I bob. Yevropa sayyohlik mintaqasining asosiy xususiyatlari

II BOB. JANUBIY YEVROPA MINTAQASI.
2.1. Janubiy Yevropa joylashuvi, iqlimi, madaniy xususiyatlari
Janubiy Yevropa geografik mintaqa bo'lib, madaniyati va tarixidan qat'i nazar, odatda O'rta yer dengizi sohilida joylashgan mamlakatlarni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, Yevropaning ijtimoiy kontseptsiyasining bir qismi bo'lgan kuchlarga qo'shimcha ravishda, Turkiyaning g'arbiy qismi ko'pincha ushbu mintaqa bilan tenglashtiriladi, garchi bu masala hali ham bahsli.
Bu mintaqadagi davlatlar
Dunyoning ushbu qismida joylashgan davlatlar hammaga yaxshi ma'lum, shuning uchun biz ularni qisqacha sanab o'tamiz, shuningdek, ularning poytaxtlarini ham nomlaymiz:
Albaniya - Tirana.
Syerbiya - Belgrad.
Bosniya va Gyertsegovina - Sarayevo.
Kipr - Nikosiya.
Makedoniya - Skopye.
Sloveniya - Lyublyana.
San-Marino - San-Marino.
Xorvatiya – Zagreb.
Portugaliya - Lissabon.
Ispaniya Madrid.
Chyernogoriya - Podgoritsa.
Monako - Monako.
Italiya Rim.
Andorra - Andorra la Vella.
Gretsiya - Afina.
Vatikan - Vatikan.
Malta - Valletta.
Turkiyadan tashqari, ayrim geograflar ushbu sohaga kiritgan yana bir “bahsli” davlat ham bor – Fransiya. Biroq, ko'pchilik bu shtatdagi iqlim juda sovuq ekanligiga asoslanib, ushbu vyersiyani qabul qilmaydi. Geografik joylashuv Yevropaning janubiy qismi o'z qirg'oqlari bilan O'rta yer dengizi va Atlantika okeani suvlariga chiqadigan yarim orollarda qulay joylashgan. Masalan, Ispaniya va Portugaliya, shuningdek, Andorra Pireney yarim orolida, Italiya, San-Marino va Vatikan Apenninda, Gretsiya Bolqonda joylashgan. Kipr va Malta kabi kuchlar O'rta yer dengizi havzasidagi alohida orollarni butunlay egallaydi. Aynan shu mamlakatlarning barchasi issiq dengizning suvlariga qaraganligi tufayli bu yerdagi iqlim juda yumshoq va iliq. U O'rta yer dengizi deb ataladi va kenglikka qarab nom subtropikdan tropikgacha o'zgaradi. Janubiy Yevropa juda tog'li hududdir. Uning g'arbiy qismida Ispaniya Frantsiyadan Pireney tog'lari bilan ajratilgan, markaziy Alp tog'larida ular Italiya chegarasi bo'ylab aniq o'tadi va sharqda Janubiy Karpat mintaqaga yaqinlashadi.
Hududi va aholisi
Janubiy Yevropaning tarixiy mintaqasida turli xil tabiat, rel'ef, madaniyat va aholi, shuningdek, ko'plab sirlar va sirlar saqlanadi. Uning maydoni 1033 ming kvadrat metrni tashkil qiladi. km., umumiy aholisi esa 120 million kishidan ortiq. Biroq, butun mintaqaning madaniyati haqida umumiy bir narsa aytish mumkin emas. Farqlarni hatto ba'zi mamlakatlar haddan tashqari urbanizatsiyalashgan, boshqalari esa qishloqlarda yashashni afzal ko'rishida ham kuzatish mumkin. Masalan, Ispaniyada urbanizatsiya darajasi 91%, Italiyada 72%, Portugaliyada esa atigi 48%. Shunisi e'tiborga loyiqki, deyarli butun Janubiy Yevropada bu hududning tub aholisi istiqomat qiladi - bu yerda O'rta yer dengizi kavkazlari yashaydi. Ko'pgina mamlakatlarda aholining tabiiy o'sishining minimal foizi mavjud. Shuning uchun bu irq yer yuzidagi qariliklardan biri hisoblanadi.
Mahalliy iqlim va turizm
Yevropaning janubiy shaharlari har qanday sayohatchi uchun haqiqiy magnit ekanligini hamma biladi. Ba'zilar diqqatga sazovor joylarni tomosha qilish uchun bu yerga boradilar, lekin ko'pchilik O'rta yer dengizi kurortlariga mahalliy issiqlik va quyoshdan zavqlanish uchun kelishadi. Eng muhimi, yoz oylarida bu yerda havo bo'g'iq yoki qizg'in emas, balki juda issiq. Havo harorati 28-30 darajagacha ko'tariladi va dengizdan keladigan salqinlik havoni namlik bilan to'ldiradi, bu esa issiqqa chidashni ancha osonlashtiradi. Genuya, Malaga, Barselona, ​​Lissabon, Kadis, Afina, Neapol va boshqa ko'plab mashhur kurort shaharlari har yili dunyoning turli burchaklaridan millionlab sayyohlarni to'playdi.
