I bob. Sho’r tuproqlar klassifikatsiyasi

1.2 Sho’rlangan tuproqlarni o’simlikka ta’siri hamda ekinlarni tuzga chidamliligi.
Tuzlarning oʻsimliklarga koʻrsatadigan taʼsiri koʻpgina tadqiqotchilar tomonidan oʻrganilgan. Tadqiqotlar natijalari tuzlarning oʻsimliklarga koʻrsatadigan salbiy taʼsiri sulfat-xloridli tipdagi shoʻrlangan tuproqlarda xlorid-sulfatli shoʻrlanishga qaraganda birmuncha koʻproq ekanligini koʻrsatadi. Xloridli shoʻrlanishda esa sulfatli shoʻrlanishga nisbatan juda yuqoriligi isbotlangan. Tuzlarning oʻsimliklarga koʻrsatadigan taʼsiri xilma-xil. U oʻsimliklardagi qator biokimyoviy va fiziologik funksiyalarning, ularning suv va oziqlanish rejimlari, ildiz sistemalari holatini buzilishiga olib keladi. Tuzlar taʼsirida fotosintez jarayonlari jadalligi oʻsimliklarning nafas olishi pasayadi, modda almashinishi susayadi, organik moddalarning toʻplanishi kamayadi,transpiratsiya orqali suvlarning sarflanishi pasayadi.
Ekinlar tuz taʼsiriga chidamliligi boʻyicha 3 guruhga boʻlinadi: a) Chidamsiz (mosh,loviya, noʻxat, bodring, kartoshka); b) Oʻrtacha chidamli (gʻoʻza, tariq, bugʻdoy, arpa, qovun); v) Chidamli (lavlagi, joʻxori, kungaboqar, pomidor, tarvuz, piyoz, karam, qovoq, mevalilardan nok va oʻrik). Tuzlarning oʻsimliklarga zararli taʼsiri urugʻ chigit unib chiqish fazasidan koʻrina boshlaydi. Tuproq shoʻrlanganlik yuqori darajada boʻlganda urugʻlarni unib chiqishi ancha davrga kechikadi. Urugʻ yaxshi oʻsishi zarur boʻlgan namlikni oʻzlashtira olmaydi. Shu bois urugʻlarning unib chiqish energiyasi kamayadi yoki urugʻ butunlay unib oʻsmaydi. Natijada ekinlarning yakka-dukka oʻsib chiqishi kuzatiladi, oʻsimliklarning gektar hisobidagi soni (qalinligi) kamayadi, tuproq yuzasida shoʻr dogʻlar paydo boʻladi, oʻsimliklarning halok boʻlishi kuzatiladi. Tuproq shoʻrlanishi qishloq xoʻjalik ekinlarining ildizlariga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Tuz zaxiralarining katta miqdori ildizlarning pastki qatlamlarga oʻtishini kechiktiradi. Tuzlardan oʻsimlik ildizlariga eng zararli taʼsir etuvchi normal soda (Na2CO3) hisoblanadi. U ildizlarni kesib, ularni qoraytirib, halok boʻladi. Shoʻrlangan tuproqlar oʻsimliklarga ayniqsa vegetatsiya davrida katta taʼsir koʻrsatadi. Shoʻrlanmagan tuproqlarda oʻsimliklar tarkibida uglevodlarning umumiy miqdori va azotli moddalar ancha ortadi,shunga qaramasdan kraxmal kamayadi. Bu esa ildizdan oziqlanishning buzilishi oqibatidir.
