I kirish II. Asosiy qisim

II. Asosiy qisim
2.1. Jamiyatda jamoatchilik bilan aloqalarning yangi bosqichi
O‘zbekiston davlat mustaqilligiga erishgan kundan buyon o‘zimizga xos va jahon andozalariga monand taraqqiyot yo‘li tanlab olindi. Davlat va jamiyat boshqaruvida jamoatchilik bilan aloqalar muhim ijtimoiy institutga aylandi. Jamiyatimizni yanada rivojlantirish va sifat jihatidan yangilash borasidagi muhim ustuvor yo‘nalishlardan biri – bu inson huquqlari va erkinliklarini, so‘z va matbuot erkinligini, shuningdek, oshkoralikni, jamiyatda o‘tkazilayotgan islohotlarning ochiqligini ta’minlaydigan demokratik tamoyillarni so‘zda yoki qog‘ozda emas, amaliy hayotda joriy qilish borasida ko‘p fikrlar bildirilgan. Axborot sohasini jadal rivojlantirish, ommaviy axborot vositalari – matbuot, radio-televideniye faoliyatini erkinlashtirish fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etish jarayonining uzviy tarkibiy qismiga aylanishi zarur.
Mamlakatimiz ommaviy axborot vositalari uzoq vaqt mafkuraviy va ma’muriy nazorat ostida ishlagani tufayli ularning hali-beri bu holatdan chiqishi, avvalo psixologik jihatdan o‘zini erkin his etishi qiyin kechmoqda. Shu sababli ular o‘zi uchun yangi bo‘lgan hozirgi vaziyatda ba’zan hali ham nima qilish yoki nima qilmaslik haqida yuqoridan ko‘rsatma kutib o‘tirgandek ko‘rinishi to‘g‘ri tanqid qilinmoqda.
Oshkoralik minbariga aylanishi zarur bo‘lgan OAV ko‘rsatma asosida yashay olmaydi va yashashi ham mumkin emasligini izohlashga hojat yo‘q. OAV oshkoralik minbariga aylanmog‘i uchun vazirliklar, tashkilot, muassasa va boshqa idoralarning Axborot xizmatlari unga qanot bo‘lishi, ishonchli axborot manbalarini taqdim etib bormog‘i zarur. Erkin OAV real vaziyat sharoitida faoliyat ko‘rsatishi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotning dolzarb muammolarini dadil ko‘tarib chiqishi, odamlarni bezovta qilayotgan barcha masalalarni jamoatchilik muhokamasiga havola etishi, hokimiyat va boshqaruv tuzilmalarining qabul qilayotgan qarorlari va faoliyatiga tanqidiy, shu bilan birga, xolis baho berib borishi kerak.
Har bir tashkilotning Nizomi uning huquqlari, vazifalari, burchlarini kafolatlovchi asosiy huquqiy hujjati hisoblanadi. Axborot xizmati tashkilot markaziy apparatining tarkibiy bo‘linmasi hisoblansa-da u ham alohida Nizomiga ega bo‘ladi. Axborot xizmati xodimlari Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 15 fevraldagi 125-son qaroriga ilova tarzida berilgan “Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining axborot xizmati to‘g‘risida namunaviy Nizom” asosan o‘z Nizomlarini ishlab chiqishlari tavsiya etiladi.
Shu asosda respublikamizdagi barcha tashkilotlarning axborot xizmati Nizomi ishlab chiqilgan va tasdiqlangan. Demak, axborot xizmati shu Nizom asosida faoliyat ko‘rsatishi uning huquqiy asoslari qanchalik muhim ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi. Jumladan, O‘zMU Axborot xizmati Nizomi ham xuddi shu asosda ishlab chiqilgan (4-ilova).
Axborot xizmati qaysi idora yoki tashkilotga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar u asosan axborot to‘plash va tarqatish bilan shug‘ullanadi.
Tashkilotning Axborot xizmati axborot to‘plash va tarqatish bilan ham shug‘ullanar ekan, demak, O‘zbekiston Respublikasining “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida”gi qonuni ham uning huquqiy asoslaridan biri hisoblanadi. Mazkur qonunning 6-moddasi “Axborotning ochiqligi va oshkoraligi” deb nomlanib, unda davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari jamiyat manfaatlariga taalluqli voqealar, faktlar, hodisalar va jarayonlar to‘g‘risida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ommaviy axborot vositalariga xabar berishi shart, deb belgilab qo‘yilgan. Qonunning “Axborot erkinligi kafolatlari” deb nomlangan 8-moddasida esa, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari hamda mansabdor shaxslar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda har kimga o‘zining huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan axborot bilan tanishib chiqish imkoniyatini ta’minlab berishga, maqbul axborot resurslari yaratishga, foydalanuvchilarni fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va majburiyatlariga, ularning xavfsizligiga doir hamda jamiyat manfaatlariga taalluqli boshqa masalalar yuzasidan axborot bilan ommaviy tarzda ta’minlashga majburdirlar, deb belgilangan.
