I kirish. Jaloliddin Rumiyning hayoti va ilmiy merosi

Mavzu: Jaloliddin Rumiy va Maks Ferdinand Shelerning inson tabiatiga oid qarashlarini qiyosiy tahlil etish

Reja:
I. KIRISH. Jaloliddin Rumiyning hayoti va ilmiy merosi.
1.1.Jaloliddin Rumiyning ma’naviy me’rosi
1.2. Jaloliddin Rumiy asarlarida inson muammosining yoritilishi
II. ASOSIY QISM. Maks Ferdinand Shelerning hayoti va ma’naviy merosi
2.1. Maks Ferdinand Sheler asarlarida inson mohiyati talqini.
2.2. Maks Ferdinand Sheler asarlarining xronologiyasi
III. XULOSA.
IV.Foydalanilgan adabiyotlar.

Rumiy Jaloliddin (1207, Balx — 1273, Koʻnya) — shoir va mutafakkir. Tasavvufdagi mavlaviya tariqatining asoschisi. Arab, fors va turkiy tillarida ijod qilgan. Otasi Bahouddin Valad sufiylar va fiqh donishmandi boʻlgan. Shu bois ham sulton Muhammad Xorazmshoh (1199—1220) saroyga taklif etgan. Pekin Valad uning taklifini rad etib, maktabdorlik hamda ilmiyijodiy ish bilan mashgʻul boʻlgan. Xorazmshoh bilan kelisholmagan Valad haj safari bahonasida oilasi bilan Balx shahrini tark etgan. Rumiy Makka yoʻlida Farididdin Attor bilan uchrashgan. 1220-yil Rum sultoni Alouddin Kayqubod I ning daʼvati bilan Koʻnya (Kichik Osiyo) ga kelgan. Rumiy Halab, Damashq va Bagʻdod madrasalarida oʻqigan, mudarrislik qilgan.

Rumiy shaxsiyati kamolotida shoir va shayx Shamsi Tabriziyning oʻrni katta. U 3 yil Rumiyga dars beradi: falsafa, xususan, sufiylik taʼlimotini oʻrgatadi. Shoirning oʻzi ham bir baytida "Agar Attor menga ruh baxsh etgan boʻlsa, Shamsi Tabriziy tilsim kalitini tutqazdi", degan. 1244-yil Rumiy ustozini nihoyatda hurmat qilgani uchun oʻz gʻazallarida "Shamsi Tabriziy", "Shamsi" taxalluslarini qoʻllay boshlagan. Shoir gʻazallarining "Shamsi Tabriziy devoni" nomi bilan shuhrat qozonishining boisi ham shunda [42 ming baytli "Devoni Kabir" ("Ulugʻ devon")ning ikkinchi nomi "Devoni Shamsi Tabriziy"].
Rumiy ijodi usmonli turk adabiyotining sarchashmasi hisoblanadi.
Rumiydan sheʼrlar devoni, "Makotib", "Ichindagi ichindadir" ("Fihi mo fihi") hamda "Masnaviyi maʼnaviy" kitoblari meros boʻlib qolgan. "Ichindagi ichindadir" nasriy asar boʻlib, olimning turli majlis va suhbatlardagi falsafiy nutklarining majmuasidir. "Makotib" esa, muallifning zamondoshlari va ustozlari bilan boʻlgan turli yozishmalari — maktublaridan iborat. Har 2 asarda muallifning ijtimoiyfalsafiy, axloqiytaʼlimiy mushohadalari, tasavvufga doir nazariy qarashlari oʻz ifodasini topgan. Shoir devoni turli janrlardan iborat 25 ming baytdan ziyod sheʼrlarni oʻz ichiga olgan.
Rumiy sheʼriyati, asosan, ilohiy ishq bilan bogʻlangan. U oʻzining barcha asarlarida yeru koʻkning sohibi boʻlmish Alloh va uning zamindagi xalifasi hazrati insonni ulugʻlaydi. Rumiyning mashhur asari "Masnaviyi maʼnaviy"dir. Asarda Qurʼoni karim va Hadisi sharif maʼnolarini oʻziga singdirgan, inson hayoti bilan bogʻliq barcha masalalar badiiy yoʻsinda bayon etilgan. 6 jild (daftar)dan iborat asarning dastlabki qismlarini adibning shogirdi Hisomiddin Chalabiy ustozi ogʻzidan yozib olib, taxlildan oʻtkazgan. Chalabiy vafotidan soʻng muallif asarning davomini 10 yilda yozib tugatadi. Qurʼoni karim oyatlarining 70 foizi mohiyatini oʻzida mujassamlashtirgan, 270 dan ziyod hikoyalarni, yuzlab pandu hikmatlarni oʻz ichiga olgan bu kitob oʻz vaqtida va keyinchalik ham yozuvchi nomining dunyoga keng tarqalishiga sabab boʻlgan. Chunki Rumiy masnaviyda oʻzigacha boʻlgan Sharqu Gʻarb donishmandlarining falsafiy qarashlarini, islomiy farzlarni sodda bir uslubda, sheʼriy yoʻl bilan badiiy ifodalagan. Agar Rumiy "Har ertalab bemorlar shifo tilab Iso alayhissalom eshigiga borishgani", "Lochinning oʻrdaklarni sahroga chiqargani", "Zarvon ahli qissasi", "Majnun Layli koʻyida yurgan itni oʻpib, erkalagani", "Boʻyoqchining xumiga tushgan shaqalning tovuslik daʼvo etgani", "Xorut va Morut qissasi" singari qissa va hikoyalarida paygʻambarlar hayotidan turli moʻʼjizalar keltirib, islomiytasavvufiy gʻoyalarni targʻib etgan boʻlsa, boshqa turkum hikoyalarida bevosita insonning kundalik turmushi, ilmmaʼrifat kasb etishi, hunar oʻrganish yoʻlidagi riyozatlarini badiiy tasvirlab, chuqur falsafiy xulosa chiqarishga undagan.
Rumiy ijodi yuksak badiiyati bilangina emas, balki mantiq kuchi, falsafiy fikrlarga boyligi bilan ham katta taʼsir kuchiga ega. Uning tabiat va jamiyat hodisalarining doimiy oʻsish, oʻzgarishda ekani, eskining yoʻqolib, yangining paydo boʻlishi — "dunyoning ziddiyatlar birligidagi ziddiyatlar jangi"dan iboratligi toʻgʻrisidagi qarashlari, nemis faylasufi Gegelning eʼtiroficha, uning dialektik metodni yaratishiga yordam bergan.