Shoʻrlangan tuproqlarda oʻsimliklar tomonidan suvni oʻzlashtirishi sekinlashadi va transpiratsiyaga sarf qiladigan suvning miqdori kamayadi. Tuproqdan oʻsimliklarga suv ozuqa moddalari bilan ularning ildiz va barglarining soʻrish kuchi taʼsiri ostida soʻriladi. Soʻrish kuchi oʻsimliklarning hujayra shirasi soʻrish bosimi tufayli sodir boʻlib, u oʻsimliklarda bir xil emas. Masalan, bir qator sabzavot va poliz ekinlari uchun, jumladan bodringlarda soʻrish kuchi bor-yoʻgʻi 2-5 atm., shoʻrlanmagan tuproqlardagi gʻoʻzada 10-15 atm., shoʻrlangan tuproqlardagi 15-25 atm. Tuproqlarda yana suv ushlab turuvchi kuchlar mavjud boʻlib, bu kuchlar katta oraliqda oʻzgarib turadi. U tuproqda qancha tuz koʻp boʻlib, nam kam boʻlsa, shuncha katta boʻladi. Shoʻrlanmagan tuproqlarda namlik 9,4% boʻlsa, bu kuch 20 atm. ni va kuchsiz shoʻrlangan tuproqlarda 35 atm. ni va kuchli shoʻrlangan tuproqlarda 143 atm. ni tashkil etadi (jadval №18). Tuproqning suv ushlab turuvchi kuchi va oʻsimliklarning soʻrish kuchi koʻrsatkichlari nisbati oʻsimliklarni suv bilan taʼminlanishini aniqlaydi. Agar tuzli eritma konsentratsiyasi va tuproq eritmasining soʻrish bosimi yuqori boʻlsa,oʻsimliklar suvni oʻzlashtira olmaydi yoki juda oz miqdorda oʻzlashtiradi. Bunday hollarda tuproqda namlikning boʻlishiga qaramay tuproqda oʻsimliklarni nobud boʻlishiga (nimjon oʻsishiga), ularning oʻsish va rivojlanishini susaytiruvchi “fiziologik quruqlik” sodir boʻladi.
Shoʻrlangan tuproqlarda mineral oziqlanishning buzilishi sodir boʻladi Bu holat oʻsimliklarning qator muhim ozuqa elementlarining yetarli darajada oʻzlashtirolmasliklari (kaltsiy, fosfor, marganes, temir) va aksincha zararli elementlarning (xlor, natriy, magniy) koʻplab oʻzlashtirilishi bilan ifodalanadi. Kuchli shoʻrlangan tuproqlardagi oʻsimliklarda xlor miqdori meʼyoridan 3-4 marta, natriy 5-10 marta ortib ketishi mumkin. Oʻsimliklarda tuzlarning katta miqdorda toʻplanishi, ularni tuzlar bilan zaharlanishiga olib keladi. Tuproqdagi tuzlarning yuqori konsentratsiyasidan oʻsimliklarning zaharlanishi asta-sekin ortib boradi, barglarning soʻlishi va nihoyat qurishi boshlanadi. Koʻp holatlarda barglarning buralib qolish holatlari kuzatiladi. Kuchli zaharlanish natijasida oʻsimliklar barglari sargʻayadi, ularda tuzli dogʻlar paydo boʻladi. Bunday barglar keyinchalik toʻkilib ketadi.
Tuzlar taʼsirida tez, bir necha soat davomida yosh nihollarning kuchli jabrlanishi va halok boʻlishi hollari uchraydi. Bunda yosh, yaxshi rivojlangan niholning katta normalardagi birinchi sugʻorishdan yoki kuchli yoqqan yomgʻirdan soʻng nobud boʻlish hollari uchraydi. Bunday hollarda oʻsimliklarning nobud boʻlishi sabablari tuproqlarda ishqoriylikning vaqtincha ortib ketishi hisoblanadi. Ishqoriylikning birdan ortib ketishi tuzlari yaxshi yuvilmagan tuproqlarda namlikning keskin koʻpayishi natijasida natriy sulfat va kaltsiy karbonat tuzlarining oʻzaro almashinish reaksiyasidan sodir boʻlishi mumkin. Bunda tuproq eritmasida soda, natriy ishqori va gidrooksil ionlari hosil boʻlib, oʻsimliklarga oʻta zaharli, halok qiluvchi taʼsir koʻrsatadi. Ayrim hollarda oʻsimliklarning jabrlanishi (zaharlanishi) tuzlarning bevosita emas, balki bilvosita taʼsiri ostida tuproqni fizikaviy xossalarining yomonlashuviga va tuproq eritmasidagi ishqoriylikning ortib ketishiga sabab boʻluvchi tuproqning singdirish kompleksidagi singdirilgan natriydan hosil boʻlgan soda hisobiga sodir boʻlishi mumkin. Tuzlarni oʻsimliklarning biokimyoviy va fiziologik jarayonlariga, hamda tuproqning fizik-kimyoviy xossalariga koʻrsatadigan zararli taʼsiri, oxir oqibatda oʻsimliklarning yomon oʻsishi, ularning rivojlanish fazalarining kechikishi, unumdorlikning pasayishi va qishloq xoʻjalik ekinlari hosildorligining kamayishini belgilaydi.