Tabiat va iqtisodiyot
Janubiy Yevropa boy mintaqadir. Uning chuqurligida juda ko'p foydali qazilmalar - simob, mis, alyuminiy, uran, gaz, oltingugurt, slyuda va boshqalar to'plangan. Shu bois bu yyerda tog‘-kon sanoati yaxshi rivojlangan. Shaharlardan uzoqda joylashgan hududlarda ko'plab fyermyer xo'jaliklari mavjud va shuning uchun Yevropaning qishloq aholisining aksariyati chorvachilik bilan shug'ullanadi. Yuqoridagi mamlakatlarning har biri turizmdan keladigan daromadning salmoqli qismini oladi. Bu mintaqa dunyodagi eng ko'p tashrif buyuruvchilardan biri hisoblanadi, chunki har qanday ta'm va byudjet uchun mehmonxonalar va restoranlar mavjud. Lekin baribir eng muhim va eng muhimi, janubiy YYevropadagi eng qadimiy sanoat qishloq xo‘jaligidir. Tabiat bu yyerda zaytun, uzum, tsitrus mevalari, xurmo, dukkaklilar va, albatta, turli xil sabzavot va mevalar eng yaxshi o'sadi, deb qaror qildi.
Janubiy Yevropa mintaqasi nafaqat dunyoning jozibali va go'zal burchagi, balki tarixiy ahamiyatga ega hududdir. Jahon madaniyatining muhim qismi bu yerda paydo bo'lgan, keyinchalik u sayyoramizning boshqa hududlariga tarqaldi. Yunoniston va Rimning buyuk myerosi, Galliyaning vahshiyligi va Pireney yarim orolining boshqa hududlari - bularning barchasi birlashdi va bizning bugungi an'analarimizga asos bo'ldi.
Yevropa mamlakatlarining tabiiy resurslari
Yevropa tabiiv resurslaming barchasi bilan yaxshi ta’minlangan. Qit’a mamlakatlari ushbu resurslardan o‘zining imkoniyatlari va ehtiyojlaridan, jahon bozoridagi vaziyatdan mamlakatda shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy holatdan kelib chiqqan tarzda har xil darajada foydalanmoqda. Bunda iqtisodiy va ijtimoiy omillardan tashqari tabiiy-geografik shart-sharoitlar ham muhim rol o`ynamoqda.
Yevropada yer va suv resurslaridan intensiv tarzda foydalanilmoqda. Qit’a tabiiy sharoiti qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun umuman qulay hisoblanadi. Bu o‘rinda O'rta Yevropa va Janubiy Yevropa Shimoliy Yevropadan keskin ajralib turishini aytib o'tish lozim.
Yevropa biologik resurslar, ayniqsa, o‘rmon resurslari bilan nisbatan yaxshi ta’minlangan. Bu yerda Shimoliy o‘rmon mintaqasining bir qismi (Rossiya, Finlandiya, Shvetsiya, qisman Norvegiya, Buyuk Britaniya) joylashgan. Finlandiya va Shvetsiyadan tashqari mamlakatlardagi o'rmonlar, asosan, yosh daraxtlardan tashkil topgan.
Agroiqlim resurslan O'rta Yevropa va Janubiy Yevropada qishloq xo'jaligini intensiv rivojlantirishga imkon beradi.
Yevropa - mineral resurslaring sanoat ahamiyatiga ega bo'lgan konlari topilgan.
Yoqilg'i-energetika resurslaridan toshko'mir, qo'ng'ir ko'mir, yonuvchi slaneslar, neft, tabiiy gaz, gidroresurslardan foydalanilmoqda.
Toshko'mirning yirik konlari Germaniya (Rur, Saar), Buyuk Britaniya va Ukrainada (Donbass) ochilgan. Zaxiralari Buyuk Britaniyada 190 mlrd tonnadan GFR da salkam 300 mlrd tonnagacha boradi.
Qo'ng'ir ko'mirning yirik konlari GFR va Polshada (185 mlrd. tonna) mavjud.
Yonuvchi slaneslar Boltqbo'yidagi Estoniya Respublikasida qazib olinadi.
Yevropa neft va tabiiy gazning ulkan konlariga ega bo`lmasa ham, har holda qit’alar ichida oxirgi o'rinda qolmagan Bunda Shimoliy va Norvegiya dengizlari shelfining ahamiyati juda kattadir. XX asrning 80-90-yillarida ushbu dengizlarning tubida dastlabki neft va tabiiy gaz konlari ochildi. Hozirgi vaqtda qazib olinayotgan neft miqdori 300 mln. t, gaz miqdori 200 mlrd. kub m dan oshib ketdi. Neft va gaz konlarining asosiy qismi Buyuk Britaniya va Norvegiyaga tegishli.
