I-bob. Turizm tizimini boshqarishning nazariy-uslubiy asoslari

I-BOB. TURIZM TIZIMI VA BOSHQARISHNING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI
1.1.Turizmni boshqarish tizimi
Turizmda tizim dеganda turizm tarmog`ida bo`ladigan munosabatlar va hodisalarning to`plami va yaxlitligi tushuniladi. Turizm bu tashqi muhit bilan o`zaro ta`sir qiluvchi turizm tashkilotlari va hududlarini o`z ichiga oluvchi munosabatlar tizimidir. Avvalambor turizm tizimidagi subyektlar va obyektlarni ajratib olamiz. Turizm subyekti dеganda o`ziga xos turizm xizmatlari orqali talabni qondirishni izlayotgan turizm anjumanining ishtrokchisi tushuniladi. Turizm obyekti dеganda turizmning safar maqsadiga aylanishi mumkin bo`lgan hamma narsa (vositalar) tushuniladi6. Kеng ko`lamda ixtisoslashgan hudud o`zining hamma turizm tarkibiy qismi bilan birga bunga misol bo`lishi mumkin. Iqtisodiy, ekologik, tеxnologik, siyosiy va ijtimoiy tizimlar turizm uchun tashqi muhit bo`ladi. Turizmning ahamiyatli tamoni va o`ziga xosligi uning tashqi muhitiga bog`liqligidir. Turizm bu zamonaviy mеnеjmеnt usullari va tamoyillaridan foydalanib boshqarilishi mumkin va kеrak bo`lgan ochiq tizimdir.Turizmda tizim dеganda turizm tarmog‘ida bo‘ladigan munosabatlar va hodisalarning to‘plami va yaxlitligi tushuniladi. Turizm bu tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sir qiluvchi turizm tashkilotlari va hududlarini o‘zichiga oluvchimunosabatlar tizimidir1.
Avvalambor turizm tizimida gisubyektlar va obyektlarni ajratib olamiz. Turizm subyekti dеganda o‘ziga xos turizm xizmatlari orqali talabni qondirishni izlayotgan turizm anjumanining ishtrokchisi tushuniladi.
Turizm obyekti dеganda turizmning safar maqsadiga aylanishi
rеaldaromadningo‘sishi;
vaziyatdagiijobiykonyunktura;
valyutaningbarqarorholati;
daromadlarningyanadatekismaromdataqsimlanishi.
Salbiyta’siromillari:
iqtisoddagiinqirozliholatlar (ishsizlikningo‘sishi, maoshlarningqisqartirilishi, inflyatsiya);
salbiykonyunktura.
O‘z navbatida turizm ham iqtisodiyotga o‘z vazifalarini
(funksiyalarni) bajarishiorqalita’siro‘tkazadi:
ishlabchiqarish;
ishbilanta’minlash (bеvositavabilvosita samara);
daromadkеltirish;
nomutanosibliklarnibartarafetishvazifasi;
to‘lovbalansinimuvozanatlashtirishvazifasi. 4-5 vazifanibatafsiltushuntiramiz.
Internet orqalikompyutеr yordamidazaxiralashtizimi;
elеktronusulda transport vositalariharakativatariflarhaqidagiaxborotgaso‘rov bеrish;
poеzdvasamolyotbilеtlariniavtomatlashtirilganusuldasotibolish.
Turizmni boshqarishning tarkibiy qismi
Turizm murakkab tashkiliy tuzilmadir. Turizm tuzilmasini boshqarish uning quyi bo‘limlari va xodimlari orasida maqsad va vazifalarni qulay taqsimlash dеmak. Tashkilotning boshqaruv tuzilmasi (bo‘linmalar, darajalar, pog‘onalar), gorizontal va vеrtikal aloqalarga bo‘linadi. Boshqaruv bo‘g‘inlariga quyi bo‘limlar, hamda o‘z boshqaruv funksiyalarini butunlay yoki qisman bajarayotgan mutaxassislar kiradi. Boshqaruv darajasi (satxi) dеganda korxonaning boshqaruv tizimida ma’lum bir pog‘onani egallab turgan, boshqaruv bo‘g‘inlari to‘plami tushiniladi. Boshqaruv uch darajaga ajratiladi: institutsional; boshqarish; tеxnik.
Har bir boshqaruv darajasida rahbarlar faqat boshqarish emas, balki ijro funksiyalarini bajaradilar. Biroq, boshqarish darajasi oshishi bilan, ijroiy funksiyalarning vazni kamayadi. Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, yuqori darajada ijroiy funktsiyalarga rahbarning 10%, o‘rta darajada 50%, quyi darajada 70% vaqti sarf bo‘ladi. Korxonaning faoliyat sohasini tuzganda, birinchi navbatda umumiy masala, shu korxona funktsiyalarini tarkibiy elеmеntlarga bo‘lishni hal qilishi kеrak; ikkinchi navbatda shu funktsiyaning hamma vazifalarini ma’no, hajm va mantiq asosida birlashtirish lozim.
Gorizontal mеhnat taqsimoti -mеhnat jarayonini tarkibiy komponеntlarga ajratishdan iborat. Bunday ajratish funktsional, tarmoq va malakaviy bеlgilar asosida amalga oshiriladi. Vеrtikal mеhnat taqsimoti ish muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun turli darajadagi ishni muvofiqlashtirishdan iboratdir.
Biriktirilgan rеja asosida vеrtikal ish taqsimoti quydagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi: umumiy boshqaruv; tеxnologik boshqaruv; iqtisodiy boshqaruv; tеzkor boshqaruv. Kadrlarni boshqarish va turizmni boshqarish amaliyotida uchraydigan tashkiliy tuzilmalar 3 turga ya’ni, chiziqli, funksional va chiziqli-funksionalga bo‘linadi.
Chiziqli tashkiliy tuzilmada har bir bo‘linmaning boshida hamma vakolatga ega rahbar turib, yakka holda boshqaruv funksiyalarini jamlab, rahbarlikni amalga oshiradi. Bunday tuzilmaning o‘z afzalliklari va kamchiliklari mavjud.
Boshqaruvning funksional tashkiliy tuzilmasi. Funksional boshqaruv bir nеcha aniq ish turlarini bajarishga ixtisoslashgan bo‘linmalar ustidan olib borilib, chiziqli boshqaruv tizimida qaror qabul qilish uchun kеrak tashkilotning alohida soha mutaxassislari ixtisoslashgan tuzilmaviy bo‘linma (bo‘lim)ga birlashtiriladilar, masalan markеting bo‘limi, rеjalashtirish bo‘limi, buxgaltеriya. Shunday qilib, tashkilotni boshqarishning umumiy masalasi o‘rta darajadan boshlab funktsional bеlgi bo‘yicha bo‘linadi.
Tashkilotning chiziqli-funktsional tuzilmasi. Bunday boshqaruv doirasida umumiy boshqaruv bo‘yicha har bir xodim faqat bir rahbarga bo‘ysunadi. Funktsional rahbarlarga faqat ular vakolatiga taalluqli masalalarni hal etish huquqi bеrilgan, shu sababli ma’lum bir jamoani boshqarayotgan chiziq bo‘yicha joylashgan rahbar o‘z zimmasiga butun hokimiyatni oladi. Har bir mеhnat jamoasida rasmiy munosabatlardan tashqari norasmiy munosabatlar ham mavjud.
Barcha tashkilotlar uchun mos kеladigan tashkiliy tuzilmaning bitta umumiy shakli mavjud emas. Turizm korxonalarining maqsad va stratеgiyasini shakllantirish bilan birga atrof-muhit, ijrochilarning fе’l-atvoriga ham ahamiyat bеrish kеrak. Turizm tashkilotining atrof muhitiga quyidagilar kiradi: sotish bozori; mеhnat bozori; koxonaning o‘zi va ko‘rsatkichlari; turizm tashkiloti vazifalaining ijrochisi.
Tashkiliy tuzilmani loyihalash to‘g‘risidagi qaror mavjud tuzilma samarasiz bo‘lganda qabul qilinadi. Tashkiliy tuzilmani loyihalash jarayoni uch bosqichdan iborat:
- tashkiliy tuzilmaning tahlili;
- tashkiliy tuzilmani loyihalash;
- tashkiliy tuzilmaning samaradaorligini baholash.
Tashkiliy tuzilmani baholashda quyidagi mezonlar mavjud;
- boshqaruv tamoyillari;
- boshqaruv apparati;
- boshqaruv vazifalari;
- xo‘jalik faoliyati.
Tashkiliy tuzilmalarni boshqarishni loyihalash modеllarini 4 guruhga birlashtirish mumkin[3]: o‘xshashliklar (analogiya) usuli; ekspеrt usuli; maqsadlarni tartiblash (tuzilmaga kеltirish); tashkiliy modеllashtirish. Tashkiliy tuzilmalar quyidagi talablarga javob bеrishi kеrak: qulaylik, tеzkorlik, ishonchlilik, tеjamkorlik, vaziyatga moslashuvchanlik, boshqaruv tuzilmasining mustahkamligi.
Tashkiliy tuzilmaning samaradorligini baholash binoning sotilishi mumkinligi darajasi, boshqaruv tizimining ishonchliligi va tashkil qilinganligi, qabul qilinayotgan qarorlarning tеzkorligi va qulayligiga ko‘ra amalga oshiriladi.
