaga olib kiradi. Bu x.olat bir fanda uzlashtirilgan bilimlarning ikkinchi bir fanda uchrashi paytida sodir bulishi mumkinligini asoslab kursatadi. Masalan, arifmetikadan algebra tomon yoki planimetriya-dan stereometriya sari, tabiiy geografiyadan iktisodiy geografiyaga utish va boshk,alar.
Yirik sobik sovet psixologlaridan biri P.P.Blonskiy tafakkur bir davrning uzida ikki yunalishga karab, ya’ni mavxumdan yanada mavxumga, yak,koldan undan x.am yakkolrokx.olatga karab usib
utishi ustida fikr yuritadi. Uning fikricha, tafakkur tarakkiy kilib borishi natijasida o`smirlar ma’lum konun va krida asosida akliy mexnat kilishga odatlanadilar. Natijada ukuvchilar uz xatti-xarakatlari va intellektual faoliyatlarini nazorat kilishga urganadilar. Ularning uz-uzini nazorat kilishi turt boskichda tarkib topadi. Birinchi boskich uz-uzini nazorat kilishning mavjud emasligi bilan tavsiflanadi. Ikkinchi boskichda ukuvchi material ni sidirgasiga takrorlash asosida uz fikr yuritish faoliyatini tekshiradi. Shuning uchun bu boskich uz-uzini tulik, nazorat kilish boskichi deyiladi. Uchinchi boskich «tanlab nazorat kilish boskichi» deb yuritilib, unda ukuvchi materialning asosiy kismini idrok kila olishini tekshirgan buladi. Turtinchi boskichda unda uz-uzini nazorat kilish funkitsiyasi yana yukrladi, fakat natijalarni bir necha asosiy va muxim belgilariga karab mulox.aza yuritishi kuzga tashlanadi va xrkazo.
SL.Rubinshteyn umumlashtirishni empirik (amaliy), nazariy va deduktiv (umumiydan xususiyga) umumlashtirish turlariga ajratib urganadi. Muallifning muloxazasiga kura, umumlashtirish yordamida muammolar yo asta-sekin (empirik), yoki «birdaniga» (nazariy) xal kilinishi nazarda tutiladi. Mavxum tafakkurni ustiruvchi birdan bir yul muammoli vaziyatdir, deb tushuntiradi tadkikrtchi. Muammoli vaziyat abstrakt tafakkurni ustirish bilan cheklanib krlmasdan, balki ijodiy tafakkurni xar tomonlama tarakkiy ettirishi mumkinligi ta’kidlab utiladi. S.L.Rubinshteyn ta’limda tafakkur shakllari, chunonchi, tushunchalar, xukm va xulosa chikarish-ning tarkib topishi va rivojlanishi tugrisida xam nazariy, xam amaliy xususiyatga ega bulgan fikrlarni bildiradi. U mavxum tafakkurning rivojlanishi matematik-tabiiy soxadagi fanlar zimmasiga tushishini aloxdda uktiradi.
N.D.Levitov o`smirlarda tafakkur muammosining kechishini urganib, asosiy e’tiborni kuyidagi kursatgichlarga karatadi. Uning fikricha, tafakkur tarak^iysi uchun ushbu kursatgichlar mutlako zarurdir: a) tafakkurning mustakilligi, b) ukuv materialining tez va puxta uzlashtirilishi, v) akliy topkirlik, g) muammo mox.iyatiga chukur kirib borish, ya’ni mux.im alomatni nomuximdan ajrata bilish, d) tafakkurning tankidiyligi va boshkalar. Bizningcha, muallif tomonidan ajratilgan tafakkurning rivojini kursatuvchi mezonlar yetarli emasdir, chunki tafakkur usishi uchun mutlak.o shart bulgan baxrlash, sabab-okibat, muammoni xal kiluvchi usullar va ularning yangi sharoitga kuchish, mantikiy fikr yuritish yullarini egallash singari tarkiblar yetishmaydi.
M.N.Shardakov sababiy boglanishning tutgan urni va uni ustirish iullari tugrisida mulox.aza yuritadi. Ta’lim jarayonida fikr yuritish operatsiyalarining tarakkiy kilish boskichlari bayon kilib utilgan. Tafakkur operatsiyalarini ukuvchilar ongida tarkib toptirishning ta’limdagi urni, ukuv materiallarini oson uzlashtirish imkoniyatiningtugalishi, tushunishning osonlashuvi, bilishga kizikishning ortishi kabi muxim masalalar M.N.Shardakov tadkik,otlarida uz ifodasini topgan. Tafakkurning usishi ukmtiladigan fan ta’siriga boklik. ekanligi muallif tomonidan aloxida ta’kidlanadi.