Maʼlumki, kuchsiz shoʻrlangan tuproqlarda paxta hosildorligi shoʻrlanmagan tuproqlarga qaraganda 10-15, oʻrtacha shoʻrlangan tuproqlarda 30-35, kuchli shoʻrlangan tuproqlarda 60-65% ga va undan ortiq kamayadi. Tuproqda tuzlarning, shu jumladan xlor ionining koʻp miqdorda boʻlishidan, oʻsimliklarning koʻp qismi nobud boʻladi, qolgan qismlarining hosildorligi keskin kamayadi. Shoʻrlangan tuproqlar hosildorlikning nafaqat miqdoriga, balki sifatiga ham taʼsir koʻrsatadi. Tuproq shoʻrlanganligi darajasining ortib borishi bilan oʻsimliklar sifati yomonlashib boradi. Jumladan, paxtaning tola uzunligi kamayadi, bir tekislik darajasi yomonlashadi va tolaning mustahkamligi (qattiqligi) pasayadi. Shoʻrlangan tuproqlar kartoshka mevasi sifatini ham yomonlashtiradi. Shu bilan bir qatorda, ayrim oʻsimliklarda tuproq shoʻrlanishining kamroq miqdori mahsulotlar sifatini yaxshilaydi. Masalan, qovunlarda qand moddasi, gʻalla ekinlarida oqsil moddasi ortadi, qand lavlagi, uzum, mevalarda qand miqdori koʻpayadi. Qishloq xoʻjalik ekinlarining tuzga chidamliligi deganda tuproqdagi va tuproq eritmasidagi tuzlarning ularni normal oʻsishi va rivojlanishi uchun zarar yetkazmaydigan miqdori tushuniladi. Turli tuproq sharoitlarida oʻsuvchi oʻsimliklarning tuzga chidamlilik darajasi bir xil emas. Ular bir qator omillarga: oʻsimlik turlari va biologik xossalariga, aynan oʻsimliklar navi, oʻsimliklar yoshiga, tuproqdagi tuzlar tarkibiga, ozuqa moddalari va namlikka, ayniqsa, tuproqdagi organik moddalar miqdorga bogʻliq. Madaniy oʻsimliklar, umuman olganda, shoʻrga chidamsiz yoki kam chidamliligi bilan xarakterlanadi. ular ichida dukkakli ekinlar (mosh, loviya, noʻxat) tuzga juda kam chidamli hisoblanadi. Ayrim oʻsimliklar tuzga oʻta chidamli, masalan, lavlagi (qand lavlagi, oshxona lavlagisi, yem sifatida ishlatiladigan lavlagi), oq joʻxori. Nisbatan shoʻrga chidamli ekinlarga paxta, ayniqsa uning ingichka tolali navlari (Gossipium barbadense L) oʻrta tolali (Gossipium hisutum L) navlarga nisbatan shoʻrga chidamli hisoblanadi. Shoʻrga chidamlilik oʻsimliklarning yoshiga qarab oʻzgarib turadi. Oʻsimliklarning tuzni oʻzida sezishi, urugʻlarning unib chiqish, nihollarning oʻsish va vegetatsiyaning boshlanish davrlariga toʻgʻri keladi.