Xo‘sh, bu vazifalarni kim va qanday yo‘sinda amalga oshiradi? Jahon tajribasiga ko‘ra, rivojlangan davlatlarda tashkilotlar tomonidan asosiy axborotlar aynan Axborot xizmati tomonidan tarqatilishi yo‘lga qo‘yilgan. Har bir tashkilotning Axborot xizmati avvalo jurnalistlar kabi axborot to‘plashi, qayta ishlashi (ommabop janrda yozishi yoki teleko‘rsatuv, radioeshittirish tayyorlashi) talab etiladi. So‘ng, o‘sha axborotini OAV orqali tarqatishi mumkin. Bu o‘ta mas’uliyatli ishlarni amalga oshirishida Axborot xizmati uchun o‘sha qonun g‘oyat muhim asosdir.
Axborot to‘plash va tarqatish borasida O‘zbekiston Respublikasining “Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonuni ham uning huquqiy asoslaridan hisoblanadi. U ham jurnalistning majburiyatlarini bilishi va unga amal qilishi zarur.
Axborot xizmatining huquqiy asoslarini belgilovchi hujjatlardan muhimi – O‘zbekiston Respublikasining “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi (2014 yil 5 may) qonuni hisoblanadi. Qonunning 10-moddasi “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining axborot xizmati” deb nomlanadi. Unda, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining o‘z faoliyati to‘g‘risidagi axborotni tayyorlash hamda tarqatish vazifalarini bajaruvchi, shuningdek ommaviy axborot vositalari va jamoatchilik bilan hamkorlikni ta’minlovchi tarkibiy bo‘linmasi yoxud ushbu vazifalarni bajarish zimmasiga yuklatilgan shaxs davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining axborot xizmatidir, deb belgilab qo‘yilgan.
Ushbu moddaga binoan Axborot xizmati ommaviy tadbirlarni tashkil etish, axborot xabarlarini (press-relizlar, byulletenlar va hokazolarni) tarqatish, shuningdek davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining rasmiy veb-saytida ularning faoliyati to‘g‘risidagi axborotni joylashtirish va yangilab borish yo‘li bilan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyatini ommaviy axborot vositalarida yoritish chora-tadbirlarini ko‘radi. Axborot xizmati davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyati to‘g‘risida axborot tarqatishning qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa usullaridan ham foydalanishi mumkin. Qonunda Axborot xizmatining faoliyatini tashkil etish tartibi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan belgilanishi ham qayd etilgan.
Axloq standartlariga muvofiq oavning o‘zini o‘zi tartibga solishning muhim mexanizmlaridan biri bo‘lib, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishi sharoitida alohida ahamiyatga ega. O‘rnatilgan axloqiy tamoyillar tizimi ommaviy axborot vositalari sohasida ro‘y berayotgan global o‘zgarishlar sharoitida tanqidga dosh berolmaydi. Media ekotizim bir qutbli bo'lishni to'xtatdi. Zamonaviy media maydoni mozaikadir. Professional axborot tashkilotlari uni bloggerlar, fuqaro jurnalistlari, ijtimoiy tarmoq faollari bilan bo'lishib, bir-birini to'ldiradi.
Yangi media landshafti biz uchun printsipial jihatdan yangi axloqiy savollarni qo'yadi: o'quvchilardan olingan ma'lumotlarning ishonchliligini tekshirishdan tortib global miqyosda: zamonaviy dunyoda media etikasi qanday bo'lishi kerak?
“Raqamli media etikasi” yoki “raqamli media etikasi” jurnalistik va ilmiy nutqlarga nisbatan yaqinda kiritilgan atamadir. Kengroq ma'noda, raqamli axborot-kommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining natijasi bo'lgan raqamli media etikasi raqamli media muhitida yuzaga keladigan axloqiy masalalarning butun majmuasini qamrab oladi. Yangi media makonining axloqiy me'yorlari qanday bo'lishi kerakligi haqidagi fikrlar ekspertlar o'rtasida turlicha. Ba'zilar ommaviy axborot vositalarida o'z-o'zini tartibga solishning ustuvor rolini oqlaydi, boshqalari, aksincha, uni faqat huquqiy tartibga solish va ijtimoiy nazorat bilan birgalikda samarali deb hisoblaydi.