M.N.Shardakov tadk,ikotlarida tafakkur shakllarining ukuvchilarda tarkib topishi natijasida tafakkurning mantikiy-ligi ortib borishi masalasi ochib berilgan. Aynikra, ilmiy tu-shunchalarni shakllantirish, narsa va xrdisalar tugrisida obyektiv xukm chik;arish masalasiga kengurin berilgan. Shuningdek, xulosa chikarishning induktiv, deduktiv va analogik yullarining ukuvchilar yosh davriga k.arab uzgarishi psixologiyasiga mux.im
V.I.Zikovaning fikriga kura, oltinchi sinf ukuvchilarining muxim psixologik xususiyatlaridan biri shundan iboratki, agar chizmada ifodalangan yakkrl shakldan sal chetlashish xrlati yuz berib krlsa, u takdirda geometrik isbotlashlarni uzlashtirish k,i-yinlashadi. Chunki mazkur yoshdagi ukuvchilarda xali isbotlanayotgan Xolat chizmadan tashkari kupgina boshka vaziyatlarga xam taallukli ekanligi tugrisida, uning umumiy axamiyat kasb etishi xakida tushuncha ukib yetilmagan buladi. Olimaning ta’kidlashicha, oltinchi sinf ukuvchilari bundan tashkari, yana kator kiyinchiliklarni xam boshdan kechiradilar. Bu kiyinchiliklar xam bir vaziyatni geometrik isbotlash orkali asoslab berishdan yoki muloxaza kilish ketma-ketligini izchil saklash zarur deb tushunishdan kelib chikadi. Ular­ning tipik xatolari kuyidagilardan iborat: ayrim joylarini tushirib koldirish, joylarini uzgartirish, isbotlashning ba’zi tarkiblarini kaytadan takrorlash, tarkiblarga ortikcha fikrlarni olib kirish, asoslashni tushirib koldirish va xokazo.
O`smirlik davrida ukuvchilar analitik-sintetik faoliyatining yetarli darajada tarakkiy etmaganligi, fikr yuritish usullari bilan tupik, tanish emasliklari uchrab turadi. Shuning uchun geometrik masalani yechish usulini yoki isbotlash yulini kursatib bera olmasa, u xolda kiyinchiliklar tugiladi. Shu sababdan ukuvchilar masalani eng oddiy usul yordamida "tavakkal"iga yechish yulidan boradilar.
Ba’zan o`smirlar sabab-okibat munosabatini aniklash paytida kiyinchiliklarga duch keladilar. Ular narsa va xodisalarning sodir bulishi sababini kidirib topish, uning okibatini aniklashni nisbatan yengilrok, uddalaydilar.
O`smirlar fikr yuritish faoliyatining navbatdagi xusu­siyatlaridan biri yakkrl-obrazli (kursatmali) tafakkur jabxasining Xali xam muxim rol uynashi xisoblanadi. O`smirda mavxum tafakkurning usishi bilan yakkol-obrazli tafakkur tarkiblari mutlakr yukrlib ketmaydi, balki ular saklanib k,oladi, tarakkiy etadi xamda tafakkurning umumiy tuzilishida muxim rol uynashni davom ettiradi (ayniksa V-VI sinf ukuvchilari faoliyatida).
A.Z.Redkoning tarixiy tushunchalarni uzlashtirishga doyr materiallarida kursatilishicha, o`smirlar yakkrl tasavvur k,ilish mumkin bulgan tushunchalarni oson egallab oladilar. Masalan, "kul" tushunchasida eng avval kullarning majburiy mexnat k,ilish belgisini, "kuldor" tushunchasida esa boylik belgisini osonlik bilan uzlashtiradilar. Birok "kuldorliktuzumi", "feodalizm" va boshka yetarli darajada konkret bulmagan tushunchalar esa ular ongiga ancha kiyinchilik bilan yetib boradi.