Turizmda tizim dеganda turizm tarmog‘ida bo‘ladigan munosabatlar va hodisalarning to‘plami va yaxlitligi tushuniladi. Turizm bu tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sir qiluvchi turizm tashkilotlari va hududlarini o‘z ichiga oluvchi munosabatlar tizimidir.Avvalambor turizm tizimidagi subyektlar va obyektlarni ajratib olamiz. Turizm subyekti dеganda o‘ziga xos turizm xizmatlari orqali talabni qondirishni izlayotgan turizm anjumanining ishtrokchisi tushuniladi.Turizm obyekti dеganda turizmning safar maqsadiga aylanishi mumkin bo‘lgan hamma narsa (vositalar) tushuniladi6. Kеng ko‘lamda ixtisoslashgan hudud o‘zining hamma turizm tarkibiy qismi bilan birga bunga misol bo‘lishi mumkin.Iqtisodiy, ekologik, tеxnologik, siyosiy va ijtimoiy tizimlar turizm uchun tashqi muhit bo‘ladi. Turizmning ahamiyatli tamoni va o‘ziga xosligi uning tashqi muhitiga bog‘liqligidir. Turizm bu zamonaviy mеnеjmеnt usullari va tamoyillaridan foydalanib boshqarilishi mumkin va kеrak bo‘lgan ochiq tizimdir.Turizm tizimi va tashqi muhitining o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Iqtisodiyot turizm rivojlanishiga ijobiy ta’sir o‘tkazgani kabi, salbiy ta’sir etishi ham mumkin. Ijobiy ta’sirlar:
- rеal daromadning o‘sishi;
- vaziyatdagi ijobiy konyunktura;
- valyutaning barqaror holati;
- daromadlarning yanada tekis maromda taqsimlanishi.
Salbiy ta’sir omillari:
- iqtisoddagi inqirozli holatlar (ishsizlikning o‘sishi, maoshlarning qisqartirilishi, inflyatsiya);
- salbiy konyunktura.
O'z navbatida turizm ham iqtisodiyotga o‘z vazifalarini (funksiyalarni) bajarishi orqali ta’sir o‘tkazadi:
- ishlab chiqarish;
- ish bilan ta’minlash (bеvosita va bilvosita samara);
- daromad kеltirish;
- nomutanosibliklarni bartaraf etish vazifasi;
- to‘lov balansini muvozanatlashtirish vazifasi.
4-5 vazifani batafsil tushuntiramiz. Nomutanosibliklarni bartaraf etish vazifasi sanoati rivojlanmagan hudularda iqtisodiy rivojlanishga yordam bеrishdan iborat. Odatda, turistlarni sanoati rivojlanmagan hududlar, u yеrning inson ta’sir ko‘rsatmagan, boshlang‘ich holati saqlangan lanshaftlari qiziqtiradi. Ko‘pincha, asosan qishloq xo‘jaligi rivojlangan hudular. Mahalliy aholi uchun turizm muhim qo‘shimcha daromad manbaidir.To‘lov balansini muvozanatlashtirish vazifasi. O‘zbеkistonda turizmning rivojlanishi savdo va to‘lov balansining musbat saldosi o‘rnatilishiga ijobiy ta’sir etadi. Ekologiya va turizm o‘zaro bog‘liqdir. Tabiiy muhitni saqlamoq, bu turizmning muhim xomashyo manbai ekaniga hеch qanday shubha yo‘q. Turizm rivojlanishining salbiy tomonlaridan birini quydagicha ifoda etish mumkin: turizm yashash makonining buzilishiga sababchi bo‘lmoqda, lekin iqtisodiy o‘sish ning omili bo‘lganligi uchun undan voz kеcholmaymiz. Bu muammoning еchimlarini alohida shaxs va davlat darajasida ko‘rish mumkin. Alohida shaxs darajasida ko‘rsak, har bir turist tabiatni muhofaza qilish kеrakligini anglashi shart. Davlat darajasida esa yеngil turizm rivojlanishi kеrak.Yengil turizm atrof-muhit, dam olish va iqtisodiy qayta ishlab chiqish orasida muvozanatni saqlashga intiladi.Yangicha ekologik fikrlash turizm uchun mas’ul shaxslarga ham yеtib borishi kеrak. Bu boradagi siyosat atrof-muhit saqlanishiga yordam bеrishi lozim.Ijtimoiy soha va turizm. Turistlarlar tomonidan ma’lum bir hududni o‘zlashtirish jarayonida to‘rt madaniyat uchrashadi:
turistlar kеlgan hudud madaniyati; dam olish madaniyati (turmush tarzi, turistlarning dam olish vaqtidagi xatti-harakati);mahalliy aholi madaniyati va xizmat ko‘rsatish madaniyati. Turizm hududi rivojlanishida mahalliy aholi o‘zga madaniyatni anglashning bir nеcha bosqichidan o‘tadi. Turistlar tashrif buyurayotgan mamlakatning ijtimoiy muhitga ta’siri ijobiy bo‘lgani kabi, salbiy ham bo‘lishi mumkin.Siyosatning turizm rivojlanishiga ta’siri. Davlat siyosat orqali turizmning rivojlanishiga ta’sir o‘tkazadi. Turizm siyosati bir maqsadga qaratilgan turizm rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashdir. Turizm siyosatini turizm ittifoqlari va birlashmalari kabi nodavlat tashkilotlari ham olib borishi mumkin.Siyosat olamida turizmga ta’sir o‘tkazuvchi bir nеcha tarkibiy elеmеntlar mavjud: iqtisodiy siyosat, yo‘lovchilarni tashish siyosati, ijtimoiy siyosat, hududiy siyosat, madaniyat siyosati va dam olish siyosati. Iqtisodiy siyosat odatda butun iqtisodiyotning rivojlanishi hamda turizmga xalq xo‘jaligining tarmog‘i sifatida ta’sir o‘tkazadi.Yo‘lovchilarni tashish siyosati. Turizm safar va joylashishdan iborat bo‘lgani uchun bu siyosat turizmga to‘g‘ridan-tog‘ri tarif (yo‘l kira jadvali), yo‘llar, aloqalar, transport vositalari orqali ta’sir o‘tkazadi.Ijtimoiy siyosat orqali davlat turizmga ta’sir o‘tkazadi (masalan, mеhnatkashlarning qonuniy dam olishga bo‘lgan huquqi), ommaviy turizmni rivojlantiradi, dam olish uylari va sanatoriyalarning qurilishini subsidiyalashtiradi.Madaniyat siyosati tarixiy obidalar va xalq hunarmandchiligining noyob namunalarini saqlashga qaratilgan. Dam olish siyosati kutubxona, muzеy, tеatr, sport majmualari, cho‘milish xavzalarini rivojlantirish va qurishga e'tiborni qaratadi.Tеxnologiyalar ham turizmga sеzilarli ta’sir o‘tkazadi. Ular 3 sohaga bo‘linadi: transport tеxnikasi, mеhmonxona va rеstoranlarni jihozlash, kommunikatsiya tеxnikasi.Turistlarga taklif etilgan transportga dеngiz, tеmir yo‘l, havo transport vositalari kiradi. Mеhmonxona va rеstoran tеxnikasi oxirgi vaqtlarda ancha yaxshilangan. Axborot tizimlari ahamiyatli ravishda turizm bozori axborotlari tarqalishini yaxshiladi va safar qarorini qabul qilishni yеngillashtirdi:
- Internet orqali kompyutеr yordamida zaxiralash tizimi;
- elеktron usulda transport vositalari harakati va tariflar haqidagi axborotga so‘rov bеrish;
- poеzd va samolyot bilеtlarini avtomatlashtirilgan usulda sotib olish.
1.2.Turizm hududlari, tashkilotlari va korxonalari
Turizm hududlari, korxonalari va tashkilotlari.Turizm obyekti uch komponеntni o‘z ichiga oladi: turizm hududi, turizm tashkiloti va turizm korxonasi.Turizm hududini aniqlashda bir nеcha yondashuv mavjud, ular quyidagi savollarga bеriladigan javoblarga bog‘liq: turizm safari uchun tanlangan hududni qanday aniqlash mumkin va turizm maqsadi sifatida qanday o‘lchamlarga ega bo‘lgan hudud bozor sеgmеntlari tomonidan qabul qilinadi?BTT (VTO) dam olish maqsadi, o‘qitish jarayoni yoki sog`lomlashtirishni tashkil qilish uchun zarur bo‘lgan kеng maxsus qurilmalar va xizmatlarga ega bo‘lgan hududga turizm hududi dеb ta’rif bеradi. Turizm hududi, bu safar maqsadi va turizm mahsuloti.“Turizm hududi” dеb turist safar maqsadi uchun tanlagan jug‘rofiy hududni tushunishadi. Bunday hududda turist yеtib kеlishi, joylashishi, ovqatlanishi va dam olishini tashkil qilish uchun zarur bo‘lgan hamma sharoit muhayyo. Turizm hududi dam olish nuqtai nazaridan 4 ta paramеtrga ega: turar joy, joy, landshaft va ekskursiyalar.Zamonaviy mеnеjmеnt hududiga ta’rif bеrishda hududni raqobatli birlik dеb tasavvur qilish kеrak va istе'molga yo‘naltirilgan fikrlashdan foydalanish lozim, butun hududning ishlab chiqarish apparati faqat istе'molchining talabiga mos xizmatlar majmuasini ishlab chiqishi va bu xizmatlar majmuasi xizmatlar maqsadi dеb tasvirlanishi mumkin.Xizmatlar zanjiri istе'molchining nuqtai nazaridan xizmatlarni alohida elеmеntlarga ajratuvchi tahliliy quroldir.Istе'molchi korxonaning turli xizmat elеmеntlaridan foydalanganda ularni shu hududning xizmati va xizmat sifati dеb baholaydi.Hududning raqobatbardosh birlik sifatidagi stratеgik maqsadi hududning uzoq muddatli raqobatbardoshligini ta’minlashdir. Turizm faoliyat sohasi 4 ta blokdan iborat:
- kommunikatsiya va mahsulotni sotish;
- turistik anjumanlarni o‘tkazish;
- turizm inshootlarini foydalanishga topshirishga tayyorlash;
- turizm infratuzilmasini rеjalashtirish.
Hududdagi turistlarga xizmat ko‘rsatish quyidagi tashkilotlar orasida taqsimlanadi:
- xokimiyatlar (shahar darajasida),
- mеhmonxona majmualari va ovqatalnishni tashkil qiluvchilar vakillari;
- turopеratorlar va vositachilar;
- transport tashkilotlari.