Oʻsimliklar uchun nisbatan zararsiz boʻlgan sulfat tuzlari koʻp boʻlgan tuproqlarda (Fargʻona vodiysi, Buxoro viloyati) ekinlarning tuzga chidamliligi yuqoriroq, xlor tuzlari koʻp boʻlgan tuproqlarda esa kamroq. Oʻsimliklarning shoʻrga chidamliligini belgilovchi muhim omil tuproq namligi sanaladi. Tuproqlarda tuzlar tarkibining bir xilda boʻlishiga qaramay, oʻsimliklarning tuzga chidamliligi tuproq namining ortib borishi bilan ortadi, chunki bu vaqtda tuproq eritmasining konsentratsiyasi ortadi. Oʻsimliklarning tuzga chidamliligi borasida tuproqdagi ozuqa moddalarning miqdori ham ahamiyatga ega. Yuqori unumdor tuproqlarda va dalalar organik moddalar bilan oʻgʻitlanganda oʻsimliklar tuzlarning salbiy taʼsiriga kamroq duchor boʻladilar. Biroq yuqori darajada shoʻrlangan tuproqlarga katta normalarda mineral oʻgʻitlarni bir tomonlama solish foyda keltirmaydi. Aksincha, zarar keltirishi mumkin, chunki shunday ham tuproq eritmasining yuqori konsentratsiyasi yana-da ortib ketishi mumkin. Oʻsimliklarning shoʻrga chidamlilik darajasiga ularning oʻsish va rivojlanish hamda muhit sharoitlarining katta taʼsiri yuqorida aytilgan fikrlardan va quyidagi jadval maʼlumotlaridan koʻrinib turibdi. Tuproq shoʻrlanishini mavsumiy tiklanishini takrorlamaslik va barcha dala ekinlaridan, shu jumladan tuzga kam chidamli oʻsimliklardan yuqori hosilni taʼminlash uchun xlor ionini miqdori 0,01%dan katta boʻlmasligi kerak.
Poliz va sabzavot ekinlarining tuzga chidamliligi ham turlicha. Bu xil ekinlardan bodring, pomidor, tarvuz tuzga juda kam chidamli; karam, qovunlar koʻproq chidamli hisoblanadi. Bogʻ mevali daraxtlar (urugʻli mevalar) ichida olma va nok tuzga kamroq chidamli. Danakli mevalar (oʻrik, olcha, togʻolcha) tuzga ancha chidamli. Eng koʻp chidamli uzum hisoblanadi.
Fargʻona vodiysi va Buxoro viloyatlari tuproqlarida tuzlarning yuqori meʼyoriy miqdori (0,75-1,0%gacha), bu viloyatlar tuproqlardagi tuzlar tarkibida sufat tuzlarining oʻsimliklar uchun kam zararli tuzlarning koʻp boʻlishi bilan, xlorning yuqori meʼyoriy miqdorining Xorazm va Qoraqalpogʻiston rayonlarida koʻp boʻlishi esa (0,03-0,04%gacha) bu rayonlar tuproqlari va grunt suvlarida tuzlarning toksik (zaharli) taʼsirini susaytiruvchi kaltsiy kationining koʻp miqdorda boʻlishi bilan bogʻliqdir. Har bir meliorativ mintaqa uchun shoʻrlanish darajasining alohida-alohida shkalalari mavjud. Masalan, Mirzachoʻlning xloridli shoʻrlangan tuproqlarida gʻoʻzani ekishdan oldin yoʻl koʻyilishi mumkin boʻlgan tuzlar miqdori 0,3-0,4 % yoki xlor boʻyicha 0,01-0,02 % boʻlsa; Fargʻona vodiysining sulfatli shoʻrlangan tuproqlarida bu koʻrsatgichlar tegishli ravishda 0,6-0,8 % va xlor boʻyicha 0,03-0,04% ni tashkil etadi.