Neft va tabiiy gaz Niderlandiya, Belgiya, Ruminiya, Ukraina, Belarus, Fransiya, Italiya mamlakatlarida ham qazib olinadi.
Temir rudalarining yirik konlari Shvetsiya (Kirunavara), Fransiya (Lotaringiya) va Ukraina (Krivoy Rog, Kerch, Belozyorsk konlari)da joylashgan. Marganes rudasining yirik koni ham Ukrainada ochilgan.
Yevropada, xususan, Polsha, Bolgariya, Rumimyada mis-molibden, ruda konlari juda ko'p. Fransiya va Gretsiyada yirik boksit, Vengriyada nefelin konlari topilgan. Simob rudalari Italiya, Ispaniya, Ukrainada qazib olinadi. Polimetall rudalar konlari ko'pchilik mamlakatlarning hududlarida topilgan, lekin ularning zaxiralari unchalik katta emas.
Yevropada, xususan, Italiyada, Ukrainada oltingugurt, Belarus, Ukrainada oltingugurt kaliy va osh tuzi konlari eng salmoqlidir.
Yevropa mamlakatlari xo`jaligi
Yevropa bugungi dunyoda iqtisodiy, fan-texnika va madaniy salohiyatining ulkanligi va serqirraligi, industrial tarmoqlar, aholi va shaharlarning juda yuqori darajada konsentratsiyalashganligi, rivojlangan infratuzilmasi bilan alohida ajralib turadi. Yevropada qadimgi va yangi davrlar, an’anaviy sohalar va eng yangi texnologiyalar, tarixiy shaharlar va o‘ta madaniy landshaftlar, bahaybat aeroportlar va transkontinental tezyurar magistrallar o'zining yorqun ifodasini topgan.
Yer quruqlik yuzasining atigi 5% ni egallagani holda, Yevropa (Rossiyasiz) jahon aholisining 8% ni o'zida jamlaydi. Bu yerda iqtisodiy va demografik salohiyati ulkan davlatlar - GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya bilan bir qatorda mitti mamlakatlar Vatikan, Monako, San-Marino va boshqalar keng tarqalgan.
Yеvrора dunyoning yuqori darajada urbanizatsiyalashgan regionidir. Shahar aholisining salmog`i 65-68% dan (Janubiy Yevropa davlatlari) 74-92% gacha va hatto, 100% gacha (G`arbiy va Shimoliy Yevropa mamlakatlari) boradi. Yevropa Ittifoqining o‘zida salkam 50 ta millioner shahari mavjud.
Yevropaga jahon miqyosida YIM ning 19,6%i (AQSHga 18,3 %, Yaponiyaga 5,3%), jahon eksportining 12,1%i (AQSHga 8,2%, Yaponiyaga 4,8%) to‘g‘ri keladi.
Dunyoda YMD eng katta 10 ta mamlakatning 5 tasi, 100 ta eng yirik TMK (Transmilliy korporatsiya)ning 28 tasi, 20 ta eng salmoqli bankning 11 tasi ham Yevropada joylashgan.
Dunyodagi jami horijiy investitsiyalarning salkam yarmi Yevropa davlatlari tomonidan jalb qilinadi (ushbu ko'rsatkich AQSH bo'yicha 20% ga teng).
Milliy (global) raqobatbardoshlik reytingiga binoan (2008-2009-yy.) Yevropa mamlakatlari quyidagi o`rinlarni egallaydi: Shveysariya 2 (AQSHdan keyin), Daniya, Shvetsiya, Finlandiya, Germaniya va Niderlandiya tegishli tarzda 3,4,6,7 va 8-o`rinlarni.
Yevropada jahonning yetakchi bank-moliya markazi - London joylashgan. U barcha ko'rsatkichlar bo'yicha Nyu-York va Tokio shaharlaridan oldinda turadi. Yevropa jahon xo'jaligida sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, tovarlar va xizmatlar eksporti, oltin va valuta zaxiralari, xalqaro turizm rivojlanganligi bo'yicha yetakchi o'rinlarni egallaydi. Regionning iqtisodiy salohiyatini «Katta sakkizlik»ka kiruvchi to'rt davlat - Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya belgilab beradi. Aynan ana shu davlatlar ulkan ishlab chiqarish soha va tarmoqlariga ega. Biroq, ular о`rtasida «kuchlar» nisbati oxirgi o‘n yil ichida o'zgardi. Hozir asosiy rolni Germaniya o'ynamoqda. Mazkur mamlakat reindustrializatsiya yo`lidan ildam sur`arlarda rivojlanmoqda. Boshqa davlatlar ichida Ispaniya, Niderlandiya, Shvetsariya, Belgiya va Shvetsiya katta iqtisodiy salohiyatga ega. Ularning iqtisodiyotlari to`rt yirik davlatlardan farqli o`laroq, Yevropa va butun dunyoda tan olingan alohida tarmoqlarga ixtisoslashgan. Iqtisodiy ochiqlik Belgiya va Niderlandiyada keng tus olgan. Qit`ada Sharqiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiyoti ham munosib o`rin egallaydi. Ushbu mamlakatlarda XXI asrda ham bozor tamoyillariga asoslangan tizimga o`tish davom etmoqda. 