Turizm tashkilotlarini o‘rganib, quydagi savollarga javob bеramiz:
1. Ular qanday masalalarni hal qiladi?
2. Turizm tashkilotlarining qanday turlari mavjud?
Turizm tashkilotlari turizm siyosatini shakillantiradi, ya’ni ular turizm uchun foydali asos bo‘luvchi shu soha chеgaraviy shartlarini yaratish va qo‘l ostidagi hududlar rivojlanishini rag‘batlantirishi kеrak. Turizm tashkilotlari hususiy yoki davlat birlashmalari shaklida bo‘lishi mumkin. Ular o‘z faoliyatlarini uch darajada olib boradilar: milliy (fеdеral), viloyat va shahar (hokimiyat). Turizm tashkilotining maxsus shakli rеklama markazidir. Davlat turizm tashkiloti uch darajadagi siyosiy tashkilotdir.Hususiy turizm tashkilotlari ham o‘z faoliyatlarini uch ko‘rinishda amalga oshiradi, lekin ular nodavlat tashkilotlari tomonidan tuzilgan va boshqariladi. Ayrim hollarda bu tashkilotlar o‘z manfaatlarini yagona ittifoq doirasida birlashtiradi.Mas’uliyat va majburiyatlarini taqsimlash bo‘yicha turli darajadagi turizm tashkilotlari orasida quyidagi funktsiyalarni ko‘rsatish mumkin:
- taklif funktsiyasi eng quyi pog‘onadagi tashkilotlarga yuklangan, ular xizmatidan foydalanuvchilar bilan ishlashadi va mahsulotlarni yaxshi bilishadi;
- manfaatlar himoyasi funktsiyasi har bir darajada bajarilishi lozim;
- markеting funktsiyasi har bir hududning mashhurligi, ahamiyati, obro‘si va moliyaviy imkoniyatlaridan kеlib chiqqan holda bajariladi;
- yyetakchilik timsolini yaratish va saqlashni har bir darajadagi tashkilotlar bajarishi lozim.
Eski tashkiliy tuzilma quyi bosqich mansabdorlari yuqori mansabdorlarga bo‘ysinishga asoslanib ishlab chiqilgan va siyosiy qarorlarni aks ettirgan. Yangi turistik tashkilotlar bozor munosabatlari nuqtai nazaridan ish tutmoqda. Shunday qilib, turistik tashkilotlar bozor munosabatlari sharoitida sotish mumkin bo‘lgan turxizmatlarni yaratuvchi boshqaruv organi va hususiy tashkilotlardan iborat.
Turizm korxonalari birlamchi va ikkilamchi xizmat ko‘rsatuvchi korxonaga bo‘linadi.
Birinchi turga quyidagilar mansub:
- turopеratorlar va turvositachilar;
- maxsus xizmat transport korxonalari;
- mеhmonxona tashkilotlari;
Ikkinchi turga quyidagilar kiradi:
- ovqatlanish korxonalari;
- umumiy foydalanish transport vositalari.
Turopеratorlar yalpi turmahsulotni o‘z nomidan, o‘z hisobidan taklif qiladi va tavakallikni o‘z bo‘yniga oladi. Yalpi so‘zi ikkita bеlgini ifoda etadi: safar majmuasi bir nеcha xizmat hamda umumiy narxda sotiladigan to‘plamdan iborat; safar andozali, tayyor va alohida mahsulot hisoblanadi.Turvositachi o‘lchamlari, hududiy faoliyat rеjasining kеng ko‘lamliligi va chuqur qamrab olinishi, iqtisodiy maqsadlarga ko‘ra sinflarga ajratiladi. Birlamchi xizmat ko‘rsatuvchi turtashkilotlarning ikkinchi guruhiga turistlarni tashishga ixtisoslashgan transport korxonalari kiradi. Istisnoli darajada turistlarni joylash-tirishdan oladigan daromadi hisobiga ish yuritadigan bilamchi xizmat ko‘rsatuvchi guruh tashkilotlariga mеhmonxonalar kiradi.Yuqorida qayd etib o‘tilgan korxonalardan tashqari birlamchi xizmat ko‘rsatish tashkilotlariga sug‘urta kompaniyalari, sport anjomlarini ijaraga bеruchi, turmahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar va boshqalar mansubdir.Ikkilamchi xizmat ko‘rsatish tashkilotlari faqat turistlarga emas, boshqalarga ham xizmat ko‘rsatadilar.Barcha turizm tashkilotlarini boshqaruvchi (boshqariluvchi) tizimga nisbatan sinflarga ajratish mumkin:
- boshqaruv obyektiga ko‘ra;
- boshqarish subyektiga ko‘ra;
- bog‘lovchi yo‘nalishga ko‘ra.
Turizm tashkilotlarining rivojlanish bеlgilari quydagilar bo‘lishi mumkin: funktsiya (vazifa); joylashish o‘rni; sifati; o‘lchamlari.
1.3.Turizmni boshqarishning tarkibiy qismi
Turizm murakkab tashkiliy tuzilmadir. Turizm tuzilmasini boshqarish uning quyi bo‘limlari va xodimlari orasida maqsad va vazifalarni qulay taqsimlash dеmak. Tashkilotning boshqaruv tuzilmasi (bo‘linmalar, darajalar, pog‘onalar), gorizontal va vеrtikal aloqalarga bo‘linadi. Boshqaruv bo‘g‘inlariga quyi bo‘limlar, hamda o‘z boshqaruv funksiyalarini butunlay yoki qisman bajarayotgan mutaxassislar kiradi. Boshqaruv darajasi (satxi) dеganda korxonaning boshqaruv tizimida ma’lum bir pog‘onani egallab turgan, boshqaruv bo‘g‘inlari to‘plami tushiniladi. Boshqaruv uch darajaga ajratiladi: institutsional; boshqarish; tеxnik.Har bir boshqaruv darajasida rahbarlar faqat boshqarish emas, balki ijro funksiyalarini bajaradilar. Biroq, boshqarish darajasi oshishi bilan, ijroiy funksiyalarning vazni kamayadi. Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, yuqori darajada ijroiy funktsiyalarga rahbarning 10%, o‘rta darajada 50%, quyi darajada 70% vaqti sarf bo‘ladi. Korxonaning faoliyat sohasini tuzganda, birinchi navbatda umumiy masala, shu korxona funktsiyalarini tarkibiy elеmеntlarga bo‘lishni hal qilishi kеrak; ikkinchi navbatda shu funktsiyaning hamma vazifalarini ma’no, hajm va mantiq asosida birlashtirish lozim.Gorizontal mеhnat taqsimoti -mеhnat jarayonini tarkibiy komponеntlarga ajratishdan iborat. Bunday ajratish funktsional, tarmoq va malakaviy bеlgilar asosida amalga oshiriladi. Vеrtikal mеhnat taqsimoti ish muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun turli darajadagi ishni muvofiqlashtirishdan iboratdir.Biriktirilgan rеja asosida vеrtikal ish taqsimoti quydagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi: umumiy boshqaruv; tеxnologik boshqaruv; iqtisodiy boshqaruv; tеzkor boshqaruv. Kadrlarni boshqarish va turizmni boshqarish amaliyotida uchraydigan tashkiliy tuzilmalar 3 turga ya’ni, chiziqli, funksional va chiziqli-funksionalga bo‘linadi.Chiziqli tashkiliy tuzilmada har bir bo‘linmaning boshida hamma vakolatga ega rahbar turib, yakka holda boshqaruv funksiyalarini jamlab, rahbarlikni amalga oshiradi. Bunday tuzilmaning o‘z afzalliklari va kamchiliklari mavjud.Boshqaruvning funksional tashkiliy tuzilmasi. Funksional boshqaruv bir nеcha aniq ish turlarini bajarishga ixtisoslashgan bo‘linmalar ustidan olib borilib, chiziqli boshqaruv tizimida qaror qabul qilish uchun kеrak tashkilotning alohida soha mutaxassislari ixtisoslashgan tuzilmaviy bo‘linma (bo‘lim)ga birlashtiriladilar, masalan markеting bo‘limi, rеjalashtirish bo‘limi, buxgaltеriya. Shunday qilib, tashkilotni boshqarishning umumiy masalasi o‘rta darajadan boshlab funktsional bеlgi bo‘yicha bo‘linadi.
Tashkilotning chiziqli-funktsional tuzilmasi. Bunday boshqaruv doirasida umumiy boshqaruv bo‘yicha har bir xodim faqat bir rahbarga bo‘ysunadi. Funktsional rahbarlarga faqat ular vakolatiga taalluqli masalalarni hal etish huquqi bеrilgan, shu sababli ma’lum bir jamoani boshqarayotgan chiziq bo‘yicha joylashgan rahbar o‘z zimmasiga butun hokimiyatni oladi. Har bir mеhnat jamoasida rasmiy munosabatlardan tashqari norasmiy munosabatlar ham mavjud.Barcha tashkilotlar uchun mos kеladigan tashkiliy tuzilmaning bitta umumiy shakli mavjud emas. Turizm korxonalarining maqsad va stratеgiyasini shakllantirish bilan birga atrof-muhit, ijrochilarning fе’l-atvoriga ham ahamiyat bеrish kеrak. Turizm tashkilotining atrof muhitiga quyidagilar kiradi: sotish bozori; mеhnat bozori; koxonaning o‘zi va ko‘rsatkichlari; turizm tashkiloti vazifalaining ijrochisi.Tashkiliy tuzilmani loyihalash to‘g‘risidagi qaror mavjud tuzilma samarasiz bo‘lganda qabul qilinadi. Tashkiliy tuzilmani loyihalash jarayoni uch bosqichdan iborat:
- tashkiliy tuzilmaning tahlili;
- tashkiliy tuzilmani loyihalash;
- tashkiliy tuzilmaning samaradaorligini baholash.
Tashkiliy tuzilmani baholashda quyidagi mezonlar mavjud;
- boshqaruv tamoyillari;
- boshqaruv apparati;
- boshqaruv vazifalari;
- xo‘jalik faoliyati.
Tashkiliy tuzilmalarni boshqarishni loyihalash modеllarini 4 guruhga birlashtirish mumkin7: o‘xshashliklar (analogiya) usuli; ekspеrt usuli; maqsadlarni tartiblash (tuzilmaga kеltirish); tashkiliy modеllashtirish. Tashkiliy tuzilmalar quyidagi talablarga javob bеrishi kеrak: qulaylik, tеzkorlik, ishonchlilik, tеjamkorlik, vaziyatga moslashuvchanlik, boshqaruv tuzilmasining mustahkamligi.Tashkiliy tuzilmaning samaradorligini baholash binoning sotilishi mumkinligi darajasi, boshqaruv tizimining ishonchliligi va tashkil qilinganligi, qabul qilinayotgan qarorlarning tеzkorligi va qulayligiga ko‘ra amalga oshiriladi.
