I bob. Texnologik obyektlarni boshqarishda model-lashtirish jarayoni

I BOB. TEXNOLOGIK OBYEKTLARNI BOSHQARISHDA MODEL-LASHTIRISH JARAYONI
1.1. Texnologik obyektlarning o‘rni va ahamiyati
Kundalik xayotimizda biz xar xil jarayonlarni boshqarishga duch kelamiz. Masalan, korxona faoliyatini, harbiy operatsiyalarni, transport vositalarini va hokazo. U yoki bu jarayonni oldiga qo‘yilgan maqsad sari yo‘naltirishga boshqarish deyiladi.
Har qanday jarayonni boshqarish quyidagi to‘rtta bosqichdan iborat:
I – boshqarish maqsadi;
II – boshqarish to‘g‘risida axborot;
III – taqqoslash, tahlil etish va qaror qabul qilish;
IV – qabul qilingan xabarni bajarish.
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlarini bajarilishini ta’minlaydigan texnik vositalar to‘plamiga boshqarish sistemasi (tizimi) deyiladi.
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlari oldam ishtirokisiz bajarilsa avtomatik boshqarish deyiladi. Agar biror bosqich odam ishtirokida bajarilsa avtomatlashtirilgan boshqarish deyiladi.
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlari oldam ishtirokisiz bajarilishini ta’minlaydigan texnik vositalar to‘plamiga avtomatik boshqarish sistemasi deyiladi.
ABSni boshqarishda quyidagi sxemalardan foydalaniladi:
1. Funktsional sxema – bu sxema sistemaning qanday elementdan tashkil topganini bildiradi. Unda xar bir elementga mos ravishda shu elementning nomi yoki u bajaradigan funktsiyasining nomi keltiriladi.

1-rasm. Funksional va strukturaviy sxemalar.
2. Strukturaviy sxema (model) – bu sxema sistemaning matematik modelini bildiradi. Bunda xar bir elementga mos ravishda algebraik, differentsial, integral tenglamasi yoki qandaydir uzatish funktsiyasi keltiriladi.
3. Printsipial sxema – bu sxema funktsional sxemani kengaytirilgan kurinishi bulib, bunda xar bir elementni kengaytirib kursatiladi.
2-rasm. Prinsipial sxema.
Teskari bog‘lanish deb, chiqishdagi signalni kirishga berishga aytiladi. Teskari bog‘lanish quyidagi turlarga bo‘linishi mumkin:

• 
  Musbat va manfiy teskari bog‘lanish
  
• 
  Maxalliy va asosiy teskari bog‘lanish.;
  
• 
  Birlik va nobirlik teskari bog‘lanish: K = 1; K ≠ 1.
  
• 
  Qattiq va elastik teskari bog‘lanish.
  