Sanoati va qishloq xo`jaligi
Yevropaning xalqaro-geografik mehnat tizimidagi o'rni va ahamiyati 200 yildan ziyod davr mobaynida sanoat orqali belgilanadi. Hozirgi vaqtda ham sanoat yuqori sur’atlarda rivojlanishda davom etmoqda. Mashinasozlik Yevropanmg yetakchi sanoat tarmog'i hisoblanadi. Mazkur tarmoq butun sanoat mahsulotining 1/2 qismini, eksportning 2/3 qismini tashkil qiladi. Ayniqsa, avtomobilsozlik yuksak darajada rivojlangan Dunyoda «Renault» (Fransiya), «Wolkswagen», «Mercedes-Benz» (GFR), "Fiat” (Italiya), "Volvo” (Shvetsiya), «Tatra» (Chexiya) kabi avtomobil markalari mashhurdir.
Myunxen, Tuluza, Manchester, Bryussel shaharlari harbiy sanoat markazlari bo'lib hisoblanadi. Mashinasozlik, avvalo, mehnat resurslari, ilmiy baza va rivojlangan infratuzilmaga asoslanadi. Lekin, sanoat bulardan ham ko'proq yirik shaharlar va aglomeratsiyalarga, poytaxtlarga intiladi. Jumladan, Buyuk Britaniyada elektrotexnika, elektronika, kosmik va aviaraketa sanoati tarmoqlarining rivojlanganligi bo'yicha London, avtomobilsozlik bo’yicha Birmengem, to'qimachilik mashinasozligi bo'yicha Manchester, kemasozlik bo'yicha Glazgo shaharlari va rayonlari alohida ahamiyat kasb etadi. Yevropada sanoat tarmoqlari ichida mashinasozlikdan keyin ikkinchi o'rinda kimyo va neft-kimyo sanoati turadi. Qit’ada nafaqat regionning, balki butun dunyoning eng «kimvolashgan» davlati - GFR joylashgan. Ikkinchi jahon urushiga qadar kimyo sanoati, asosan, kon-kimyo xomashyosiga asoslangan holda rivojlangan edi. Kaliy va osh tuzlari, oltingugurt va boshqa shu kabi xomashyodan foydalanilardi.
Qit’ada neft va tabiiy gaz konlarining ochilishi neft-kimyo tarmog'ining rivojlanishiga sabab bo'ldi. Yevropaning g'arbiy hududlarida joylashgan Temza, Sena, Reyn, Elba, Rona kabi daryolar nomlari bilan bog'liq holda neftni qayta ishlovchi markazlar barpo etildi. Eng yirik neft-kimyo tarmog`i Niderlandiyaning Rotterdam shahri rayonida joylashgan. Qit’aning shaiqidagi neft va gaz magistral quvurlari o'zining yonida neft va tabiiy gazni qayta ishlovchi korxonalar va neft-kimyo majmualarining vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Chexiya, Slovakiya, Polsha va Vengriyadagi neftni qayta ishlovchi korxonalar ham quvurlarga yaqin hududlarda barpo qilingan. Bolgariyadagi neft-kimyo majmuasi Qora dengiz sohilida joylashgan.
Yevropaning ko'pchilik davlatlarining yoqilg`i-eneigetika xo'jaligida neft va tabiiy gaz muhim o'rin egallaydi. Mazkur xomashyo turlari regionning ehtiyojini to'la-to'kis qondirmaydi. Yetishmagan xomashyo boshqa mamlakatlardan, avvalo, Rossiyadan hamda Shimoliy Afrika va Fors ko'rfazidan import qilinadi.