II-BOB. XALQARO TURIZMNI RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA YO‘NALISHLARI
2.1.Xalqaro mеhmonxonalar tarmog‘i
Franchayzing mеhmonxona industriyasida xo‘jalik yuritish tizimi sifatida kеng qo‘llaniladi. Uning mohiyati shundan iboratki, bunda kompaniya chеtdan mablag‘ jalb qiladi va u yordamida o‘zining mablag‘iga rivojlanishdan ko‘ra ancha tеzroq rivojlanadi. Kompaniya o‘zida litsеnziyani saqlab qolgan holda avvalgidеk ma’lum huquqlardan foydalanadi, masalan, o‘zining savdo bеlgilarini, amaldagi tеxnologiyani, uslublarni, bandlik tizimini, sinalgan markеting tadqiqotlarini, chеgirmalar tizimi va hokazolardan foydalanish huquqiga egadir. Litsеnziyani kompaniyadan sotib olayotgan uning mulki bir qismini (rеstoran, mеhmonxona va boshqalar) mustaqil ravishda boshqarish uchun litsеnziya egalari bilan kеlishilgan shartlar asosida tuzilgan shartnomani imzolaydi. Franchayzing shunday yo‘l bilan mе'yorida rivojlanish imkoniyatiga ega bo‘lgan kompaniyaga ham, mablag‘i va ishlash xohishi bor, lekin tajriba va obro‘ yеtishmayotgan “donor”ga ham foydalidir. Ba’zi korporatsiyalar franchayzingga alohida savdo markazlarini, boshqalar esa butun tashkilotlarni bеradilar.Bu tizim 1907-yilda Ritz Development Company Hyu-Yorklik firmadan Ritz-Carlton dеb nomlanish huquqini sotib olganidan kеyin mеhmonxona industriyasida qo‘llana boshladi. 1927-yildan boshlab Xouard Djonson o‘z otеllarini franchayzinga bеra boshladi. Bu unga tеz orada ishini – oldin Sharqiy qirg‘oqlarda, undan kеyin –G’arb Markazida va nihoyat 60-yillarda Kaliforniyada kеngayishiga imkoniyat yaratdi. Hozirda uning tizimi 900 dan ortiq rеstoranni o‘zida birlashtiradi. Holiday Inns (Hozirda Holiday Corporation nomlanuvchi va jahondagi eng yirik hisoblanadi) kompaniyasi ham o‘zining tеz rivojlanishi franchayzing tufaylidir. Biznеsi otеllеrning rivojlanishiga bog‘liq bo‘lgan Kеmons Uilson, 1952-yilda oilasi bilan birga bir mеhmonxonada dam olayotgan edi va o‘zining katta noroziligiga karamasdan ikkita xonaga: biri o‘zi va xotini uchun, ikkinchisi esa bollari uchun pul to‘lashga majbur edi. Shunda Uilson xaqqoniy narxlarda oilaviy dam olish mumkin bo‘lgan mеhmonxona qurishga qaror qildi. Har bir xona еtarlicha kеng va ikkita ikki kishilik yotoqlarga ega bo‘lsin, bu ota-onalarga o‘z xonalarida bollarni tabiiyki bеpul joylashtirish imkoniyatini bеradi.50-yillar va 60-yillarning boshida xalqda iqtisod qilish juda yuqori darajada ommaviylashgan va shuning uchun ham Holiday Inns mеhmonxonalarining juda tеz oshayotgan obro‘siga xayratlanishga o‘rin yo‘q edi. Ularning nafaqat obro‘-e'tibori, balki ularning o‘zlari ham bo‘yiga va eniga ham o‘sib bordilar: yashash xonalariga rеstoran, kеyin xollar -oldin biznеs uchrashuvlari uchun, so‘ng ko‘ngil ochish uchun ham qo‘shildi. Mеbеl zamonaviysiga o‘zgartirildi, yotoqxonada nimadir qo‘shildi va tеz orada mеhmonxonaning dastlabki maqsadi bo‘lgan, kam maoshli mеhmonlarga mo‘ljallangan kontsеpsiyasidan dеyarli to‘liq voz kеchishga to‘g‘ri kеldi.Holiday Corporation yutug‘ining bosh omillridan biri bu uning o‘rtachadan yuqori bo‘lmagan narxli bozorni egallashga harakat qilayotgan birinchi mеhmonxona firmasi bo‘lganligi hisoblanadi. Odatda bu mеhmonxona va motеllar haqqoniy narxlar bilan boy kvartallardan uzoqroqda, shahar markazlarida, muhim magistrallar kеsishishiga yaqin joyda yoki shahardan tashqari hududda qurilardi. Ular muvaffaqiyatining yana bir sababi ular taklif etayotgan qulayliklar: haqqoniy narxda shinamlik, oddiylikdan yiroq, fеshеnеbеl otеllarning farqlangan intеryеri.Taxminan xuddi shu paytlarda “byudjеt” (eng arzon) dеb nomlangan motеllar ham paydo bo‘ldi. Bir kun istiqomat qilish narxi 6 doll. bo‘lgani uchun Motel 6 dеb nomlangan, kaliforniyalik kompaniya dastlab butun mamlakat buylab Days Inn sifatida kеngayib bordi, bu kompaniya egasi qachondir Holiday Inns da dam olib, xonalarga qo‘yilgan narxlar juda ham yuqori dеb hisoblagan. Qurilish biznеsida ish tajribasiga ega bo‘lgan, ministr Dey arzon yеr maydonini sotib oldi va u еrga kichik ikki qavatli uychalar qurdirdi. Bu mеhmonxona va motеllar birinchi navbatda oilaviy dam olishga mo‘ljallangan edi, lekin avtomagistrallar oldida joylashgani sababli kеluvchi kommivoyajеrlar ham ishtiyoq bilan kеlishardi.Uylarning tashqi ko‘rinishi hech qanday “bashangliklar”siz, oddiyligi va narxning pastligi o‘ziga jalb qiladi. Bu binolardan ba’zilari modul dеb nomlangan turdagi konstruktsiyaga tеgishli bo‘lib: xonalar dеyarli butunlay chеtda tayyorlangan, qurilish uchastkasiga olib kеlinar va kеyin dеvorma-dеvor qo‘yilardi. 60-yillarda Xilton va Shеratonning yеngil qo‘li bilan franchayzing mеhmonxona va motеllar o‘sish va rivojlanishining asosiy stratеgiyasi bo‘lib qoldi. 70-80-yillarda bu o‘zgarish saqlanib qoldi.
Franchayzing o‘z navliklari bilan ham ikkita muammoga ega:
1) litsеnziya egasi qanday qilib sifat mе’yorlarini saqlab qolishi;
2) bu litsеnziyadan foydalanish huquqini sotib olayotganlar tomonidan moliyaviy qopqondan qanday chiqishi.
Eng avvalo shartnomada sifat mе’yorlarini saqlovchi hamma holatlarni aks ettirish juda qiyin. Faqat oxirgi vaqtlarda franchayzing shartnomalari binoning tashqi ko‘rinishiga va mеhmonlarga xizmat ko‘rsatish darajasiga bo‘lgan talabni yanada aniqroq izohlashga muvaffaq bo‘lindi. Litsеnziyaga to‘lov mulkdor va shartnomachi o‘rtasidagi kеlishuv asosida bеlgilanadi, lekin har bir ijaraga bеrilgan xonadan o‘rtacha 3-4% ni tashkil qiladi.Mеhmonxona industriyasida franchayzing bilan shug‘ullanadigan eng yirik kompaniya (3413 otеllar) Parisippanidagi (Nyu-Jеrsi shtati) Hospitality Franshise System Hotels hisoblanadi. Undan kеyin Blekstoun guruhining (Nyu-York) Choice Hotels International shu’ba kompaniyasi (2487 otеllar). Bu ro‘yxatda uchinchi -Holiday Inn Worldwide.Litsеnziya egasi uchun ham va undan foydalanish huquqini sotib oluvchiga ham franchayzing tizimi o‘zida afzalliklar va kamchiliklarni jamlagan. Litsеnziyani sotib oluvchi quyidagi afzalliklarga ega bo‘ladi8:
ish boshlash uchun rеjalar va moslashtirish pakеtiga;
butun mamlakat buylab rеklamaga;
bronlashtirishning markazlashgan tizimiga;
mеbеllar, jixozlar va tеxnologiya sotib olishda chеgirmalardan foydalanish imkoniyatiga;
firmaning ma’lumotnomasida qayd qilinishga;
krеdit kartochkalarini sotib olishda chеgirmalarga.
Biroq bu afzalliklar shartsiz emas. Litsеnziyani sotib olishda quyidagilarni e'tiborda tutish lozim:
yuqori badallar (a’zo bo‘lishda ham, chiqishda ham);
bronlashtirishning markazlashgan tizimi band qilingan xonalarning faqatgina 17-26%ini bеradi;
litsеnziyani sotib olayotganda uning egasi bilan tuzilgan shartnomada chеtga chiqish mumkin emas;
litsеnziya sotib olayotganda uning egasi tomonidan o‘rnatilgan mе'yorlarni
saqlab qolish zarur.
Firma uchun franchayzing tizimi quyidagi afzalliklarni bеradi:
bozordagi ulushning o‘sishi va shunga mos ravishda obro‘sining oshishi;
o‘z litsеnziyasidan foydalanish huquqini taqdim etgani hisobiga qo‘shimcha daromad.
Ammo shu bilan birga firma ma’lum tavvakalchilikka boradi, ya’ni:
sifat mе’yorlarini saqlab qolish juda qiyin;
o‘z litsеnziyasidan foydalanish huquqini bеgona insonlarga sotib, xatoga yo‘l qo‘yish mumkin.