Qoraqalpogʻiston Respublikasi va Xorazm viloyatining shoʻrlangan tuproqlarida bu koʻrsatgichlar yana-da yuqoriroq boʻlishi mumkin, chunki bu tuproqlarning singdiruvchi kompleksida kaltsiy kationi koʻproq uchraydi, kaltsiyli tuzlar oʻsimliklar uchun zararsiz hisoblanadi. K.Gedroyts fikriga koʻra shoʻrxok tuproqlarda anionlar emas, balki kationlar oʻsimliklarga koʻproq zarar keltiradi. U kationlarning zararlilik taʼsirini S1- Na+ Mg K tartibida kamayishini koʻrinishi. Shoʻrhoksimon tuproqlarda esa tuzlarning anionlari oʻsimliklarga koʻrsatadigan zararli taʼsiri, koʻpincha kationlar taʼsiri kuchliroq boʻladi. Anionlar orasida xlor-ion (SI) oʻsimliklarga koʻproq zaharlidir.
Ekinlarni tuz taʼsirida chidamliligi tuproqdagi tuzlarning turi va miqdoriga bogʻliqdir. Tuzlar orasida oʻsimliklar uchun zararli tuz kir sodasi (Na2SO3)dir. Uning suvdagi eritmasi oʻyuvchi natriy (NaON) hosil qiladi va uning gidroksil ioni oʻsimlikka zararli taʼsir etadi. Na2SO3+N2O↔NaON+NaNSO3 Tuproqda kir soda 0.005% dan koʻproq boʻlganidayoq oʻsimliklar oʻsishidan toʻxtaydi; 0.01% dan koʻp boʻlganda oʻsimliklar nobud boʻladi. Ammo, shoʻrlangan, sugʻoriladigan tuproqlarda kir soda ancha kam uchraydi. Oʻsimliklar uchun NaSl ham juda zararlidir. Sulfatli tuzlar, (Na₂SO₄ va MgSO₄) ning zarari xlorid tuzlariga qaraganda biroz kamdir. MgSO3 va Mg(NSO3)2 tuproqda koʻp boʻlganidagina oʻsimliklarga zararli taʼsir koʻrsatadi. Ammo kaltsiy bikarbonat Sa(NSO3)2 tuzining zarari juda kamdir. Gips (SaSO4) va ohak (SaSO3) tuproqda koʻpayib ketganda ham zararli taʼsir koʻrsatmaydi.V.A.Kovda oʻsimliklar uchun tuzlarning zararlilik darajasini kamayishi boʻyicha quyidagicha qatorga joylashtirgan: Na₂SO₃; NaNSO₃; NaC1; NaNO₃; CaC1₂; Na₂SO₄; MgC1₂; Mg SO₄
Shoʻrlangan tuproqlarda natriyli tuzlar koʻproq uchraydi. L.Rozov natriyli tuzlarning nisbiy zararligini quyidagi son nisbatlari bilan ifodalagan. Na2SO3: NaNSOz:NaS1:Na2SO4=10:3:3:1 Tuzlarning oʻsimliklarga zararli taʼsiri maʼlum darajada ularning suvda eruvchanligiga ham bogʻliq. Zararsiz va kam zararli tuzlar (SaS0₄, SaS0₃, MgS0₃) suvda juda qiyin eriydi, qolgan boshqa tuzlar suvda yaxshi eriydi va oʻsimliklarga zararli taʼsir etadi 4. Oʻsimliklarni oʻsish sharoitlarini oʻzgartirish yoʻli bilan ularni tuz taʼsiriga chidamliligini oshirish mumkin. 1) Ekish oldidan urugʻlarni tuz eritmasida ivitish yoki ishlov berish (NaS1 eritmasida). 2) Minerallashgan suv bilan urugʻlarga ishlov berish (3,0-4,0 g/l). 3) Superfosfat oʻgʻiti eritmasida urugʻlarni ivitish. 4) Shoʻrlangan yerlarda ekinlar urugʻini ekish meʼyorini 25-30 % ga oshirish. 5) Shoʻrlangan yerlarda ekinlar sugʻorish meʼyorini 30 % gacha oshirish. 6) Yuqori sinfli saralagan urugʻlarni ekish. 7) Tuzga chidamli navlarni tanlab ekish. Tuzlar oʻsimliklarning bioximik, fiziologik funksiyalarini va suv, ozuqa rejimlarini, nafas olish, fotosintez jarayonlarini buzadi.Tuz taʼsirida oʻsimliklarda fotosintez sekinlashadi va natijada quruq modda kam toʻplanadi. Ekinlarning tuz taʼsiriga chidamliligi oʻsimliklarning yoshiga, tuproqdagi tuzlar tarkibiga, tuproq namligiga, tuproq unumdorligiga, iqlimiy sharoitlarga, ekin turiga bogʻliq boʻladi. Ekinlar tuz taʼsiriga chidamliligi boʻyicha 3 guruhga boʻlinadi: chidamsiz, oʻrtacha chidamli va chidamli. Oʻsimliklarni oʻsish sharoitlarini oʻzgartirish yoʻli bilan ularni tuz taʼsiriga chidamliligini oshirish mumkin.