Yevropaning Polsha va Chexiya davlatlarida toshko'mir va qo'ng'ir ko'mir katta miqdorda qazib olinadi. Jahon miqyosida yoqilg'i-energetika balansida muhim rol egallagan qo'ng'ir ko'mir havzalari qatoriga Balxatuv (Polsha), Shimoliy Nesh (Chexiya), Post Lauziya va Galle-Leypsig (Germaniya) havzalari kiradi. Issiqlik elektr stansiyalarining ham ko'pchiligi ko'mir havzalariga tortiladi. Lekin IESlarining asosiy qismi dengiz portlari va katta shaharlarda barpo etilgan. Elektroenergetika tizimida AESlar muhim o'rin egallaydi. Bu o'nnda, ayniqsa, Fransiya, Belgiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Bolgariya davlatlari ajralib turadi. Ularning hududlarida 80 dan ortiq AES joylashgan. Dunay va uning irmoqlarida hamda Rona, Reyn, Dnepr, Dnestr va boshqa daryolarda ayrim GES lar va ularning kaskadlari barpo qilingan.
Metallurgiya tarmog'i Yevropada yuz bergan fan-texnika inqilobidan ham ilgari shakllangan. Qora metallurgiya, avvalambor, yoqilg'isi va xomashyosi mavjud bo'lgan Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Ispaniya, Belgiya, Lyuksemburg, Polsha, Chexiyada rivojlandi.
Rangli metallurgiyaning asosiy tarmoqlari aluminiy va mis sanoatidir. Aluminiy ishlab chiqarish xomashyo va elektr elektroenergetikaga boy Fransiya, Italiya, Vengriya, Ruminiya, Gretsiya, Germaniya mamlakatlarida rivojlangan. So‘nggi paytlarda aluminiy korxonalari, asosan, rivojlanayotgan mamlakatlardan (Surinam, Yamayka, Gvineya, Gviana, Hindiston) olinadigan xomashyoga tayanmoqda. Mis sanoati Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Belgiya, Polsha hamda Bosniyava Gersogovinada rivojlangan.
Yevropada yengil sanoat o'zining oldingi ahamiyatini birmuncha yo'qotdi. Eski to'qimachilik rayonlari hisoblanmish Buyuk Britamyadagi Lankashir va Yorkshir, Polashadagi Ludz hozirgi vaqtda ham faoliyat ko'rsatmoqda. Lekin so'nggi yillarda yengil sanoat Janubiy Yevropaga ko`chayotganligi ta’kidlab o'tish lozimdir. Janubiy Yevropa regioni arzon ishchi kuchiga boy. Ana shunday mamlakatlardan biri Portugaliya Yevropaning asosiy tikuvchilik fabrikasi bo‘lib qoldi, Italiya esa poyabzal ishlab chiqarishda dunyoda AQSHdan keyin ikkinchi o'ringa chiqib oldi.
Yevropa mamlakatlarida sanoatning boshqa tarmoqlari ham yaxshi rivojlangan.
Qishloq xo'jaligi mahsulotlarining yalpi hosili va turlari bo'yicha Yevropa mamlakatlarining ko'pchiligi o'zlarining ichki ehtiyojlarini to'la qondiradi va ularning qolgan qismini eksport qiladi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin mamlakatlarning agrar munosabatlarida, yer egaligi va unga ishlov berish tizimida universal mayda dehqon xo'jaligidan katta ixtisoslashgan yuqori tovar ahamiyatga ega xo`jalikka o`tish bilan bog'liq bir qator o'zgarishlar bo'lib o'tdi. Qishloq xo'jaligi korxonasining asosiy shakli sifatida yuqori darajada mexanizatsiyalashtirilgan fermer xo'jaligi qabul qilindi. Bu o'rinda, ayniqsa, chorvachilik tarmog'ida katta ijobiy o'zgarishlar yuz berganini ta’kidlab o'tish zarurdir. Binobarin, chorvachilik Yevropaning juda ko'p mamlakatlarida, shu jumladan Daniyada yuqori darajada rivojlangan bo'lib, u xalqaro ixtisoslashuv tarmog`iga aylandi. Daniya sariyog', sut, pishloq, cho'chqa go'shti, tuxum yetishtirish va eksport qilish bo'yicha dunyoning eng yirik davlatlaridan biriga aylandi. Uni Yevropaning «sut fermasi» deb atalishiga ham sabab shudir. Dehqonchilik aholining asosiy ehtiyojlarini qondiribgina qolmasdan, balki chorvachilik tarmog'iga ham xizmat qiladi. Hosildor yerlarning aksariyat qismi madaniy ekinlar yetishtirishga ajratilgan.
Janubiy Yevropada dehqonchilik chorvachilikdan ustun ahamiyatga ega. Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya va boshqa mamlakatlar boshoqli (bug`doy, arpa, suli, sholi) va moyli (zaytun daraxti, kungaboqar) ekinlarini yetishtirish bo'yicha dunyoda yuqori o'rinlarni egallaydi. 