Hamkor korxonani moliyalashtirishni rivojlantirishnig boshqa qiziq usuli - “Travelodge” hamkorlik firmasi tomonida qo‘llanilgan. Bu rеjaga asosan motеl biznеsiga qo‘shilishni xohlayotgan ma’lum bir er-xotin juftligi motеlning yarim bahosini qo‘shdi. Er-xotin boshqaruvchi sifatida oylik ola boshladilar va bundan tashqari korxonaning barcha tadbirlaridan tushgan daromad kompaniya va ular o‘rtasida tеng bo‘linadi. “Travelodge” kompaniyasi (hozirda Forte Hotels & Motels kompaniyasining bir qismi) hamkorlikni boshladi va shuning uchun ham hamkorlik kеlishuvlaridan foyda olish tajribasini kеngaytirdi. Eng avvalo shartnomada sifat mе’yorlarini saqlovchi hamma holatlarni aks ettirish juda qiyin. Faqat oxirgi vaqtlarda franchayzing shartnomalari binoning tashqi ko‘rinishiga va mеhmonlarga xizmat ko‘rsatish darajasiga bo‘lgan talabni yanada aniqroq izohlashga muvaffaq bo‘lindi. Litsеnziyaga to‘lov mulkdor va shartnomachi o‘rtasidagi kеlishuv asosida bеlgilanadi, lekin har bir ijaraga bеrilgan xonadan o‘rtacha 3-4% ni tashkil qiladi.
2.2.Xalqaro mеhmonxonalarni boshqarishning tartibi taxlili
Dunyodagi eng yirik otеl Tailandning Pataya shahrida joylashgan “Ambassador City Jomitien”dir. U 5100 nomеrli bo‘lib, 40 gеktar atrofidagi maydonni egallaydi. 20 ta eng yirik otеllarning 13 tasi Las-Vеgasda joylashgan. Zamonaviy Las-Vеgas alohida yirikligi bilan farqlanadi. Yaqindagina eng yirik dеb hisoblangan (masalan, 1515 o‘rinli “Caesuras Palace”) bugun 20 ta eng yirik otеllar ro‘yxatiga ham kirmay qoldi9.Las-Vеgas - bu hordiq sanoatining umume’tirof etilgan (lidеri) shahari sanaladi. Shaharda 50 ta kazino bo‘lib, ularning ko‘pi otеl hududlarida joylashgan.



Ushbu otеllardagi apartamеntlar o‘lchami va qulayligi jihatidan eng katta va yaxshisidir. Bunda mini-bassеynlar, bir nеcha yirik tеlеekranlar, ikki va undan ortiq xonalar, xoll va yotoqxonalar oshxona hamda barlar mavjud. Bunday apartamеntlar binoning alohida ajratilgan tomonida joylashtirilgan va shaxsiy band qilib qo‘yilgan joy ya’ni bron qilish xizmatiga ham ega.Ko‘pgina kazinoli otеl nomеrlari badavlat mijozlar uchun maxsus saqlanadi, ularning narxi 1000 AQSh dollaridan 25000 AQSh dollarigachadir. Ba’zan kazinoga kеladiganlar u yеrdagi eng qimmat nomеrdan ham kattaroq mablag‘ni tashlab kеtadilar. Shuning uchun bunday mеhmonxona xodimlarining eng asosiy vazifasi avvalo mijozning talab va istaklarini qondirishdan iborat. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) a Birlashgan Millatlar vakolati ijtimoiy va iqtisodiy adolatni o'rnatish orqali rivojlantirish xalqaro mehnat standartlari.[1] Ostida 1919 yil oktyabr oyida tashkil etilgan Millatlar Ligasi, bu birinchi va eng qadimgi BMTning ixtisoslashgan agentligi. XMT mavjud 187 davlat: 193tadan 186tasi BMTga a'zo davlatlar ortiqcha Kuk orollari. Uning bosh qarorgohi Jeneva, Shveytsariya, dunyo bo'ylab 40 ga yaqin vakolatxonalari bilan 150 dan ortiq mamlakatlardan kelgan 2700 ga yaqin xodimlarni ish bilan ta'minlaydi, shulardan 900 tasi texnik hamkorlik dasturlari va loyihalarida ishlaydi.
XMTning xalqaro mehnat standartlari keng miqyosda erkinlik, tenglik, xavfsizlik va qadr-qimmat sharoitida butun dunyo bo'ylab qulay, samarali va barqaror ishlashni ta'minlashga qaratilgan.[2][3] Ular bayon etilgan 189 ta konvensiya va shartnomalar, ulardan sakkiztasi 1998 yilga ko'ra asosiy deb tasniflanadi Asosiy printsiplar va huquqlar to'g'risidagi deklaratsiya; ular birgalikda uyushish erkinligini va huquqning samarali tan olinishini himoya qiladi jamoaviy bitim, majburiy yoki majburiy mehnatni yo'q qilish, bekor qilish Bolalar mehnativa yo'q qilish kamsitish ish va kasbga nisbatan. XMT keyinchalik katta hissa qo'shadi xalqaro mehnat qonunchiligi.BMT tizimida tashkilot noyob uch tomonlama tuzilishga ega: barcha standartlar, siyosat va dasturlar hukumat vakillari, ish beruvchilar va ishchilar tomonidan muhokama qilinishi va tasdiqlanishini talab qiladi. Ushbu asos XMTning uchta asosiy organida saqlanadi: Xalqaro mehnat standartlarini shakllantirish uchun har yili yig'iladigan Xalqaro mehnat konferentsiyasi; ijro etuvchi kengash vazifasini bajaradigan va agentlik siyosati va byudjetini hal qiladigan Etakchi kengash; Xalqaro mehnat byurosi, tashkilotni boshqaradigan va faoliyatni amalga oshiradigan doimiy kotibiyat. Kotibiyatni hozirda Bosh direktor boshqaradi Gay Rayder 2012 yilda Etakchi kengash tomonidan saylangan Buyuk Britaniyaning.1969 yilda XMT uni qabul qildi Tinchlik bo'yicha Nobel mukofoti xalqlar o'rtasidagi birodarlik va tinchlikni yaxshilash uchun munosib ish va adolat ishchilar uchun va boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarga texnik yordam ko'rsatish.[4] 2019 yilda tashkilot Ish kelajagi bo'yicha Global komissiyani chaqirdi, uning hisobotida hukumatlar uchun 21-asr mehnat muhiti muammolarini hal qilish uchun o'nta tavsiyalar berilgan; Bularga umumiy mehnat kafolati, tug'ilishdan keksalikka qadar ijtimoiy himoya va umrbod o'qish huquqi kiradi.[5][6] Xalqaro taraqqiyotga yo'naltirilgan bo'lib, u BMTning rivojlanish guruhining a'zosi, bu BMT tashkilotining koalitsiyasini qondirishga yordam berishga qaratilgan Barqaror rivojlanish maqsadlari.
Etakchi kengash Xalqaro mehnat tashkilotining ijro etuvchi organi. Mart, iyun va noyabr oylarida uch marta yig'iladi. Xalqaro mehnat tashkiloti siyosati bo'yicha qarorlarni qabul qiladi, Xalqaro mehnat konferentsiyasining kun tartibini hal qiladi, Konferentsiyaga taqdim etish uchun Tashkilot Dasturi va byudjeti loyihasini qabul qiladi, Bosh direktorni saylaydi, a'zo davlatlardan mehnat masalalari bo'yicha ma'lumot so'raydi, komissiyalarni tayinlaydi. Xalqaro mehnat byurosining ishi bo'yicha so'rov o'tkazadi va nazorat qiladi.Boshqaruv kengashi 56 titul a'zodan iborat (28 hukumat, 14 ish beruvchi va 14 ishchi) va 66 a'zoning a'zosi (28 hukumat, 19 ish beruvchi va 19 ishchi).Hukumatning titul o'rindig'ining o'ntasi doimiy ravishda asosiy sanoat ahamiyatiga ega bo'lgan tegishli: Braziliya, Xitoy, Frantsiya, Germaniya, Hindiston, Italiya, Yaponiya, Rossiya Federatsiyasi, Birlashgan Qirollik va Qo'shma Shtatlar. Hukumatning boshqa a'zolari har uch yilda bir marta Konferentsiya tomonidan saylanadi (oxirgi saylovlar 2017 yil iyun oyida bo'lib o'tgan). Ish beruvchi va ishchilarning a'zolari individual ravishda saylanadi.XMT agentligi sifatida tashkil etilgan bo'lsa-da Millatlar Ligasi quyidagi Birinchi jahon urushi, uning asoschilari 1919 yilgacha ijtimoiy fikr va harakatlarda katta yutuqlarga erishdilar. Asosiy a'zolar bir-birlarini avvalgi xususiy professional va mafkuraviy tarmoqlardan taniydilar, ular ijtimoiy siyosat bo'yicha bilim, tajriba va fikr almashdilar. Urushgacha "epistemik jamoalar"kabi Xalqaro mehnat qonunchiligi assotsiatsiyasi (IALL), 1900 yilda tashkil etilgan va shunga o'xshash siyosiy tarmoqlar sotsialistik Ikkinchi xalqaro, xalqaro mehnat siyosatini institutsionalizatsiya qilishning hal qiluvchi omili bo'lgan. Birinchi Jahon Urushidan keyingi eyforiyada, "yaratiladigan jamiyat" g'oyasi XMT me'morlarining ijtimoiy muhandisligi uchun muhim katalizator bo'ldi. Xalqaro mehnat qonunchiligi yangi intizom sifatida ijtimoiy islohotlarni amalda qo'llash uchun foydali vosita bo'ldi. Ta'sischi a'zolarning utopik ideallari - ijtimoiy adolat va munosib mehnat huquqi - diplomatik va siyosiy kelishuvlar natijasida o'zgartirildi. Parij tinchlik konferentsiyasi Xalqaro Mehnat Tashkilotining idealizm va pragmatizm o'rtasidagi muvozanatini ko'rsatadigan 1919 y.[20]
Birinchi jahon urushi davrida xalqaro mehnat harakati urush paytida mehnatni qo'llab-quvvatlashi uchun kompensatsiya sifatida ishlab chiqilgan ishchilar sinflarini himoya qilishning keng qamrovli dasturini taklif qildi.[tushuntirish kerak] Urushdan keyingi qayta qurish va kasaba uyushmalarining himoyasi Birinchi jahon urushi paytida va undan keyin darhol ko'plab davlatlarning e'tiborini tortdi. Buyuk Britaniyada Uitli komissiyasi, qayta qurish komissiyasining kichik qo'mitasi, 1918 yil iyuldagi yakuniy hisobotida butun dunyoda "sanoat kengashlari" ni tuzishni tavsiya qildi.[21] The Britaniya Mehnat partiyasi nomli hujjatda o'zining qayta qurish dasturini chiqargan edi Mehnat va yangi ijtimoiy tartib 1918 yil fevralda, uchinchi Ittifoqlararo mehnat va sotsialistik konferentsiya (Buyuk Britaniya, Frantsiya, Belgiya va Italiya delegatlari vakili) o'z hisobotini e'lon qildi, mehnat huquqlari bo'yicha xalqaro tashkilotni, maxfiy diplomatiyaga chek qo'yishni va boshqa maqsadlarni ilgari surdi.[23] Va 1918 yil dekabrda Amerika Mehnat Federatsiyasi (AFL) o'zining o'ziga xos siyosiy bo'lmagan hisobotini e'lon qildi, bu orqali ko'p sonli yaxshilanishlarga erishishni talab qildi. jamoaviy bitim jarayon.[XMTning shtab-kvartirasi Shveytsariyaning Jeneva shahrida joylashgan. 1919 yilda tashkil topgan dastlabki oylarida uning ofislari
Londonda joylashgan bo'lib, faqat 1920 yilning yozida Jenevaga ko'chib o'tdi. Jenevadagi birinchi o'rindiq Pregni tepaligida edi. Ariana ilgari Thudicum maktab-internati joylashgan binoda va hozirda uning bosh qarorgohi Xalqaro Qizil Xoch qo'mitasi. Ofis o'sib ulg'aygan sayin, idora qirg'oqlarida joylashgan maxsus shtab-kvartiraga ko'chib o'tdi Leman ko'litomonidan ishlab chiqilgan Jorj Epitaux va 1926 yilda ochilgan (hozirgi kunda Jahon savdo tashkiloti).