Chiqish signal kirish signali bilan qo‘shilsa musbat teskari bog‘lanish deyiladi. Agar teskari bog‘lanish zanjiri elementning koeffitsienti birga teng bo‘lsa, birlik, aks xolda nobirlik teskari bog‘lanish deyiladi. Bir yoki bir necha elementni qamrab olsa maxalliy teskari bog‘lanish, butun sistemani qamrab asosiy teskari bog‘lanish deyiladi. Qattiq teskari bog‘lanish o‘tkinchi jarayon va muvozanat rejimda, elastik teskari bog‘lanish esa faqat o‘tkinchi jarayonda ta’sir etadi.
Texnologik jarayon - bu tizim bir biriga bog‘liq harakat bo‘lib, bajaruvchi tomonidan kerakli natijalar olingungacha bo‘lgan jarayondir.
‘‘Texnologik jarayon’’- bu ishlab chiqarishning bir qismi bo‘lib, mehnat ob’ektining holatini o‘zgartirish va (yoki) aniqlash uchun maqsadli harakatlarni o‘z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayonining bir qismi. Deyarli har qanday texnologik jarayonni murakkabroq jarayonning bir qismi sifatida ko‘rib chiqish mumkin va oddiy (elementar) texnologik jarayonlar to‘plami.
Texnologik jarayonlar ‘‘texnologik (ishchi) operatsiyalar’’ dan iborat bo‘lib, ular o‘z navbatida ‘‘texnologik o‘tishlar’’ dan iborat.
Elementar texnologik jarayon yoki texnologik operatsiya texnologik jarayonning barcha xossalariga ega boʻlgan eng kichik qismidir. Ularning keyingi parchalanishi. operatsiya ushbu texnologiya asosidagi usulga xos xususiyatlarning yo‘qolishiga olib keladi. Ko‘pincha har bir texnologik operatsiya bitta ish joyida bitta xodim tomonidan amalga oshiriladi. Texnologik operatsiyalarga misol sifatida shtrix-kod skaneri yordamida ma’lumotlarni kiritish, hisobotni chop etish, ma’lumotlar bazasiga SQL so‘rovini bajarish va boshqalar kiradi.
‘‘Texnologik o‘tish’’- texnologik asbob-uskunalarning bir xil vositalari bilan bajariladigan texnologik operatsiyaning tugallangan qismi.
‘‘Yordamchi o‘tish’’- mehnat ob’ektlari xususiyatlarining o‘zgarishi bilan birga bo‘lmaydigan, lekin texnologik o‘tishni yakunlash uchun zarur bo‘lgan inson harakatlaridan va (yoki) jihozlardan iborat bo‘lgan texnologik operatsiyaning tugallangan qismi.
Texnik jarayonni amalga oshirish uchun ishlab chiqarish vositalari to‘plamidan foydalanish kerak - texnologik asbob -uskunalar, ‘‘texnologik asbob-uskunalar’’deb ataladi.
‘‘O‘rnatish’’- ishlov beriladigan qismni yoki yig‘ilgan yig‘ish moslamasini o‘zgarmagan holda mahkamlash bilan amalga oshiriladigan texnologik operatsiyaning bir qismi[1]. Har safar ishlov beriladigan qism yana olib tashlangan va keyin mashinaga o‘rnatilganda yoki yangi sirtni qayta ishlash uchun ishlov beriladigan qism istalgan burchakdan aylantirilganda, yangi o‘rnatish amalga oshiriladi.
Turli xil texnika va jihozlarning bir xil muammosini hal qilish uchun ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilishiga qarab, quyidagi ‘‘texnik jarayonlar turlari’’ajratiladi:

• 
  Yagona texnologik jarayon (YTJ) - ishlab chiqarish turidan qat’i nazar, bir xil nomdagi, o‘lchamdagi va dizayndagi mahsulotni ishlab chiqarish yoki ta’mirlashning texnologik jarayoni.
  
• 
  Oddiy texnologik jarayon (OTJ) - umumiy konstruktiv va texnologik xususiyatlarga ega bo‘lgan mahsulotlar guruhini ishlab chiqarishning texnologik jarayoni.
  
• 
  Guruh texnologik jarayoni (GTJ) - turli xil dizayndagi, ammo umumiy texnologik xususiyatlarga ega bo‘lgan mahsulotlar guruhini ishlab chiqarishning texnologik jarayoni.
  

Sanoat va qishloq xoʻjaligida texnologik jarayonning tavsifi operativ jarayon xaritasi (batafsil tavsif uchun) yoki marshrut xaritasi (qisqa tavsif uchun) deb ataladigan hujjatlarda amalga oshiriladi.
Marshrut xaritasi - ishlab chiqarilgan qismning ustaxonasida harakatlanish yo‘nalishlarining tavsifi.
Operatsion karta - o‘tishlar, o‘rnatishlar va ishlatiladigan asboblar ro‘yxati.
Texnologik xarita - bu tavsiflovchi hujjat: qismlarni, materiallarni, loyiha hujjatlarini, texnologik jihozlarni qayta ishlash jarayoni.
Texnologik jarayonlar ‘‘tipik’’ va ‘‘istiqbolli’’ ga bo‘linadi.

• 
  ‘‘Tipik’’texnik jarayon umumiy dizayn tamoyillariga ega bo‘lgan mahsulotlar guruhi uchun ko‘pgina texnologik operatsiyalar va o‘tishlarning mazmuni va ketma-ketligining birligiga ega.
  
• 
  ‘‘Istiqbolli’’ texnik jarayon ishlab chiqarish texnologiyasi rivojlanishining ilg‘or jahon darajasiga ko‘tarilish (yoki mos kelish) ni o‘z ichiga oladi.