Yevropa mamlakatlari transporti
Yevropa mamlakatlari yuqori darajada rivojlangan transport infratuzilmasiga ega. Regionda transportning deyarli barcha turlari taraqqiy etgan. Dunyodagi jami aloqa yo‘llari, transport korxonalari va transport vositalari birgalikda jahon trans­port tizimini tashkil qiladi, Jahon transport tizimida 100 mln. dan ortiq, Yevropa mamlakatlarida 20 mln. kishi ish bilan band. Yevropa mamlakatlarida о`rtacha yiliga 20 mlrd. t yuk va 200 mlrd. kishi transportning barcha turlari yordamida tashiladi. Ushbu jarayonda 130 mln. avtomobillar, salkam 10 ming dengiz kemalari, 2 mingdan ortiq samolyot, 40 ming lokomotiv ishtirok etadi.
Yevropada yo`lovchi tashish transportida avtomobil transporti yetakchilik qiladi. Unga jami tashilgan yo‘lovchilarning deyarli yarmi to‘g‘ri keladi. Dengiz transporti yuk tanishda tengsiz hisoblanadi. Uning jami tashilgan yukdagi ulushi 62 foizni tashkil etadi.
Yevropada temiryo`l transporti Rossiya, GFR, Fransiya va boshqa ko'pchilik mamlakatlarda rivojlangan. Rossiyada 87 ming km, GFR da 44 ming km va Fransiyada 33 ming km temiryo'l qurilgan. Temiryo`llarning katta qismi elektrlashtirilgan. Fransiya va Buyuk Britaniya o`rtasida tunnel orqali o`tuvchi tezyurar poyezdlar qatnaydi.
Ma’lumki, avtomobil transportining rivojlanishi unda mavjud mashinalar soniga bog'liq. GFR (35 mln. dona), Italiya (31 mln. dona), Fransiya (28 mln. dona), Buyuk Britaniya (24 mln. dona), Rossiya (18 mln. dona), Ispaniya (16 mln. dona) davlatlari yetakchilik qiladilar.
Yevropada quvur transporti ham yuqori darajada rivojlangan. G'arbiy, Sharqiy, Shimoliy va Janubiy Yevropa mamlakatlarining ko‘pchiligi bir-biri hamda Rossiya bilan neft va tabiiy gaz quvurlari orqali bog`langan. Neft va gaz quvurlari Shimoliy va Norvegiya dengizlari akvatoriyalarida ham faoliyat ko'rsatmoqda. Hozirgi vaqtda Yevropani Markaziy Osiyo bilan bog`lovchi "Nabukko” gaz quvuri barpo qilinmoqda.
Yevropa mamlakatlarida dengiz transporti ham, ichki suv transporti ham rivojlangan. Dengiz transporti Niderlandiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Rossiya, Polsha, Shvetsiya, Norvegiya va boshqa mamlakatlarda rayonlararo va xalqaro ahamiyatga ega.
Dunyoda yuk aylanmasi yiliga 200 mln. tonnadan yuqori bo'lgan dengiz portlari ichida Rotterdam porti (300 mln. t) nafaqat Niderlandiyada, balki butun dunyoda tengi yo‘q hisoblanadi.
Ichki suv yo'llari Rossiya, GFR, Niderlandiya va qator boshqa mamlakatlarda yuqori darajada rivojlangan. Havo transporti Buyuk Britaniya, Fransiya, GFR va Rossiyada yaxshi rivojlangan bo'lib, bir yilda 60 mln. yo'lovchini tashuvchi London, Frankfurt-Mayn, Parij shaharlari keskin ajralib turadi.
Turizm. Atrof-muhitni muhofaza qilish
Yevropa qadimdan turizm yuqori darajada rivojlangan dunyo regioni hisoblanadi. Fransiyaga yiliga 50 mln. dan ortiq, Italiya va Ispaniyaga 30-40 mln. kishi turistik sayohat qiladi. Shvetsariya, Portugaliya, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Gretsiya va boshqa shu kabi mamlakatlar ham jahonning yirik turistik markazlari hisoblanadi.
Yevropa aholisi, shaharlari zich joylashgan, sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi yuqori bo'lgan, transport va turizm rivojlangan regiondir. Bu esa atrof-muhitning ifloslanishiga ta’sir ko'rsatadi.
Bu borada birinchi o'rinda hududning asosiy joylarini egallagan sanoat - ishlab chiqarishlaning iflos chiqindilarini nazarda tutish kerak. Masalan, ko'mir konlari hamda Reyn, Rona, Luara va boshqa daryolardagi GES lar shular jumlasidandir.
Regionning atrof-muhitiga tobora jipslashib borayotgan qishloq xo'jaligi katta ta’sir ko'rsatmoqda. Avtomobil sanoatining yuqori darajada rivojlanishi, havoda yuk tashish hajmining kengayishi, dengizda kema qatnovlalarining ko'payishi ham atrof-muhitga salbiy ta’sir etmay qo'ymaydi. Oxirgi paytda dengizbo`yi va tog'li rayonlarda turizmning ham tez sur’atlar bilan rivojlanishi ham atrof-muhitga salbiy ta’sir ko'rsatmoqda. Ammo, umumiy o'xshashliklarga qaramasdan, ekologiya sohasida Yevropa regionlari o'rtasida, ayniqsa, G'arbiy va Sharqiy Yevropa o'rtasida tafovut mavjuddir.