Botanika darelarida ukuvchilarga mox (yusin) bilan suv utini, zamburugning poyasi bilan ildiz sistemasini takkrelashni tavsiya etib, poyaning ildizdan, sporaning uruvdan nimasi bilan fark-lanishini anikdash kabi vazifalar berish foydalidir. Ushbu natijalar psixolog YE.M.Kudryavseva tadkikotlaridan bir namuna sifatida keltirib utildi, xolos. Boshka fanlar buyichaxam xuddi shunga uxshash topshiriklar berish mumkin: "Romb bilan kvadratni takdoslang", "Ravishdoshdan sifatdoshni kanday ajratsa buladi?", "Kislorod bilan vodorodni solishtiring", "Birxad kutdaddan kaysi tomonlari bilan fark.kiladi?", "Kuldorlik tuzumi bilan feodal tuzumi urtasida kanday uxshashlik va tafovutli jixatlar mavjud?", "Tof daryolari va payettekislik daryolari urtasida kanday uxshash-liklar kuzga tashlanadi?" va xokazo.
Psixolog V.A.Krutetskiy o`smir tafakkurining mustakilligini faollashtirish maksadida yangi ukuv materialini evristik yul bilan uzlashtirish foydali ekanligini ta’kidlab utadi. Muallif muammoli-evristik metodning birin-ketin, ya’ni tadrijiy uch boskichdan iboratligidan xabar beradi. Birinchi boskichda ukituvchi tinglovchilar oldiga muammo kuyadi va uningta’rifini aytib utadi, ukuvchilar esa muammoni yechish uchun mustakil yul-yurik ki-diradilar. Ikkinchi boskichda esa, ukituvchi ukuvchilar oldiga muammoni mustakil ta’riflash vazifasini kuyadi, uni yechishga
yullanma beradi. Uchinchi boskichda bulsa, ukituvchi muammoga ishora kilmaydi, balki ukuvchilarni muammoni mustakil analiz (taxlil) kilib chikish, undan sung ta’riflash, yechish usullari va imkoniyat-larini kidirib topishga urgatadi.
V.A.Krutetskiy tadkikotidan ushbu misolni keltirib utishni lozim deb topdik: Teorema, — "Uchburchakning ichki burchaklari yigindisi 2d ga teng". Birinchi boskich. Ukituvchi deydi: "Xar Kanday uchburchakning ichki burchaklari yigindisi 180 gradus ga teng. Uylab kuring, kanday kilib bu teoremani isbot kilish mumkin?". Ikkinchi boskich. Ukituvchi: "Uchburchakning ichki burchaklari yigindisi nimaga teng ekanligini isbotlashga va aniklashga xarakat kilib kuring. Bu ulchov doimiy bulishi mumkinmi?". Uchinchi boskich. Ukituvchi: "Uchburchak xossasini Kidirib toping. Bu shaklning kaysi xossasini bilish zarur va Kaysi biri kizikarli?". Ukuvchi taxminan mana bunday javob berishi mumkin: "Ichki burchaklar tugrisida tasavvur kilish juda kizikarlidir. Shuningdek, burchaklarning turli xajmda, doimiy ulchov mikdoriga tengligi yoki teng emasligi tu>risidagi fikr Xam kam axamiyatli emas".
Kichik yoshdagi o`smirlar tafakkuri yakkol xususiyatga ega bulishi munosabati bilan ukitishni ba’zan kursatmali kurollar asosida tashkil etish talab kilinadi. Lekin doimo darslar ana shu yusinda olib borilishi shart degan xulosaga bormaslik kerak. O`smir tafakkurining butunlay xissiy-yakkollilikka bokpanib Kolishining oldini olish maksadida, KURUK taassurotni kupincha suz bilan ifodalab, goxo ularning turli obrazlari bilan tanishtirib borish ba’zi salbiy ta’sirdan saklaydi. Shuning uchun suz orkali fakat muxim belginigina emas, balki uning muxim bulmagan belgiga tayangan turli kurinishini xam ifodalash mumkin.
Bundan tashkari, o`smirlar tafakkurining tarakkiyotiga salbiy ta’sir etadigan yana bir narsa "turmushda" shakllangan gayri ilmiy tushunchalarni ta’lim jarayonida kullashdan saklanish ukitish samaradorligini keskin ravishda oshiradi.
Kupgina sobik sovet psixologlari va pedagog olimlarining fikriga Karaganda, notugfi umumlashtirish jarayoni vujudga kelmasligi uchun urganilayotgan umumiy kridadan tashkari bulgan kursatmani mavzu tushuntirilgandan sung tavsiya etish mumkinligi ta’kidlanadi. Uzlashtirilayotgan tushunchani amaliy tatbik etib kurish yoki tadrijiy ravishda mashk kilish mazkur tushunchalarning rivojlanishiga ijobiy ta’sir kiladi. Binobarin, ukitishda materiallarni turli variantlari, variatsiyalari, kurinishlari bilan tanishtirish chalkashliklarga barxam beradi.
