I-bob Xalqaro auditorlik standartlarini konseptual asoslari 1 Xalqaro audit standartlarining maqsadi va vazifalari

I-bob Xalqaro auditorlik standartlarini konseptual asoslari
1.1 Xalqaro audit standartlarining maqsadi va vazifalari
1.2 Xalqaro audit standartlari tuzilishi va tarkibi
II-bob Aksiyadorlik jamiyatlarida xalqaro audit standartlari asosida auditorlik tekshiruvini o’tkazishni tashkil etish
2.1 …….AJ da xalqaro audit standartlari asosida auditorlik tekshiruvini rejalashtirishni amlaga oshirish
2.2 ……. AJ da xalqaro audit hisoboti va audit xulosasini tuzish
III-bob O’zbekiston Respublikasida xalqaro audit standartlariga o’tishni bosqichma-bosqich amalga oshirish
3.1 Auditorlik faoliyati milliy standartlarini xalqaro standartlar asosida qayta ishlab chiqish bo’yicha tavsiyalar
3.2 Korxona va tashkilotlarni xalqaro audit standartlari asosida majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tkazish tartibini ishlab chiqish

Auditning asosiy maqsadi korxonaning moliyaviy hisobotlarida taqdim etilgan ma'lumotlarning to'g'riligini, ularning qonun hujjatlariga muvofiqligini tekshirishdan iborat. Auditning o'ziga xos hisoblash usullari mavjud, ularning elementlari:

• 
  namuna;
  
• 
  auditorlik dalillari;
  
• 
  hujjatlar;
  
• 
  nazorat qilish uchun ishlatiladigan testlar;
  
• 
  audit protseduralari.
  

Audit, qaysidir ma'noda, mustaqil organlar tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat turidir. Shu bilan birga, auditorlar va korxona direktori o'rtasidagi munosabatlar ko'rsatilayotgan xizmatlar to'g'risidagi shartnoma asosida quriladi. Bundan tashqari, audit va qayta ko'rib chiqishni aralashtirmang - ularning maqsadlari sezilarli darajada farq qiladi.
1977 yil Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC) tashkil topgan yil bo'ldi. Bugungi kunda butun dunyodan 150 dan ortiq buxgalteriya institutlari uning a'zolaridir. Ularga 2,5 millionga yaqin buxgalter kiradi. Bu o'z saflariga buxgalterlar (xususiy yoki davlat tashkilotlaridan), auditorlar va o'qituvchilarni o'z ichiga olgan yagona tashkilotdir.
Federatsiyaning asosiy maqsadi hisobchi kabi kasbni rivojlantirish, faoliyat standartlarini oshirishdan iborat. Shu maqsadda IFAC turli mamlakatlar buxgalterlari o'z ishlarida qo'llashlari mumkin bo'lgan maxsus yo'riqnomalarni ishlab chiqadi, shuningdek, ish jarayonida yuzaga keladigan masalalar bo'yicha maslahatlar beradi.
Institutlarning har biri o'z mamlakatida buxgalterlar elitasini shakllantirish bilan shug'ullanadi, ular nafaqat egalik qiladi, balki yuqori malakali mutaxassislar. texnik bilim o'z ish sohasida, balki qiyinchiliklar va muammolarni tushunish va qabul qilish zamonaviy dunyo... Muassasalar tufayli ular doimiy ravishda o'z darajalari va bilimlarini oshirishlari mumkin.
ISA yaratish tartibi
Xalqaro audit standartlari bir necha yillar davomida yaratilgan va ularning shakllanishi xalqaro maqomga ega bo'lgan auditorlik amaliyoti qo'mitasi tashkil etilgandan so'ng darhol boshlangan.
IFAC birinchi bo'lib 8 tani ro'yxatdan o'tkazdi yirik kompaniyalar butun dunyoda auditorlik faoliyati bilan shug'ullanganlar. Ularning har birida bir necha ming ishchi ishlagan. Biroz vaqt o'tgach, bu firmalar qayta tuzildi, shundan so'ng ularning soni 6 taga qisqartirildi.
Shundan so'ng, ularning kengayishi yana bir necha bor amalga oshirildi. Ushbu kompaniyalar butun dunyoda audit o'tkazadilar. Ularning ishi barcha xalqaro standartlarga javob beradi. Bu bizga audit paytida yuzaga keladigan barcha muammolarni bir xilda ko'rib chiqish imkonini beradi.
ISA ning yaratilish tarixi
Zamonaviy audit 1844 yilda Angliyada tug'ilgan, o'shanda bir qancha qonunlar qabul qilingan edi aktsiyadorlik jamiyatlari har yili buxgalteriya hisobining to'g'ri to'ldirilganligini tashqaridan tekshirishi mumkin bo'lgan maxsus xodimni ishga jalb qilishi kerak.
1932 yilda Qo'shma Shtatlar qimmatli qog'ozlarning to'g'riligi to'g'risidagi qonunni qabul qildi. Ushbu hodisa audit standartlashtirishni joriy etishga birinchi urinish hisoblanadi. Qonunning o'zida qimmatli qog'ozlarni chiqargan nodavlat kompaniyalarga mustaqil audit o'tkazish talablari belgilangan.
A uditning rivojlanishi urushdan keyingi davrda yangi bosqichga ko'tarildi. Amerika Buxgalterlar Instituti 1948 yilda "Auditning 10 ta standarti" kabi hujjatni tuzdi. Ular 3 guruhga bo'lingan:

• 
  keng tarqalgan;
  
• 
  ob'ektdagi mehnat standartlari;
  
• 
  yakuniy standartlar.
  