Yevropada 1973-yilda atrof-muhitni muhofaza qilish to'g'risidagi Yevropa Ittifoqi davlatlarining birinchi dasturi qabul qilindi. Ikkinchi dastur esa 1977-yilda qabul qilindi. Ekologik muammolarni, atrof-muhitni har xil zararli ta’sirlardan saqlash, ekologik barqarorlikni yuzaga keltirish uchun tabiat resurslaridan oqilona foydalanish, ekologik ekspertizalarni tashkil etish maqsadida davlatlararo maxsus komissiya qarorlari qabul qilindi. XX asrning 80-90-yillarda tabiatni muhofaza qilish va ekologik muammolar to`g`risida 300 dan ortiq hujjatlar qabul qilindi.
Bu muammolar ichida toza havoni ifloslantiruvchi kislotali yomg'irdan saqlash Xalqaro konvensiyasi juda muhim o'rin egallaydi.
Shuningdek, tabiatni muhofaza qilish fondi Yevropa Ittifoqi tomonidan qo'llab- quvvatlana boshlandi. Bundan tashqari, 80-yillarning oxiri va 90-yillarda tabiatni muhofaza qilishning to'liq strategiyasi ishlab chiqildi. Atrof-muhitni bir me’yorda ushlab turish maqsadida, 90-yillarning boshlariga kelib, neft mahsulotlaridan, ko'mir va tabiiy gazdan oqilona foydalanish maqsadida Yevropa Ittifoqi tomonidan soliqlar tizimi muhokama qilingandan so'ng qabul qilinadi.
Yana shuni ta’kidlash mumkinki, har xil boshqa yo'nalishlar bo'yicha ham qator ishlar amalga oshirildi. Masalan, yo‘l harakati intensiv bo'lgan joylarda yashaydigan kishilar Yevropa Ittifoqi tomonidan 140 mln. dona velosiped bilan ta’minlandi. Shuningdek, Gretsiya, Niderlandiya, Daniyada ekologik muammolarni hal qilish uchun kengaytirilgan ishlar olib borildi. 1993-yil tabiatni muhofaza qilish, turizmni rivojlantirish borasida Yevropa Ittifoqi maxsus qarorlar qabul qildi. Bu qarashlardan asosiy maqsad, dengiz atroflarida, tog'li rayonlarda, milliy parklarda, qo riqxonalarda ekologik masalalarga, ekologik barqarorlikka ko'proq e’tibor benshdan iboratdir.

XULOSA
Jiddiy geosiyosiy va iqtisodiy inqirozga qaramay, odamlar sayohat qilishni xush ko‘raveradi. O‘zga yurtlarni tomosha qilish, boshqa mintaqalar hayot tarzi bilan tanishish, osari atiqalar, me’moriy obidalar, muqaddas qadomjolarni ziyorat qilish kishiga o‘zgacha maroq bag‘ishlashi turgan gap. Faqat moliyaviy jihat sayohat qilishga monelik qilmasa bo‘ldi. Qolaversa, turizm dunyodagi ko‘plab mamlakatlar uchun asosiy daromad manbai hisoblanadi. Aholining keng qatlami ushbu sohada ishlab ro‘zg‘or tebratadi. O‘z-o‘zini band qilish esa jamiyat uchun ham, davlat barqarorligi uchun ham muhim.
Afsuski, turizm jadal rivojlanayotgan bir paytda, ya’ni 2019 yil dunyo ahli koronavirus pandemiyasi bilan yuzma-yuz keldi. Turli cheklovlar joriy qilinishi odamlarni to‘rt devor orasiga qamab qo‘ydi. Natijada sayyohlik sohasi jiddiy zarbaga uchradi.
Ko‘rilgan zarar haliyam oxirigacha hisoblab chiqilgani yo‘q. Jahon sayyohlik tashkiloti (YUNVTO) ma’lumotiga ko‘ra, sohadagi yo‘qotish 1.2 trillion dollardan oshishi mumkin. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Savdo va taraqqiyot konferensiyasi hisobotiga ko‘ra, turizm sanoati muammosi sabab jahon yalpi ichki mahsuloti 2.8 foizgacha qisqarishi ehtimoli mavjud. Bu jahon iqtisodiyoti uchun 1.17 dan 2.22 trillion dollargacha yo‘qotish, degani.
Ma’lumotda aytilishicha, 2022 yilning dastlabki besh oyida 250 million sayyoh davlat chegarasini kesib o‘tgan. O‘tgan yil xuddi shu davrda bor-yo‘g‘i 77 million kishi xorijga chiqqan edi. Ta’kidlanishicha, sektor asta-sekin tiklanib, pandemiyadan oldingi darajaga qaytmoqda. Dunyoning barcha hududlarida xalqaro sayyohlar soni keskin oshmoqda. 