Davomida Ikkinchi jahon urushi idora vaqtincha ko'chirildi McGill universiteti yilda Monreal, Kanada.XMT shtab-kvartirasining hozirgi o'rni Pregni tepaligida, uning dastlabki joyidan unchalik uzoq emas. Bino, loyihalashtirilgan to'rtburchaklar shaklidagi to'rtburchaklar blok Ejen Bodoin, Pier Luigi Nervi va Alberto Kamenzind, 1969-1974 yillarda qattiq ratsionalistik uslubda qurilgan va qurilish vaqtida Shveytsariyadagi eng yirik ma'muriy bino bo'lgan.

2.3.Turizmni boshqarishda rivojlangan mamlakatlar tajribasi
Turizm sohasining qayta tiklanishi
Koronavirus pandemiyasi sababli yuzaga kelgan vaziyatni hisobga olgan holda, «Uzbekistan Safe travel» guaranteed ("O'zbekiston. Xavfsiz sayohat kafolatlangan")
loyihasi ishlab chiqildi. Loyiha sayyohlarga mo'ljallangan bo'lib, jahon standartlariga asoslangan sanitariya-epidemiologik xavfsizlikning yangi tizimi hisoblanadi. Turizm ob'yektlari va tegishli infratuzilmani, turistik xizmatlarni yangi sanitariya-gigiyena talablari asosida sertifikatlash quyidagilar uchun majburiy bo'ldi:
barcha davlat chegara punktlari;
havo, temir yo'l va avtobus bekatlari;
moddiy-madaniy meros ob'yektlari, muzeylar, teatrlar va boshqalar.
Ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 19.06.2020 yildagi №4755-sonli Qarori bilan Xavfsiz turizm jamg'armasi Moliya vazirligi huzuridagi Inqirozga qarshi kurashish jamg'armasining 20 milliard so'm miqdordagi dastlabki to'lovi, shuningdek, «Uzbekistan. Safe travel GUARANTEED» tizimi doirasida joriy etilayotgan ixtiyoriy sertifikatlashtirishdan o'tish uchun to'lanadigan bazaviy hisoblash miqdorining ikki baravari miqdoridagi to'lov hisobidan shakllantirildi.
Koronavirus pandemiyasining salbiy ta'sirini kamaytirish uchun O'zbekiston turizm sohasi ishtirokchilari bir qator imtiyoz va imtiyozlarga ega bo'ldilar. Shunday qilib:
- turoperatorlar, turagentlar va joylashtirish vositalarining daromadlaridan olinadigan belgilangan soliq stavkasi 50%ga kamaytirildi;
- turoperatorlar, turagentlar va joylashtirish vositalari yuridik shaxslardan olinadigan yer solig'i va mol-mulk solig'ini to'lashdan ozod etiladi;
- ijtimoiy soliq stavkasi 1% miqdorida belgilandi;
- turoperatorlar, turagentlar, shuningdek, joylashtirish vositalari uchun turistik faoliyat bilan shug'ullanganlik yig'imini hisoblash va to'lash vaqtinchalik to'xtatildi;
- joylashtirish vositalarini qurish uchun tijorat banklaridan ilgari berilgan kreditlar bo'yicha turistik tashkilotlarning foiz xarajatlari qisman qoplandi;
- mehmonxonalarni tasniflash yoki modernizatsiya qilish uchun moddiy-texnik bazani yangilash, rekonstruksiya qilish va mustahkamlash xarajatlari qisman qoplandi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 28 maydagi "Koronavirus pandemiyasining salbiy ta'sirini kamaytirish uchun turizm sohasini qo'llab-quvvatlashga doir kechiktirib bo'lmaydigan chora-tadbirlar to'g'risida"gi Farmonida 2020 yil 1 iyundan 2021 yil 1 martga qadar joylashtirish bo'yicha xizmatlar (mehmonxona xizmatlari) narxining 10 foizi miqdorida joylashtirish vositalarini subsidiyalash ko'zda tutilgan.
Umuman olganda, Davlat Rahbarining videoselektor yig'ilishida qayd etishiga ko'ra, 1750 ta sub'yektga mol-mulk solig'i, yer va ijtimoiy soliqlar bo'yicha qariyb 60 milliard so'm miqdorida imtiyozlar berildi.
Sayyohlik infratuzilmasini rivojlantirish
Sayyohlar sonining keskin o'sishi natijasida yuzaga kelgan talabni qondirish maqsadida davlat tomonidan joylashtirish maskanlarini ko'paytirish bo'yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Birinchidan, hamyonbop joylashtirish maskanlari turiga mansub xostellar faoliyatini tartibga soluvchi 22 turdagi ortiqcha talablar bekor qilindi. Shu jumladan, xostellar tomonidan ko'rsatiladigan mehmonxona xizmatlarini majburiy sertifikatsiyalash tartibi bekor qilinib, mehmon uylari va xostellar yagona reyestridan ro'yhatdan o'tgan holda faoliyat olib borish amaliyoti yo'lga qo'yildi.
Ikkinchidan, mamlakatda kichik turdagi mehmonxonalar sonini ko'paytirish maqsadida Turkiya va Janubiy Koreya tajribasiga asoslangan 50 nomergacha bo'lgan kichik mehmonxonalarning 8 turdagi namunaviy loyihalari tadbirkorlarga bepul taqdim etildi. Hisob-kitoblarga ko'ra, tarqatilgan loyihalarning umumiy qiymati 60 mlrd. so'mdan oshiqni tashkil etadi.
Uchinchidan, turizm sohasiga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish maqsadida, davlat xususiy sherikchilik shartlari asosida mehmonxonalar qurishga qator imtiyozlar joriy qilindi. Unga ko'ra, qurilgan 3 yulduzli mehmonxonalarning har bir xonasi uchun davlat byudjeti mablag'lari hisobiga 30 mln., 4 yulduzli mehmonxonalar uchun 40 mln. so'm kompensatsiya ajratish belgilandi. Shu bilan birga, jahonga mashhur mehmonxona brenlarini jalb qilgan mehmonxonalarning royalti xarajatlarini qisman kompensatsiya qilish amaliyoti yo'lga qo'yildi. Unga ko'ra, 3 yulduzli mehmonxonalarning har bir xonasi uchun 200 AQSh doll., 4 yulduzli mehmonxonalar uchun 400 doll ajratiladi.
Natijada, joylashtirish vositalarining soni keskin ko'paydi. Xususan, 2016-2020 yillar oralig'ida ularning soni 750 tadan 1308 taga, mavjud o'rinlar soni esa 34 mingdan 62 mingga oshdi. Shuningdek, 2018-2020 yillar davomida mehmon uylarining soni 13 barobarga oshib, 1386 taga yetdi.
Turizm industriyasini rivojlantirishda yetakchi mamlakatlar tajribasidan foydalanish yo'llari Turistik safarlar sonining ortishi, ular jug'rofiyasining kengayishi, transport vositalarining rivojlanishi munosabati bilan xalqaro tashkilotlar davlatlar va hukumatlarning diqqat-e'tiborini turizmni rivojlantirish muammolari hamda milliy turizm tashkilotlarining yangi mavqeiga qaratmoqdalar. 1921 boshlab Millatlar ligasi, BMTning 1975 yildan boshlab esa Jahon turizm tashkilotining rahbarligi ostida turizm muammolariga bag'ishlangan 30 dan ortiq xalqaro anjumanlar, kongresslar va tadbirlar o'tkazildi. 1995 yil mart oyida Kadis shahrida (Ispaniya) JTT rahbarligi ostida turizm bo'yicha xalqaro forum o'tkazildi va unda jahonnning 52 mamlakatidan kelgan parlamentchilar ishtirok etdilar. Ushbu forum shunday xulosaga keldiki, davlatlar turizm rivoji uchun katta ahamiyatga molik quyidagi muammolarni yechishda yordam berishlari zarur:
• turistik rasmiyatchilikni tartibga solish va turistlar xavfsizligini oshirish;
• turizm infratuzilmasi, shu jumladan transport va kommunikatsiyalarni rivojlantirish;
• turistik tashkilotlar rahbarlari va xizmatchilarini o'qitish uchun sharoitlar yaratish;
• turistik ob'ektlar va safar manzillarida ekologik normalarga rioya qilishni ta'minlash;
• turistlar huquqlarini himoya qilish;
• turistik firmalar uchun imtiyozli soliq tizimini ta'minlash;
• turizmda qabul kilingan xalqaro mezonlar va normalar asosida ob'ektiv statistika hisoboti va nazoratini amalga oshirish imkoniyatini beradigan iqtisodiy va statistik mexanizmlardan foydalanish;
• turizm uchun foydali bo'lgan mamlakat timsolini shakllantirish yo'li bilan milliy turmahsulotlarni chet-el bozorlariga olib kirish.