Media ishlab chiqarish jarayonini demokratlashtirish an’anaviy ommaviy axborot vositalarining ierarxik tuzilmasini zaiflashtirib, shaxslar, guruhlar va foydalanuvchilar butun jamoalarini media industriyasining to‘laqonli ishtirokchilariga aylantirdi.
Globallashuv sharoitida bu chiziq muqarrar ravishda o'chiriladi, bu muqarrar ravishda axloqiy me'yorlarning emirilishiga olib keladi. Jurnalistika jamoatchilik bilimlarini ishlab chiqarishda muhim rol o'ynaganligi sababli, ommaviy axborot vositalari etikasiga nisbatan globallashuv uning standartlarini universallashtirishda birlashtiruvchi omilga aylanishi mumkin. Biroq, global raqamli media makonini tashkil etadigan yagona axloqiy o'qni yaratish konvergentsiya jarayoni bilan murakkablashadi. Yangi media mahsulotiga matnli materiallar, videolar, fotoreportajlar, bloglar, forumlar va foydalanuvchilar hamjamiyatlari kiradi. Shu bilan birga, Internetdagi zamonaviy ommaviy axborot vositalari professional jurnalistlar va havaskor mualliflar o'rtasidagi hamkorlik natijasidir ("havaskor" atamasi mustaqil ravishda kontent yaratadigan va bepul tarqatadigan foydalanuvchilarni aniqlash uchun F. Gregori Lastovka va Dan Hunter tomonidan taklif qilingan, 2004 y. ). Bularning barchasi yagona axloqiy yondashuvlarni qo'llashni murakkablashtiradi. Konvergent jurnalistika bizga qo'yadigan bir xil darajada muhim masala - bu zamonaviy ommaviy axborot vositalarining o'zaro faoliyat platformasi. Bu “tartibga soluvchi tutqich”dan qutulish uchun keng imkoniyatlar ochadi. Nashrning qog'oz versiyasi uchun axloqiy bo'lmagan narsa tartibga solinmaydigan boshqa raqamli platformadagi resursda bo'lishni to'xtatadi.
Umuman olganda, tarmoqdagi mualliflar faoliyati uchun umumiy axloqiy tamoyillarni aniqlash juda muhim, chunki fuqarolik jurnalistlarining aksariyati professional jurnalistikaning axloqiy tamoyillarini qabul qilishni rad etishadi. Buning uchun tushuntirish mavjud. Zero, ommaviy kommunikatsiya jarayonining barcha ishtirokchilarining professional jurnalistikaga mansubligi bugungi kunda olimlar o‘rtasida ko‘plab bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Janob Lazutina ishlab chiqarilayotgan mahsulotga munosabatni professionallikning muhim mezoni deb hisoblaydi. Uning fikricha, jurnalist etikasining “paradoksu” aynan faoliyatni tashkil etishning ikki shakli: havaskorlik va professionallik mavjudligidadir. Shu bilan birga, shaxsning axloqiy munosabati bilan qo'llab-quvvatlanadigan mehnatga bitta vijdonli munosabat etarli emas. “Mahsulot sifatini sug‘urtalash” zarur, ya’ni kasbiy axloq, tahrir nizomi, jurnalistik standartlar [4. 65–68-betlar].
Ushbu turdagi faoliyat bilan shug'ullanish uchun zarur bo'lgan yagona litsenziya jamiyatning ishonchidir. Albatta, kasbiy axloqiy me'yorlar bunga erishishda ko'p yordam beradi. Moliyaviy muvaffaqiyat bilan bevosita bog'liq bo'lgan ishonch ommaviy axborot vositalarida butun "axloqiy politsiya" jamoasi tomonidan saqlanadi: hamkasblardan tortib muharrir va advokatlargacha. Lekin fuqaro jurnalistlarining javobgarligi yo‘qligi haqida ham gapirib bo‘lmaydi. Ijtimoiy faol Internet auditoriyasi dunyoning ob'ektiv tasvirini olish va fuqarolik qarorlarini qabul qilish uchun ishonchli va aniq ma'lumotga muhtoj. U axloqiy tartibga solish tizimida ham muhim rol o'ynaydi: nashrlarga ijobiy yoki salbiy munosabatda bo'lib, o'z sharhlari va raddiyalarini (xato bo'lsa) qoldiradi. amaliyot ommaviy axborot vositalari etikasiga tubdan boshqacha yondashuvni keltirib chiqaradi.