Boshidanoq milliy kompaniyalarni birlashtirish boshlandi, ular asosida xalqaro moliyaviy korporatsiyalar tashkil etildi. Bu jarayon asosan xalqaro buxgalteriya hisobiga shoshilinch ehtiyojning paydo bo'lishiga olib keldi. Bu 1970 yilda sodir bo'lgan UFRSning shakllanishiga turtki bo'ldi. Keyinchalik bu auditorlar uchun yagona standartlarga ehtiyoj paydo bo'ldi.
ISA ning shakllanishi 1977 yilga to'g'ri keladi. IFAC standartlarni ishlab chiqishda markaziy rol o'ynaydi. ISAning birinchi nashri auditorlar uchun 29 ta standartni va tegishli xizmatlar uchun 4 ta qoʻshimcha standartni oʻz ichiga olgan.
1990 yilda xalqaro audit standartlari isloh qilindi. Natijada ularning raqamlanishi, tuzilishi o‘zgardi, asosiy xarakteristikalari zamonaviyroq bo‘ldi, ko‘plab yangi standartlar joriy etildi.
2005 yilda 58 ta standartni o'z ichiga olgan ISAning yangi versiyasi kuchga kirdi. Ularning barchasi 10 guruhga bo'lingan:

1. 
   “Kirish jihatlari” guruhiga standartlarning huquqiy holati, atamalar ro‘yxati, asosiy tamoyillari, tasnifi kiradi.
   
2. 
   «Majburiyatlar» - bu yerda auditning maqsad va vazifalari, auditorlarning mas'uliyati, ular ishining talab darajasi, hujjatlarni nazorat qilish va hokazolarni belgilaydigan 7 ta standart berilgan.
   
3. 
   "Rejalashtirish" - auditni rejalashtirish tartibini, shuningdek, audit tuzilmasidagi tushunchaning ma'nosini izohlashni ta'minlovchi beshta standartni o'z ichiga oladi.
   
4. 
   "Ichki nazorat" - Bu guruh baholash tartibini tavsiflovchi uchta standartni o'z ichiga oladi, risklar auditi va mijozlar nazorati.
   
5. 
   "Audit dalillari" 12 ta standartning eng katta guruhlaridan biridir. Ular turli vaziyatlarda auditorlik dalillarini to'plashni tartibga solishga qaratilgan.
   
6. 
   "Uchinchi shaxslarning ishi" - bu erda siz boshqa auditorlarni tekshirish qoidalarini beradigan 3 ta standartni topishingiz mumkin.
   
7. 
   "Xulosa va hisobotlarni tayyorlash" - auditorlik hisobotlarini tayyorlash bo'yicha tavsiyalar va ularga qo'shimcha ma'lumotlarni kiritish tartibini nazarda tutuvchi 5 ta standartni o'z ichiga oladi.
   

1. 
   “Ixtisoslashgan yo‘nalishlar” – standart maxsus topshiriqlar bo‘yicha hisobotlarni tuzishda auditor qanday harakatlarni bajarishi kerakligini aytadi.
   
2. 
   "Yordamchi xizmatlar" - bu standart yordamchi xizmatlar ko'rsatishda auditorlarga yo'l-yo'riq ko'rsatishi kerak.
   
3. 
   "Xalqaro audit amaliyoti" - auditorlarga o'z vazifalarini bajarish paytida yuzaga keladigan muammolarni hal qilishda yordam beradigan 15 ta standartni o'z ichiga oladi: kichik korxonalar, kompaniya rahbariyati bilan ishlash va hokazo.
   

Bozor infratuzilmasining unsurlari, avvalambor, auditorlik firmalari faoliyatining o’zimizga xos, milliy andozada ishlab chiqarish zaruriyatini tug’diradi. Shu bilan birgalikda bozor munosabatlarini jadallashtirishda respublikamizning jahon bozoriga chuqurroq integratsiyalashuvi iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishni, iqtisodiy munosabatlarni yanada kengroq amalga oshirish uchun auditorlik faoliyatini xalqaro andozalarga moslashtirishni ham taqozo qilmoqda.
Mamlakatimizda asta-sekin auditning milliy andozalari ishlab chiqilmoqda. Auditning milliy andozalarini ishlab chiqishda, avvalo, xalqaro andozalarga murojaat etiladi. Auditning xalqaro andozalari Xalqaro buxgalteriya andozalari bo’yicha qo’mita (XBABQ) tarkibida doimiy qo’mita huquqlariga ega bo’lgan Auditorlik

amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita tomonidan ishlab chiqiladi. Ushbu qo’mita 1973 yilda to’qqiz mamlakat, ya’ni Kanada, Avstriya, Germaniya, Frantsiya, Yaponiya, Meksika, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va AQShning professional buxgalteriya tuzilmalari tomonidan ta’sis etilgan.