Rumiy asarlari koʻpchilik forsigoʻy va turkigoʻy shoirlar ijodiga katta taʼsir koʻrsatgan, masnaviyxonlik xalqimiz oʻrtasida keng tarqalgan. Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida Rumiyning "Masnaviyi maʼnaviy" asari saqlanadi. Istikdol yillarida Rumiy hayoti va ijodiga kiziqish yanada kuchaydi. Sh. Shomuhamedov, A. Mahkam va boshqa shoirning turli janrdagi sheʼrlaridan namunalarni oʻzbek tiliga tarjima qilishdi. Shoir Jamol Kamol "Masnaviyi maʼnaviy" tarjimasini nihoyasiga yetkazdi, 6 kitobdan iborat bu yirik asarning 4 jildi bosilib chiqdi (2002, 2003). "Ichindagi ichindadir" asari ham oʻzbek oʻquvchilarining maʼnaviy mulkiga aylangan.

Maks Sheler odam va tarixi. Maks Scheler
(1874-08-22 ) Alma mater
Myunxen universiteti
Jena universiteti
Berlin universiteti
Tarjimai hol
U 1874 yil 22-avgustda Myunxendan pravoslav yahudiy dinining izdoshi Sofiya Sheler (1844-1915) va protestant Gottlieb Sheler (1831-1900) oilasida tug'ilgan. 1894 yilda Myunxen gimnaziyasini bitirgan. 1894/1895 yilda u Myunxen universitetida tibbiyot, falsafa va psixologiyani o'rgangan. Keyin u Berlin universitetiga ko'chirilib, u erda G.Simmel va V. Diltey rahbarligida sotsiologiya va falsafani o'rganadi. 1896/1897 yillarda u R. Aiken va O. Liebman ostida falsafa, I. Perstoff ostida milliy iqtisodiyot va F. Regel ostida geografiya fanlarini o'rgangan. 1897 yil dekabrda Rudolf Aiken boshchiligida 1899 yilda Yena tomonidan nashr etilgan "Mantiqiy va axloqiy printsiplar o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatishga kirish" mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1899 yilda Heidelberg universitetida amaliyot o'taganidan so'ng, u Yena shahrida reabilitatsiyadan o'tadi.

