I bob. Protozoologiya. Sarkomastigoforalar tipi

2.5. Infuzoriyalar (Infusoria) tipi.
Infuzoriyalar eng murakkab tuzilishga ega bo`lgan bir hujayralilar bo`lib, dastlab pichan ivitmasidan topilgan. "Infuzoriya" so`zi ham "pichan ivitmasida yashovchi hayvonlar" ma'nosini anglatadi. Infuzoriyalarning tanasi juda ko`p kiprikchalar bilan qoplangan bo`lib, ular yordamida harakat qiladi. Hujayrasida ikki xil yadro bor. Kichik yadrosi , mikronukleus va katta yadrosi , makronukleus (mikro , kichik, makro , katta, nukleus , yadro) deyiladi. Kichik yadrosi irsiy belgilarni saqlovchi generativ yadro bo`lib, ko`payishda ishtirok etadi. Infuzoriyalar jinssiz va jinsiy yo`l bilan ko`payadi. Infuzoriyalar dengiz va chuchuk suv havzalarida, nam tuproqda yashaydi, ayrim turlari hayvonlar organizmida parazitlik qiladi. Ularning 8000 ga yaqin turi ma'lum. Infuzoriyalar tipi Kiprikli infuzoriyalar (Ciliata) va So`ruvchi infuzoriyalar (Suctoria) sinflariga bo`linadi.Yashash muhiti va tuzilishi. Infuzoriyalarning tipik vakili Tufelka infuzoriyasi (Paramaecium caudatum) hisoblanadi Uni chiriyotgan o`simliklar qoldig`i bilan ifloslangan ko`lmak suvlarda, suvi eskirib qolgan akvariumlarda uchratish mumkin. Tufelka tanasining shakli tuflining tagcharmiga o`xshash bo`lganligi tufayli unga shunday nom berilgan. Uning tanasi cho`ziq, 0,1 , 0,3 mm kattalikda, oldingi tomoni yarim doira shaklida, keyingi tomoni esa ingichkalashgan bo`ladi. Tufelka tanasi qattiq pellikula qobiq bilan o`ralganligi tufayli tana shakli doimiy bo`ladi. Pellikula ektoplazmadan hosil bo`ladi. Pellikula ostida otiluvchi tayoqchasimon tanachalar joylashgan. Tanachalar himoya vazifasini bajaradi. Endoplazmasida ikkita qisqaruvchi vakuola, juda ko`p hazm vakuolalari va ikki xil yadro joylashgan. Oziqlanishi. Tufelka tanasining yon tomonida og`izoldi chuqurchasi bo`ladi. Chuqurchasining chetlari kipriklari bilan o`ralgan, uning tubida esa og`iz teshikchasi joylashgan. Chuqurcha chetidagi kiprikchalarning harakatlanishi tufayli turli mayda organizmlar va organik moddalar og`iz teshigiga keladi. Og`iz teshigi qisqa halqum bilan tutashgan. Oziq ana shu halqum tubida to`planadi va unga sitoplazmadan bir tomchi hazm suyuqligi ajralib chiqib hazm qilish vakuolasi hosil bo`ladi. Hazm qilish vakuolasi halqum tubidan ajralib, sitoplazmaga o`tadi. Oziq sitoplazma oqimi bilan aylanib, vakuola ichida hazm bo`ladi va sitoplazmaga so`riladi. Hazm bo`lmagan oziq qoldig`i tanasining keyingi qismidagi maxsus chiqaruv teshigi (poroshisa) orqali organizmdan chiqarib yuboriladi. Tufelka bakteriyalar va boshqa bir hujayrali mayda organizmlar, organik moddalar qoldig`i bilan oziqlanadi. Nafas olishi va ayirishi. Tufelka ham barcha hayvonlar kabi tana yuzasi orqali suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan zararli mahsulotlar va ortiqcha suv tanasining oldingi va keyingi qismida joylashgan qisqaruvchi vakuolalar yordamida chiqarib tashlanadi. Har bir qisqaruvchi vakuola yig`uvchi uzun naychalar, suyuqlik saqlovchi pufakchalar va chiqaruv naychasidan iborat. Suv va moddalar almashinuvining keraksiz mahsulotlari dastlab yig`uvchi