И. Кенжаев пул муомаласи кредит ва молия

1.2. Пул назарияси ва тизимлари. 
Бу қисмда пулнинг вужудга келиш ва зарурлиги унинг вазифалари, 
иқтисодиётдаги роли, пул муомаласи қонуниятлари, пул инқирози унинг 
сабаблари, бартараф этиш йўллари, пул ислоҳотлари, уларнинг сабаблари ва 
оқибатлари, пул бозори, пул назарияси, тизимлари, ҳалқаро валюта 
муносабатлари каби мавзулар ўрганилади. 
3. Кредит назарияси. 
Бу қисмда кредитнинг моҳияти, шакллари, вазифалари, кредит ислоҳоти 
ва унинг мазмуни, пул кредит сиёсати механизми, ҳалқаро кредит 
муносатларининг моҳияти каби мавзулар ўрганилади. 
4. Банклар ва банк тизими. 

---

- 6 - 
Бу қисмда банкларнинг моҳияти, тизими, уларнинг операциялари, 
вазифалари, назорати, марказий банк ва уларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари 
тижорат банклари фаолияти, ҳалқаро банк иши каби мавзулар ўрганилади. 
Амалиёт дарсларида мисоллар ишланади, мустакил ишларнинг 
бажарилиши назорат қилинади.
Назорат учун саволлар. 
1. Пул муомаласи, кредит ва молия фанининг ўрганишдан мақсад нима? 
2. Товар хўжалиги деганда қандай хўжалик тушунилади?
3. Фаннинг предмети нима? 
4. Фаннинг вазифалари нима? 
5. Фаннинг таркибини изоҳланг? 
6. Натурал хўжалик қачон пайдо бўлган 
7. Пул нима. 
8. Кредит назарияси бўлимида нима ўргатилади . 
9. Банк нима. 
10. Моддий ишлаб чиқариш нима. 
 
2-маъруза: Пулнинг моҳияти, вазифалари ва иқтисодиётда тутган ўрни. 
Режа: 
1. Товар ишлаб чиқариш пул мавжудлиги моддий асоси. 
2. Қиймат шаклларининг ривожланиши. 
3. Пулнинг вазифалари 
4. Пулнинг иқтисодиётда тутган ўрни
 
Таянч иборалар. Товар, пул, ишлаб чиқариш, эквивалент, қиймат, 
муомала, тўлов, меҳнат, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш, оддий ишлаб 
чиқариш, чек, электрон пул, кредит. 
Аввалом бор биз пул деганда сўзнинг асл маъносига тушуниб етишимиз 
керак, чунки пул ўзи нима эканлигини билмай туриб ҳозирги бозор 
иқтисодиёти шароитида унинг тутган ўрнини, кадр-қийматини ва кучини юзаки 
фахмлашимиз мумкин, бу эса ўз навбатида нафақат оиламизнинг иқтисодий 
ахволига, балки давлатимиз иқтисодиётига, жаҳон иқтисодиёти ва унинг 
тараққиётига маълум даражада салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Шундай экан, пул ҳақидаги тушунчага унинг келиб чиқиш сабаблари, 
иқтисодиётда тутган ўрни, моҳиятига тўхталиб ўтиш мухимдир. Кудалик 
ҳаётимизда пул деганда қиммати кўрсатилган банкнотлар, рангли қоғоз пуллар 
тушинилади. Лёкин аслида бундай пуллар иқтисодий адабиётларда пул 
тушунчасининг фақат бир қисминигина билдиради холос. 
Маълумки пул дарров пайдо бўлгани йўқ, у дунёда келгунча ўзига 
ажратилган роль учун пишиб-етилишининг узоқ йўлини, ўз шакллари 
эволюцияси орқали босиб ўткан. Пул инсониятнинг энг буюк ихтиёрларидан 
биридир. Иқтисодиёт фаннинг энг қизиқарли ва қадимий соҳасидир. Товарлар 
айланиши, хизматлар кўрсатиши ва турли тўловлар бажарилиши жараёнида 