Auditorlik amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi kengashi nomidan audit standartlarini chop etdi, shuningdek, audit tekshirishlarini o’tkazish bilan bir vaqtda qo’shimcha xizmat ko’rsatish bo’yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqdi.

Hozirgi kunda 30 dan ortiq auditorlik faoliyatining xalqaro andozalari ishlab chiqilgan. Respublikamizda esa 10 dan ortiq auditorlik faoliyatining milliy andozalari ishlab chiqilgan. Bozor munosabatlarini erkinlashtirish va uni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy integratsiyani rivojlanish sharoitida moliyaviy axborotlarning jahon miqyosida amaliyotga keng joriy qilish zaruriy va to’xtovsiz jarayonlardan biri hisoblanadi.

Shu bilan birgalikda O’zbekiston suveren davlat sifatida audit bo’yicha hukumatlararo va xalqaro professional tashkilotlarga kirishi hamda auditning xalqaro andozalarini ishlab chiqishda faol ishtirok etishi lozim. Bu esa milliy auditorlik andozalarini xalqaro andozalar bilan muvofiqlashtirish imkonini beradi. Bu tadbirlar oxir-oqibatda respublikamizning jahon iqtisodiy integratsiyasiga tobora chuqurroq qo’shilishiga imkon beradi.

Hozirgi kunda auditning xalqaro standartlari ro’yxati quyidagilardan iborat:

«Xalqaro audit standartlari va turdosh xizmatlarga izoh» - 100-son XAS

«Terminlar glossariysi» - 110-son XAS

«Xalqaro audit standartlarining kontseptual asoslari» - 100-son XAS

«Moliyaviy hisobotlar auditining maqsadi va uni tartibga soluvchi asosiy tamoyillar» - 200-son XAS

«Audit o’tkazish to’g’risidagi kelishuv xati» - 210-son XAS

«Audit sifatini nazorat qilish» - 220-son XAS

«Hujjatlashtirish» - 230-son XAS

«Aldash va xato» - 240-son XAS

«Moliyaviy hisobot auditi bo’yicha qonunlar va me’yoriy hujjatlarni ko’rib chiqish» - 250-son XAS

«Auditni rejalashtirish» - 300-son XAS

«Biznesni bilish» - 310-son XAS

«Auditda muhimlik» - 320-son XAS

«Tavakkalchilikni va ichki nazorat tizimini baholash» - 400-son XAS

«Kompyuter axborot tizimi sharoitida audit» - 401-son XAS

«Xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar xizmatlaridan foydalanuvchi sub’ektlar auditiga doir savollar» - 402-son XAS

«Auditorlik dalillar» - 500-son XAS

«Auditorlik dalillar – aniq moddalarga taalluqli qo’shimcha savollar» - 501-son XAS

«Dastlabki moliyaviy hisobot auditida boshlang’ich qoldiqlar bo’yicha auditorning ma’suliyati» - 510-son XAS

«Tahliliy amallar» - 520-son XAS

«Auditorlik tanlash va testlashning boshqa tanlash amallari» - 530-son XAS

«Hisob baholashlarning auditi» - 540-son XAS

«Manfaatdor tomonlar» - 550-son XAS

«Kelgusi davr moliyaviy ma’lumotlarini o’rganish» - 560-son XAS

«Uzluksiz faoliyat» - 570-son XAS

«Sub’ekt rahbariyatiga tushuntirish berish» - 580-son XAS

«Boshqa auditorlar ish natijalaridan foydalanish» - 600-son XAS

«Ichki audit xizmati ishini ko’rib chiqish» - 610-son XAS

«Ekspert xizmatidan foydalanish» - 620-son XAS

«Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosasi» - 700-son XAS

«Taqqoslanadigan ko’rsatkichlar» - 710-son XAS

«Tekshirilgan moliyaviy hisobotlarda boshqa axborotlar» - 720-son XAS

«Maxsus maqsaddagi audit shartnomasi bo’yicha auditorlik hisobot» - 800-son XAS

«Istiqbolli moliyaviy ma’lumotlarni tekshirish» - 810-son XAS

«Moliyaviy hisobotning sharhi bo’yicha kelishuv» - 910-son XAS

«Moliyaviy hisobotga taalluqli amallarni bajarish bo’yicha kelishuv» - 920-son XAS

«Moliyaviy ma’lumotlarning kompilyatsiyasi bo’yicha kelishuv» - 930-son XAS Auditni xalqaro talablarga muvofiq o’zgartirish keyingi vaqtlarda O’zbekiston

uchun tobora dolzarb ishga aylanmoqda. Bozor munosabatlarini jadallashtirishda respublikamizning jahon bozoriga yanada chuqurroq kirib borishi iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishni, iqtisodiy munosabatlarni yanada kengroq amalga oshirish uchun auditorlik faoliyatini xalqaro standatlarga moslashtirishni taqozo qilmoqda. Bu borada auditorlik faoliyatining milliy standartlari ishlab chiqilmoqda.