“Qiyinchilikka qaramay, turizm dunyoning ko‘plab mamlakatlarida jadal rivojlanmoqda”, deydi UNNWTO Bosh kotibi Zurab Pololikashvili. Shu bilan birga iqtisodiy va geosiyosiy muammo 2022 yil oxirigacha turizm rivojiga salbiy ta’sir qilishidan xavotir ham bildirilgan.
Qayd etilishicha, turizmni tiklashda Yevropa va Amerika yetakchilik qilmoqda. Yevropa joriy yil 2021 yilning birinchi besh oyidagiga nisbatan to‘rt barobar ko‘p xalqaro sayyoh qabul qildi. Tabiiyki, bunga odamlarning sayohat qilishga talabi keskin oshgani, mamlakatlarda barcha cheklovlar olib tashlangani yordam bermoqda. Masalan, bu yil Amerikaga o‘tgan yilning shu davriga nisbatan ikki barobar ko‘p kelgan.
“Ushbu holat 2021 yildagi zaif natija bilan bog‘liq”, demoqda ekspertlar. Umuman, har ikki mintaqada ham bu yil sayyohlar oqimi jiddiy oshganiga qaramay, 2019 yildagi darajadan mos ravishda 36 va 40 foiz past. To‘g‘ri, ba’zi yo‘nalishlar 2019 yil darajasidan oshdi. Masalan, AQSHning Virjiniya orollari, Sent-Martin, Moldova Respublikasi, Albaniya, Gonduras va Puerto-Rikoda sayyohlik sanoati pandemiyadan avvalgi holatga qaytgan. Bularning bari pandemiya davrida eng ko‘p zarar ko‘rgan turizm sohasi asta-sekin zarbadan xalos bo‘layotganidan dalolat.
Soha avvalgi yuksalish holatiga qaytishi barobarida turizm xarajati va qabul qiluvchi mamlakat daromadi, qolaversa, turizmga sarf ham ortmoqda. Fransiya, Germaniya, Italiya va AQSHdan kelgan sayyohlarning xalqaro xarajati pandemiyadan oldingi miqdorning 70-85 foiziga yetdi. Hindiston, Saudiya Arabistoni va Qatardan kelayotgan sayyohlar chiqimi esa 2019 yildagi darajadan oshdi.
Umuman, xalqaro turizmdan tushgan daromad bo‘yicha Moldova Respublikasi, Serbiya, Seyshel orollari, Ruminiya, Shimoliy Makedoniya, Sent-Lyusiya, Bosniya va Gersegovina, Albaniya, Pokiston, Sudan, Turkiya, Bangladesh, Salvador, Meksika, Xorvatiya, Portugaliya kabi davlatlar allaqachon pandemiyadan oldingi darajada tiklangan.
Shunga qaramay, jahon turizm industriyasi pandemiyadan avvalgi holatiga qaytishiga biroz vaqt borga o‘xshaydi. Mutaxassislar buning uchun kamida ikki yil kerak, demoqda. Masalan, Yevropa turizm komissiyasi ijrochi direktori Eduardo Santander “RIA Novosti” agentligiga bergan intervyusida “so‘nggi hisobotimiz ko‘rsatdiki, global turizm iqtisodiyotining avvalgi holiga qaytishi uchun yana ikki yil kerak”, dedi.
Dunyoning barcha yo‘nalishlariga sayohat tiklanishi iqtisodiy omillarga, cheklov olib tashlanishi tezligiga, aviatsiya sanoati holatiga, potensial sayohatchining xavf-xatardan qochish darajasiga bog‘liq, deya qo‘shimcha qildi ekspert. Xullas, turizm asta-sekin bo‘lsa-da, avvalgi holatga qaytmoqda. Buni joriy yil yurtimizga kelayotgan turistlar oqimi keskin oshganida ham ko‘rish mumkin. 
Zero, O‘zbekiston diyori osmon o‘par tog‘lari, bepoyon cho‘llari, shaffof suvli ko‘llari, bog‘-rog‘ga burkangan vodiylari bilan yetti iqlimda mashhur. Zaminimizni o‘z ko‘zi bilan ko‘rish ishtiyoqida yurtimizga kelayotgan sayyohlar esa uylariga olam-olam taassurot bilan qaytishi shubhasiz. BMT huzuridagi Jahon sayyohlik tashkiloti ma’lumotiga ko‘ra, so‘nggi yillarda O‘zbekiston turizm sanoati eng tez rivojlanayotgan davlatlar reytingida yuqori o‘rinlarni egallayotgani ham fikrimizga dalil bo‘la oladi.