---

- 7 - 
нақд ва нақд бўлмаган пуллар айланишидан иборат бўлган пул муомаласи 
иқтисодиётнинг қон томири тизими хисобланади. Шундай экан савол туғилади, 
пулнинг ўзи нима, у қаердан ва нима учун келиб чиққан, кўпчилик муаллифлар 
ёзганларидек у одамлар устидан ғайри табиий хукумронликка эга? 
Аввало айтиш зарурки пул ўзига хос махсус товар уни натурал шакли 
бўлган эквивалент шакли бирлашиб кетган. Пул алоҳида, товар сифатида 
ишлаб чиқариш ўртасидаги айрибошлаш жараёнининг узоқ муддат 
ривожланиши натижасида секин аста бошқа товарлардан ажралиб чиқан. 
Айрибошлаш жараёни қадим-қадимлардан тош даври жараёнлари ўртасида 
вужудга келган бирок тарихий ривожланишнинг бу босқичда инсон ёки жамоа 
меҳнатининг айрим маҳсулотларигина бошқа бирор нарсага айлантириш 
мумкин бўлган товар айланган. Бунинг устига бирор товар қиймати унга 
карама-карши турувчи алоҳида эквивалент товарда ифодаланган. Бу, 
қийматнинг оддий бир шакли эди. Масалан, 1 та болта узи қийматига кура 20 кг 
донга тўғри келар эди. Унинг бундан кейинги ривожланишига дастлабки йирик 
меҳнат тақсимоти сабаб бўлди. Бу меҳнат тақсимоти чорвачиликнинг 
деҳқончиликдан ажралиб чиқандан иборат эди. У ёки бу кабилар ехуд 
жамоалар уларни уз ичини эхтиежларидан анча кўп ортиб коладиган товарлар 
ишлаб чиқара бошлаганликлари туфайли доимий айрибошлаш эхтиежи 
вужудга келди. Шу тариқа тасодифий айрибошлаш пайдо бўлди. Бунда товар 
қиймати уз алмаштирилиши мумкин бўлган ва қиймати тахминан тенг 
келадиган кўплаб эквивалент товарларда ифодаланиши мумкин бўлиб колди. 
Эквивалент товар қиймати кабилалари узилари айрибошлаетган ортикча 
маҳсулотларни қанчалик кадрлашларига боғлиқ эди. Қийматнинг бундай шакли 
тулик ёки кенгайтирилган қиймат номини олди.
Меҳнат тақсимотининг ривожланиб бориши ҳамда хусусий мулкка 
асосланган товар ишлаб чиқаришнинг вужудга келиши, хусусий ва ижтимоий 
меҳнат ўртасида зиддият келтириб чиқаради, бу эса аввало айрибошлаш 
жараёнида акс этди. Ҳар бир товар ишлаб чиқарувчи бошқа товар ишлаб 
чиқарувчиларнинг кўплаб меҳнат маҳсулотларига мухтож бўла бошлади. Лёкин 
унинг узи ишлаб чиқараетган товар ҳам айни вақтида жамиятнинг муайян 
қисмига керак эди. Бевосита айрибошлашнинг имкони бўлмай коллоблашади. 
Ҳар бир товар ишлаб чиқарувчи уз маҳсулотинни энг кичиқ таркалган ва кўп 
истеьмол қилинадиган истеьмол йил фасилларига ишлар мавсўмийлигига 
боғлиқ бўлмайдиган товарларга айрибошлашга интилар эди. Шундай қилиб 
аста секин умумий қиймати шакли вужудга келди. Бунда барча товарлар
қиймати яагона умумий эквивалентда ифодаланар эди.
Албатта пулнинг пайдо бўлиши ва таркалиши жараёнида жамиятда
товар ҳамда хизматлар истеьмолининг бевосита усишига олиб келмйди 
.чунки фақат ишлаб чиқарилган маҳсулотлар истеьмол қилинади, ишлаб 
чиқариш эса меҳнат, эр, капитал ҳамда инсонлар тадбиркорлик кобиляти ўзаро 
ҳамжамиятликнинг пировард натижасидир. “Пул хосил бирлигидир” деб юнон 
файлосуфи Арасту бежи айтмаган. Бирок, унинг жамият ишлаб чиқариш 
фаолиятига ижобий таъсир кўрсатишига шубха йўқ, зеро пул умумий чиқимлар 
қисқаришига ёрдам беради. Бунинг сабаби шундаки одамлар ишлаб чиқаришга 

---

- 8 - 
килган барча ҳаражатларини пулга чака бошлайдилар, ҳамкорлар излашга 
тушадилар, меҳнат ихтисослашуви ривожланиши ва тегишлича унинг 
самадорлигини усишини фаоллаштирилади. Дастлабки вақтларда пул ролини 
оддий металлар ўйнаган. Аммо меҳнат тақсимоти ривожлангани бойигани 
саийн қиммат бахо металларнинг (Олтин ва кумуш) умумий эквивалент 
вазифасини бажаришни тобора мустахкамланаверади. 
Шундай қилиб гарчи тури вақтларда пул ролини турли нодир металлар 
ўйнаган бўлсада айрибошлашнинг узоқ муддатли ривожланиш жараёни 
натижасидаолтин асосий восита бўлиб колади. Олтин узининг бир катор табиий 
хоссаларига кура пул вазифасини бажаришга анча мос келади. Сабаби, 1-дан, 
олтиннинг қиймати бошқа металларга караганда юқори, уни казиб олиш ва соф 
холга келтириш кўп меҳнат талаб қилади. 2-дан, олтин зангламайди, тупрок 
тагида ҳам, сув остида ҳам уз сифатини йўқотмайди. 3-дан, олтин бўлинувчан 
бўлиб, уни хохлаган вақтда майдалаш ва қайта яхлитлаш мумкин. 4-дан, олтин 
олиб юришга қулай, 5-дан, бир хил огирликка эга бўлган олтин бўлаклари бир 
хил бахоланади, бир хил ўлчовга эга бўлган бошқа товарлар ҳар хил 
бахоланади. Масалан мўйна, тери ва бошқалар. 
Бу ерда шуни айтиш кераки олтин товар айрибошлашнинг асосий 
воситаси бўлиб колгунига қадар турли ҳалқларда пул ролини турли товарлар 
ўйнаган. Қадимги Юнонстон, Рим, Араб ва Хинд кабилаларида чорва бажарган. 
Африканинг баъзи бир ҳалқларида чорва XX асрнинг бошида ҳам пул 
вазифасини бажариб келган эди.
Лотинлар пулни “ресиния” деб атаганлар. Лотин тилида “ресия” – 
“чорва” деган маънони англатади. “Капитал” сўзи ҳам пул сингари “чорва” сўзи 
билан боғлиқ, “Капит” – бош (чорва боши) сўзидан олинган. Тинч океан ва 
Африка ҳалқларида чиғоноқлар, Африкада фил суяги, қадимги Мисрда буғдой, 
Хитойда туз, Муғилистонда чой, Аляскада тери, Рим давлатида асал каби 
товарлар пул вазифаларини бажарган. Аммо бу товарларни кутариб юриш 
ижтимоий тараққиётга салбий таъсир кўрсата бошлади. Натижада аста секин 
метал пул пайдо бўлди.