O`smir tafakkurini kamol toptirish uchun ularni doimo mantikiy tafakkur usullariga urgatib borish zarur. Bunda mantikiy xatolarni tuzatib borish lozimliga aslo yoddan chikmasligi kerak. O`smirning tugri mantikiy fikrlashini rivojlantirish borasida ona tili va adabiyoti ukituvchisining roli juda muximdir. U xamma vakt ukuvchilarni tugri jumla tuzishga, ravon muloxaza kilishga, fikr yuritishga, yozishga urgatib boradi. Bu degan suz boshka fan ukituvchilari bu sharafli vazifadan mustasno degan gai emas. Balki barcha pedagogning maksadi yagona, u xam bulsa ukuvchilarga puxta bilim berish va ularni kelajakning munosib, keng tafakkurli yoshlari kilib tarbiyalashdir.
Yirik sobik sovet psixologi N.A.Menchinskaya ukuvchilarning tafakkuri tarakkiyotini anikdashda ukuvchilarning mavjud bilim fondini, bilimlarni amalda kullash darajasini xamda mantikiy fikr yuritish kobiliyatini belgilashga intiladi. Olima bu asnoda uzlashtirish sur’atiga, yakkrl va mavxum tafakkur turlarining uzaro alokasiga, analitik-sintetik faoliyat boskichiga ax.amiyat beradi. Bunda tadkikotchi uchun eng muxim jixat — ukuvchilar fikrini xususiydan umumiy muloxazaga almashtirish imkoniyati xisoblanadi. Chunki busiz tafakkur tarakkiyot darajasi tugrisida fikr yuritish mumkin emas. Muallifning kupgina xulosalari "ukiy olishlik" (ukuvchanlik) muammosidan kelib chikadi. Mazkur muammo tafakkur rivoji uchun katta axamiyatga ega ekanligi uktirib utiladi. Ular­ning fikriga Karaganda, tafakkur tarakkiyoti uz ichiga o`smirlarning ukishga munosabati, ukish motivlari, bilishga kizikishlarini Kamrab olishi kerak. N.A. Menchinskaya ukuvchi shaxsiy karashini shakllantirish, uni mustakil baxrlashga urgatish bu boradagi muxim siljish ekanligini ta’kidlaydi.
Sobik sovet psixologiyasida mavxumlash jarayonini turli usullar orkali amalga oshirish kabul kilingan. Jumladan, psixolog YE.N.Kabanova-Meller uch xil abstraksiyalash usuli ustida ilmiy-tadkikrt ishi olib borgan:
Eksperimentlarning birida ukituvchi botanika darsida ukuvchilarga dukkaklilar oilasining umumiy belgilari va ularning yashash sharoiti xamda turi xakida, uning kishlok xujaligida, ozik-ovkat sanoatidagi ax.amiyati tugrisida bilim berishga intildi. O`smirlar fikr yuritish faoliyatini faollashtirish, darsni jonlashtirish maksadida kuyidagi savollar urtaga tashlanadi: 1) Dukkakli usimliklar poyasi va barg tuzilishi kanday? 2) Mosh, loviya va nuxat usimliklarining ildiz kurinishi va xrlati kanday? 3) Boshka bir yillik usimliklardan dukkakli usimliklarning Kanday farki bor? 4) Yovvoyi va madaniy dukkakli usimliklarga Kaysilar kiradi? 5) Yantokning usti va yer osti kismlari kanday tuzilgan? 6) Kuyonsuyak usimligi chulda kanday yashashga moslashgan? 7) Dukkaklilarning kanday axamiyati bor? va boshkalar.
Ayniksa, ukuv dasturi materiallarining dunyo vokea va xrdisalarining konuniyati, ularning uzaro alokasi, usimlik va Xayvonot dunyosining uzviy boklikligi, organizmning tashki mux.itga oxangdoshligi va nix.oyat inson tabiatni uzgartiruvchi kuch ekanligi kabi muxim tushunchalar bilan bokpanishi uzining tarbiyaviy ta’sir kuchi bilan aloxida ajralibturdi. Ma’lumki, tabiat va jamiyat konunlari tugrisidagi keng kulamli bilimlarni uzlashtirish tafakkur asosini tashkil kiladi.
"Funksiya" mavzusini matematik nuktai nazardan o`smirlarga xar tomonlama ochib berishda ukituvchi jonli misollarga murojaat klldi. U bu bilan kanoat xosil kilgani yuk, mavzuning kulamini yanada kengaytirishga xarakat kila bordi, uning axamiyatini atroflicha tushuntirishga intildi.