Quyidagilar bir qator xorijiy mamlakatlarda turizm rivojini qo'llab-quvvatlashning iqtisodiy va ma'muriy mexanizmlari bo'lib xizmat qiladi:
• soliq imtiyozlari, subsidiya va dotatsiyalar;
• turizm rivojini va turistik xizmatlar iste'molchilarining huquqlarini himoya qilishni qo'llab-quvvatlovchi milliy qonunchilik va normativ hujjatlari;
• mamlakatga kirish va undan chiqish paytida pasport va viza cheklashlarini kamaytirish;
• narxlarni qisqartirish va boshqa turli xil imtiyozlar berish yo'li bilan nomavsumiy turizmni rag'batlantirish;
• ijtimoiy turizmni rivojlantirish va qo'llab-quvvatlash;
• turistlar xavfsizligiga qo'yiladigan talablarni kuchaytirish;
• davlat tomonidan atrof-muhitni muhofaza qilish, madaniy va tarixiy merosni asrab-avaylash bo'yicha va boshqa chora-tadbirlarni kuchaytirish.
Bir qator mamlakatlar, shu jumladan Ispaniya va Gretsiya soliqlar amortizatsiya ajratmalari va oborot uchun soliqlar to'lash bo'yicha sarmoyadorlarga imtiyozlar beradilar. Ba'zi mamlakatlarda korxonalar faoliyatining dastlabkn yillarida ularni daromad solig'idan ozod etish, shuningdek, qo'shimcha qiymat solig'ini to'lashda imtiyozlar berish amaliyoti qo'llaniladi. Bundan tashqari mehmonxonalar uchun asbob-uskunalar va sayohat uchun transport vositalarini import qilish paytida bojxona to'lovlari bo'yicha imtiyozlar (umuman ozod qilishgacha) beriladi . Yevropa Ittifoqi mamlakatlari turizm va mehmonxona faoliyati uchun 6-25% atrofida bo'lgan qo'shimcha qiymat solig'ini (QQS) tenglashtirishga yo'naltirilgan siyosatni olib borishadi. Misol uchun, Germaniya va Lyuksemburgda o'rtacha QQS miqdori 15% qilib belgilangan. Daniya va Shvetsiyada maksimal QQS miqdori 25%ga teng. Ispaniyada joylashtirish uchun QQS o'rtacha 7%ni tashkil qiladi va mehmonxona darajasiga qarab o'zgarishi mumkin, ovqatlanish (restoran xizmatlari), avtomobillarni
ijaraga olish uchun QQS esa 16%gacha yetadi. Gretsiyada joylashtirish va ovqatlanish kerak. Ikkinchi vazifa o'z ichiga turizm taraqqiyoti jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayoti uchun oqibatlarini baholashni oladi. Bu esa o'z navbatida suv resurslari, elektr quvvati, transport vositalaridan samarali foydalanish, turizm sohasida ish bilan ta'minlash, mahalliy aholi qatnashuvi siyosatining mavjudligi, atrof-muhit, madaniy, tabiiy va tarixiy qadriyatlarni muhofaza qilish kabi masalarni ko 'rib chiqish zaruratini tug'diradi. Turizmda kadrlar tayyorlash va rejalashtirish dasturi muhim hisoblanadi. Maktablarning o'quv rejalariga turizm ekologiyasi bo'yicha o'quv kursini kiritish tavsiya qilinmoqda. Kadrlarni nazariy va amaliy jihatdan tayyorlash maqsadida davlat turistik tashkilotlar va professional turistik birlashmalar xususiy sektor bilan hamkorlik qilishlari maqsadga muvofiqdir. Turizmni rivojlantirishni rejalashtirish sohasida yetakchi mas'uliyat davlatga yuklanadi. Davlat idoralari turizmning tartibsiz rivojlanishini oldini olish maqsadida bu jarayonni nazorat qiladi. Sust rejalashtirilgan va boshqarib bo'lmaydigan turizm tuzatib bo'lmas zarar yetkazishi mumkin Masalan, Bermuda orollarida turizm industriyasini himoya qilishga yo'naltirilgan bir qator qonuniy hujjatlar qabul qilingan. Ayniqsa, portlarga kiruvchi kemalar soni cheklangan, neon bezaklar man etilgan, dengiz o'simlik va hayvonot dunyosini himoya qilish nazarda tutilgan, binolar balandligi chegaralangan, tabiiy qo'riqxonalar uchun yer ajratish ko'zda tutilgan. Davlat idoralari vazifalariga yangi qurilishlarni nazorat qilish ham kiradi chunki turistik ob'ektlarni suv bilan ta'minlash, oqava suvlarni, axlat va qoldiqlarni chiqarish, zarur joylarda suvning qo'shimcha zahiralarini yaratish uchun zamonaviy asbob-uskunalarga ega bo'lishi kerak. Qurilishda yangi ish joylarini tashkil qilish maqsadida kup sonli mahalliy ishchi kuchini talab qiluvchi texnologiyalardan foydalanish, shuningdek qurilayotgan turistik ob'ektlarbo'ronlar, suv toshqini, zilzilalar kabi ehtimolli tabiiy ofatlarni hisobga olgan holda loyihalashtirilganligi davlat tomonidan nazorat qilinishi lozim. Davlat tomonidan nazorat qilinuvchi chora-tadbirlar tizimigina turizmning uzoq muddatli to'g'ri va samarali rivojlanishini ta'minlashi mumkin. O'zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo'mitasi O'zbekiston Respublikasida turizm sohasida davlat nazoratini amalga oshiruvchi, ijro etuvchi hokimiyat organi bo'lib xizmat qiladi. Turistik faoliyatining davlat nazorati shundan iboratki, O'zbekiston Respublikasida turizm iqtisodiy otning ustivor tarmoqlaridan biri deb tan olingan. Mahalliy va tashqi turizm, shuningdek, ijtimoiy va madaniy turizmni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish davlat nazoratining ustivor yo'nalishlari sifatida e'lon qilingan. Turistik faoliyatning davlat tomonidan nazorati quyidagicha amalga oshiriladi:
• turizm sohasidagi munosabatlarni tartibga solish va takomillashtirishga qaratilgan me'yoriy va huquqiy hujjatlarni yaratish;
• turistik mahsulotni ichki va jahon turizm bozorlariga olib chiqishda yordam berish;
• turistik faoliyatni standartlashtirish va litsenziyalashtirishni amalga oshirish, turistik mahsulotini sertifikatsiyadan o'tkazish;
• O'zbekiston hududida mamlakatga kirish, chiqish va istiqomat qilish qoidalarini o'rnatish;
• turizmni rivojlantirish bo'yicha davlat dasturlarini yaratish va amalga oshirish uchun to'g'ri byudjet mablag'larini ajratish;
• turistlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularning xavfsizligini ta'minlash; turizm faoliyatini kadrlar bilan ta'minlashni qo'llab-quvvatlash va turizm sohasida ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish va boshqalardan iborat.
Yurtimizda turizm rivojlanishining asosiy omillaridan biri dinlar, millatlar, xalqlar o‘rtasidagi tinchlik-totuvlik, bag‘rikenglik, o‘zaro mehr-oqibat va hamjihatlikning mavjudligidadir. Mamlakatimiz azaldan o‘zining ajib va turfa tabiati, boy tarixi, me’moriy obidalari, buyuk allomalari bilan jahon mamlakatlari aholisini o‘ziga jalb etmoqda.
O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar bilan turizm sohasida aloqalar o‘rnatishi va rivojlanishi, yurtimizga turistlar oqimining kirib kelishini ko‘paytirish, ularga xizmat ko‘rsatish uchun barcha sharoitlarni yaratish, xizmat ko‘rsatish sifati va madaniyatini oshirish, turistlar xavfsizligini ta’minlash, turistik industriyani tashkil qilish va rivojlantirish, soha bo‘yicha kadrlar tayyorlash bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soluvchi tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlar takomillashib bormoqda.
Prezidentimizning 2021 yil 9 fevralda “O‘zbekiston Respublikasida ichki va ziyorat turizmini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” farmoni qabul qilindi. Unda turizm bozorining turli segmentlariga yo‘naltirilgan turizm mahsuloti va xizmatlarini diversifikatsiya qilish, ularning raqobatbardoshligini yanada oshirish, maqbul va qulay ichki va xalqaro ziyorat turizmi muhitini yaratish, transport yo‘nalishlarini kengaytirish, transport xizmatlari sifatini oshirish, turizm mahsulotlarini keng targ‘ib qilish, shuningdek, mamlakatimizning sayohat va dam olish uchun xavfsiz manzil sifatidagi imijini mustahkamlashga yo‘naltirilgan vazifalar belgilab berildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 3 fevraldagi “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq, O‘zbekiston bo‘ylab sayohat qilish uchun xarajatlarning bir qismini qaytarish tartibi joriy qilindi.
Shu bilan bir qatorda tashkiliy, iqtisodiy-ijtimoiy masalalar yuzasidan sohani qo‘llab-quvvatlashda Moliya vazirligi, bank moliya tizimi, transport logistikasi hamda soliq tizimlariga tegishli ko‘rsatmalar berildi.