Respublikamizning umumiy yer maydoni 447,4 ming km2 bo'lib, uning atigi 10% ekinzorlar bilan band. Sug'oriladigan yer maydoni 4,3 mln va lalmikor dehqonchilik maydoni 743 rning gektarni tashkil etadi. Respublikamizda yetishtirilayotgan qishloq xo'jaiigi mahsulotlarining 97% sug'oriladigan yeriardan olinmoqda.
Respublika iqtisodiyotini kelgusida rivojlantirish mamlakat tabiiy boyliklaridan tejamli foydalanishga bog’liq bo’lib, bu yerda aholini maishiy va xalq xo’jaligini, ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun zarur bo’lgan suv resurslari alohida ahamiyat kasb etadi. Sanoat va qishloq xo’jaligi taraqqiyoti sur’atlarining o’sishi, shuningdek, aholi sonining ortishi qo’shimcha suv miqdorlarini talab qilmoqda.
Tabiiy holatdagi rejim, hajmi va sifati kabi ko’rsatkichlar bo’yicha suv manbalarining talabga yetarlicha javob bera olmasligi, ushbu muammo yechimini murakkablashuviga olib kelmoqda. Yer – xalq boyligi, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining bosh vositasi. Tuproq unumdorligini va ishlab chiqarish quvvatini oshirish ko’p jihatdan unga ehtiyotkorlik va tejamkorlik bilan munosabatda bo’lishga, uni yaxshilashga qaratilgan tadbirlar majmuasiga bog’liq.
O’zbekiston Respublikasi xalq xo’jaligining eng yirik tarmog’i bo’lgan qishloq xo’jaligi mamlakat iqtisodiyotida muhim o’rin tutadi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng bu sohani rivojlantirish maqsadida mulkchilikning yangicha shakllari teng huquqli asosda ravnaq topishini ta’minlash, bozor iqtisodiyotiga o’tish borasida islohotlarni chuqurlashtirish kabi dolzarb masalalarga alohida e’tibor berilmoqda.
Dehqonchilikning yuzaga kelishi bilan tuproqning kishilar hayotidagi ahamiyati keskin oshib ketgan. Inson o’zi uchun zarur bo’lgan barcha oziq-ovqat mahsulotlarni va ko’plab boshqa vositalarni bevosita yoki bilvosita tuproqdan oladi. Yer yuzidagi hozirgi mavjud tuproq qatlami jamiyat taraqqiyoti natijasida kuchli o’zgargan.
Yurtimizda qabul qilinayotgan qonunlar, hukumat qarorlari qishloq xo’jaligida yer-suv resurslaridan yanada samaraliroq foydalanishga, sug’oriladigan yerlar mahsuldorligini oshirishga yordam bermoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qishloq xo‘jaligi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 17-apreldagi PF-5708-son Farmoni hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Qishloq xo‘jaligi vazirligi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” 2019-yil 17-apreldagi PQ-4292-son qarori ijrosini ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qabul qildi. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining agrar va oziq-ovqat sohalarini rivojlantirish masalalari bo‘yicha maslahatchisi A.D. Vaxabov va O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligi vaziri J.A. Xodjayev zimmasiga yuklatildi.