naychalarga, ulardan vakuola pufakchasiga o`tadi. Pufakcha devori qisqarishi tufayli suyuqlik chiqaruv naychasi orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Tufelka tanasida nerv tolalari topilmagan. Lekin u harorat, kimyoviy, yorug`lik va turli mexanik ta'sirni sezish xususiyatiga ega. Harakatlanishi. Tufelka tanasi sirtida joylashgan kiprikchalarning eshkakka o`xshab bir me'yorda tebranishi natijasida suzib yuradi. Kiprikchalar tana sirtida spiral qator hosil bo`lib joylashganligi sababli tufelka o`z tanasi o`qi atrofida aylanma harakat qiladi. Ko`payishi. Tufelka jinssiz va jinsiy yo`l bilan ko`payadi. Jinssiz ko`payishi oziq mo`l bo`lgan qulay ob-havo sharoitida sodir bo`ladi. Bu ko`payish katta va kichik yadrolarning ikkiga bo`linishidan boshlanadi. Bo`lingan yadrolar va boshqa hujayra organoidlari tufelka tanasining oldingi va keyingi qismiga teng ajralib ketadi. Shundan keyin tufelka tanasi o`rta qismidan ingichka tortib, ikkiga ajraladi va ikkita yosh tufelka hosil bo`ladi. Har qaysi yosh tufelkada yetishmagan organoidlar qaytadan tiklanadi.Jinsiy ko`payishi ikkita tufelkaning og’izoldi chuqurchasi joylashgan tomoni bilan yaqinlashuvidan boshlanadi. Har ikkala tufelkada pellikula qobig`ining bir-biriga tegib turgan joyi eriydi va ular sitoplazmasi o`rtasida bog`lanish hosil bo`ladi. So`ngra katta yadro yemirilib, sitoplazmaga tarqaladi, kichik yadro esa bir necha marta bo`linadi. Dastlab kichik yadro 2 marta bo`linib, 4 tadan yadrocha hosil qiladi. Ularning uchtasi yemirilib ketadi, qolgan bittasi esa mitoz usulida ikkiga bo`linadi. Hosil bo`lgan yadroning biri harakatchan, ikkinchisi harakatsiz bo`ladi. Infuzoriyalar harakatsiz yadrolar bilan almashinadi. Almashingan harakatchan yadrolar harakatchan yadrolar bilan qo`shiladi. Ana shundan so`ng infuzoriyalar ajralib ketadi. Ulardagi yadro ikkiga bo`linib, biridan kichik yadro, ikkinchisidan esa katta yadro hosil bo`ladi. Bu hodisa ko`p hujayrali hayvonlarning urug`lanishini eslatadi. Jinsiy ko`payishdan so`ng infuzoriyalar yana jinssiz ko`payishga kirishadi. Bunda ko`payishning mohiyati ikkita har xil organizm o`rtasida irsiy belgilar almashinuvidan iborat. Jinsiy ko`payishda infuzoriyalar soni ortmaydi, lekin ularning nasli yaxshilanadi, yashovchanligi oshadi. Ko`payishning bu usuli kon'yugatsiya deyiladi. Infuzoriyalar ham noqulay sharoitda sista hosil qiladi.
XULOSA
Zoologiya fanidan «Sarkomastigoforalar tipi» mavzusini o’qitishdan maqsad talabalarga hayvonlarning morfologiyasi, ekologiyasi, filogenezi, sistematikasi va geografik tarqalishi bo’yicha bilim berishdir. Shuningdek, talabalar hayvonlarning o’rganish asosida har xil sinf va turkumlarga mansub xilma-xil hayvon organizmlarining morfologik, anatomik va ekologik aspektlarini yoritishda ushbu mavzuni ahamiyati naqadar katta ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Shuni ham ta’kidlash lozimki, hayvonlarni anatomik va morfologik jihatdan bilish bir xujayrali organizmlardan kelajakda foydalanishning muhim omili hisoblanadi. Hayvonlarni anatomo-morfologik xususiyatlarini bilish, ularni yashash sharoiti va bioekolgiyasini tushunishga yordam beradi.