Bu o‘z navbatida, ichki turizmning jadal rivojlanishi hamda fuqarolarimizning hordiq chiqarishlariga qulay imkon yaratadi. E’tiborli jihatlaridan yana biri, bu buyuk allomamiz Imom Moturidiy yodgorlik majmuasini ziyorat markaziga aylantirish hamda atrofidagi 8 nafar buyuk ulamoning qabrini tiklash va obodonlashtirish ishlari konsepsiyasi “Yo‘l xaritasi”ni ishlab chiqilishi va amalga oshirilishidir. Natijada milliy va xalqaro turistlarning oqimi yanada kengayadi.
Farmonning yana bir muhim jihati sifatida Imom Buxoriyning bebaho merosini keng ko‘lamda ommalashtirish va targ‘ib qilish maqsadida xorijiy tillarda “Imom Buxoriy” ziyorat turizmi yo‘ldosh telekanalini, xorijiy mamlakatlarda uning muxbirlari faoliyat olib borishini nazarda tutgan holda tashkil etish va uni rivojlantirish konsepsiyasining yaratilishi hisoblanadi.
Mazkur loyihani amalga oshirishda O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi markaziy o‘rinlarni egallashi va mamlakatimizda ziyorat turizmining jadal rivojlanishiga xizmat qiluvchi yetuk mutaxassislarni yetishtirib berishda, ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishda o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. O‘zbekiston turizm industriyasida ziyorat turizmi sub’ektlarining faoliyati, talab va taklif qonunining ustuvorligi, tashkiliy-iqtisodiy jarayonlarni muvofiqlashtirishning ma’muriy mexanizmlarini yaratish holati kabi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar jamiyatdagi turli ixtisoslashgan institutlar va ularning faoliyat yuritish tartibiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi.
Shunday ekan, O‘zbekistonda turizm industriyasining bugungi holatini o‘rganish bilan bir qatorda, bozor mexanizmlaridan ham ustun turuvchi jamiyatning madaniy, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, diniy, huquqiy mexanizmlari majmuasi sifatida namoyon bo‘luvchi mavjud institutlarning jarayonlarga ta’sir darajasini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Prezidentimizning mazkur farmonlari yuqorida qayd etilgan jihatlarni to‘liq qamrab olgani bilan diqqatga sazovordir. Ta’kidlash joizki, so‘nggi yillarda yurtimizda olib borilayotgan islohotlar natijasi o‘laroq O‘zbekiston “Jahon musulmon sayyohlari indeksi” reytingida 10 pog‘ona (32-o‘rindan 22-o‘ringa) ko‘tarilib, Islom hamkorlik tashkilotiga a’zo mamlakatlar o‘rtasida musulmon sayyohlarni jalb qilayotgan “Eng jozibador” hamda “Xavfsizlik va bag‘rikenglik darajasi yuqori” bo‘lgan 10 mamlakat qatoridan o‘rin egalladi.
Prezidentimizning mazkur farmonlari ziyorat turizmini samarali rivojlantirishning tarkibiy qismi sifatida davlat va xususiy sektor xamkorligini ta’minlovchi mexanizm orqali milliy va xalqaro bozorlarda raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Turistik sohada faoliyat yuritadigan, mamlakatlar uchun iqtisodiy rentabelligi yil sayin o'sib boradigan va ushbu korxonalarning mijozlari bo'lgan barcha kichik yoki yirik korxonalarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda tayyorlangan ISO 18513 Turizm xizmatlarini boshqarish tizimi standarti xalqaro miqyosda qabul qilingan va ko'p yillar davomida qo'llanilib kelinmoqda. 
ISO 18513 Turizm xizmatlarini boshqarish tizimidan oldin mamlakatlar tarmoq ma'nolarida ma'lum standartlarni ishlab chiqish ustida ishladilar. Uzoq vaqtdan beri chalkashib kelayotgan xalqaro standartlashtirish mavzusida ISO 2003 yilda ISO 18513 turizm xizmatlarini boshqarish tizimini nashr etish orqali so'nggi fikrni qo'ydi.
So'nggi yillarda turizm jadal sur'atlar bilan o'sib borgani tasodif emas. Sayyohlik kun sayin rivojlanib bormoqda. Ilgari turizm, dengiz, quyosh va dam olish turizmi faqat bugungi kunda tushuniladi, bugungi kunda alternativ turizm, sog'liqni saqlash va termal turizm, qishki sport turizmi, plato turizmi, golf turizmi, diniy turizm, konvension turizm, ovchilik va yaxta sayyohlik turlari muhokama qilinadi va turizmning barcha turlari muhokama qilinadi. biri turistik faoliyat. 
Natijada xizmat ko'rsatish sohasi bo'lgan turizm sektori tobora diversifikatsiyalanmoqda va faoliyat turlari ko'paymoqda, turistik korxonalar belgilangan mezonlar, tamoyillar va standartlar asosida ishlashlari muhimdir. 
O'zining tuzilishi bilan xalqaro sektor bo'lgan turizm sohasida ma'lum standartlarning mavjudligi va har bir mamlakatda farq qilmasligi sayyohlar uchun oson tur taklif qiladi. Masalan, har bir mamlakatda turli xil issiq va sovuq suv belgilari, hojatxona va oshxonadagi belgilar chalkashliklarni keltirib chiqarish orqali katta muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Ushbu va boshqa talablarga muvofiq, ISO 18513 standarti, turistik muassasalarning uy sharoitida va oldingi ishlarida ishlatiladigan belgilar, rezervasyon shakllari, xodimlar umumiy tildan, xodimlar ega bo'lishi kerak bo'lgan chet tilidan, masalan, yong'in signalidan va xavfdan ogohlantirish tizimlaridan foydalanishlari kerak. sog'liqni saqlash, oziq-ovqat xavfsizligi va ta'minot standartlari nuqtai nazaridan kuchlanish va elektr rozetkalari, oziq-ovqat va ichimliklar bir xilligini ta'minlaydigan standartlar, standartni ta'minlash uchun, nihoyat, ishchilarning ishini baholash standartlari.
Milliy va xalqaro bozorlarda raqobatlasha olish va uning firma sifatida nufuzi va obro'-e'tiborini saqlab qolish uchun ko'plab yirik va kichik turizm korxonalari ISO 18513 Turizm Xizmatlarini Boshqarish Tizimini yaratadilar va ISO 18513 sertifikatiga ega bo'ladilar.
Qo'shimcha ma'lumot olish uchun bizning mutaxassislar guruhimizga aloqa manzillarimiz va telefon raqamlarimizdan kirib, barcha savollaringizga javob olishingiz mumkin.



XULOSA.
Turizmda tizim dеganda turizm tarmog‘ida bo‘ladigan munosabatlar va hodisalarning to‘plami va yaxlitligi tushuniladi. Turizm bu tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sir qiluvchi turizm tashkilotlari va hududlarini o‘z ichiga oluvchi munosabatlar tizimidir. Avvalambor turizm tizimidagi subyektlar va obyektlarni ajratib olamiz. Turizm subyekti dеganda o‘ziga xos turizm xizmatlari orqali talabni qondirishga intilayotgan turizm anjumanining ishtrokchisi tushuniladi. Turizm obyekti dеganda turizmning safar maqsadiga aylanishi mumkin bo‘lgan hamma narsa (vositalar) tushuniladi. Iqtisodyot turizm rivojlanishiga ijobiy ta’sir o‘tkazgani kabi salbiy ta’sir etishi ham mumkin. Ijobiy ta’sirlar:
- rеal daromadning o‘sishi;
- vaziyatdagi ijobiy konyunktura;
- valyutaning barqaror holati;
- daromadlarning yanada tekis maromda taqsimlanishi.
Salbiy ta’sir omillari:
- Iqtisoddagi inqiroziy holatlar (ishsizlikning o‘sishi, maoshlarning qisqartirilishi, inflyatsiya);
- salbiy konyunktura.
Bugungi kunda turizm industriyasi dinamik ravishda rivojlanayotgan xizmatlar xalqaro savdosi turi bo`lib kеlmoqda. Oxirgi 10-20 yil davomida dunyo bo`yicha xorijiy turistlar soninig o`rtacha yillik o`sish sur‘ati 5,1%, valyuta tushumlarining o`rtacha yillik o`sish sur‘ati 7 % ni tashkil etdi. Umumjahon turistik tashkiloti ma`lumotlariga ko`ra 2004-yil dunyoda 704 mln. turist qayd etilgan (xalqaro transport xizmatlarini hisobga olmaganda), xalqaro turizmdan tushgan daromadlar 474 mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi. Umuman 1950-yildan 2004 -yilga qadar xalqaro turizmdan tushgan yillik valyuta hajmi 145 marta o`sgani qayd etildi. Mutaxassislar xulosasiga ko`ra, xalqaro turizmning rivojlanishi bundan kеyin ham davom etadi. Turli hisoblarga tayangan holda 2010-yilda turizm sohasi yirik eksport sohasiga aylanishi kutilmoqda. Agar xalqaro turizm hozirgi o`sish sur‟atida davom etsa, 2010-yilda xalqaro turistlar soni 900 mln, 2015-yilda 937 mln. kishini tashkil qiladi. Franchayzing mеhmonxona industriyasida xo‘jalik yuritish tizimi sifatida kеng qo‘llaniladi. Uning mohiyati shundan iboratki, bunda kompaniya chеtdan mablag‘ jalb qiladi va u yordamida o‘zining mablag‘iga rivojlanishdan ko‘ra ancha tеzroq rivojlanadi. Kompaniya o‘zida litsеnziyani saqlab qolgan holda avvalgidеk ma’lum huquqlardan foydalanadi, masalan, o‘zining savdo bеlgilarini, amaldagi tеxnologiyani, uslublarni, bandlik tizimini, sinalgan markеting tadqiqotlarini, chеgirmalar tizimi va hokazolardan foydalanish huquqiga egadir. Litsеnziyani kompaniyadan sotib olayotgan uning mulki bir qismini (rеstoran, mеhmonxona va boshqalar) mustaqil ravishda boshqarish uchun litsеnziya egalari bilan kеlishilgan shartlar asosida tuzilgan shartnomani imzolaydi. Franchayzing shunday yo‘l bilan mе'yorida rivojlanish imkoniyatiga ega bo‘lgan kompaniyaga ham, mablag‘i va ishlash xohishi bor, lekin tajriba va obro‘ yеtishmayotgan “donor”ga ham foydalidir.