1899 yil 20-sentyabr rasman katoliklikni qabul qiladi. 1899 yil 2-oktyabrda Amelia Ottiliyaga uylanadi.

1906 yilda Scheler Myunxen universitetida xususiy yordamchi professor bo'lgan. 1907-1910 yillarda Myunxen va Göttingen fenomenologlari bilan faol hamkorlik qildi.

1910 yil may oyida universitetning noloyiq o'qituvchisining xatti-harakati tufayli janjal tufayli, Sheler dotsent lavozimidan mahrum bo'ldi va tashrif buyuradigan o'qituvchiga aylandi. 1910-1911 yillarda Gyottingenga ko'chib o'tdi va Gusserl tomonidan asos solingan "Gettingen falsafiy jamiyati" da hamkorlik qildi.

1912 yilda Ameliya Ottiliyadan ajralib, arxeolog Adolf Furtvenglerning qizi Mariya Furtvenglerga (1891-1971) uylanadi.

Xuddi shu yili "Psixopatologiya jurnali" 1911 yilda tanlangan risolalar va maqolalar to'plamida "Xulq-atvor tarkibidagi xafagarchilik" nomi ostida kengaytirilgan shaklda bosilgan "Xafa qilish va axloqiy baho to'g'risida" asarini nashr etdi. 1913-1928 yillarda A. Pfender, M.Geyjer va A. Raynax bilan birgalikda u falsafa va fenomenologik tadqiqotlar bo'yicha "Yilnoma" ni nashr etdi.

1913 yilda u "Xayrixohlikning mohiyati va shakllari" nomi bilan qayta ko'rib chiqilgan va 1923 yilda "Fenomenologiya va xushyoqish nazariyasi va sevgi va nafrat to'g'risida" kitobini nashr etdi. Shuningdek, 1913 yilda "Falsafa va fenomenologik tadqiqotlar bo'yicha yilnoma" da Schelerning fundamental ishining birinchi qismi, "Etikada rasmiyatchilik va qadriyatlarning moddiy etikasi" nashr etildi. 1914 yilda "Fenomenologiya va bilim nazariyasi" nomli tadqiqot nashr etildi.

1915 yilda Scheler "Urush dahosi va Germaniya urushi" asarini nashr etdi. 1916 yilda "Axloqda rasmiyatchilik" ning ikkinchi qismi, "Urush va qayta tug'ilish" va "Ordo amoris" asarlari nashr etildi. 1917 yilda "Nemislar nafratining sabablari" risolasi.

1919 yilda Scheler Köln universiteti Ijtimoiy fanlar instituti direktorlaridan biri bo'ldi. 1919-1928 yillarda Scheler ushbu universitetda professor bo'lgan.

1920 yilda u Mariya Shea / Scheu bilan uchrashdi (1892-1969), u 1924 yilda turmushga chiqadi va 1928 yil 28 mayda Schelerning vafotidan keyin uning o'g'li Maks Georg tug'iladi. Maks Scheler Works muharriri bo'ladi.

1921 yilda uning "Insonda abadiylik" asarlari to'plami nashr etildi. 1922 yilda "Zamonaviy nemis falsafasi" asari nashr etildi.

1923 yilda u Mariya Furtvangler bilan ajrashdi. O'sha yili "Sotsiologiya va dunyo nazariyasi bo'yicha kompozitsiyalar" nashr etildi. 1924 yilda "Bilimlar sotsiologiyasining muammolari" asari nashr etildi. 1926 yilda "Bilimlar va jamiyat shakllari" kitobi nashr etildi. 1927 yilda Scheler Darmshtadtdagi Donishmandlik maktabida "Odamning maxsus holati" nomli ma'ruzani o'qiydi, so'ngra kosmosdagi odamning mavqei qayta ko'rib chiqiladi. 1928 yilda Scheler Frankfurt universitetida falsafa va sotsiologiya professori lavozimiga taklifnoma oldi va Frankfurtga ko'chib o'tdi. 1928 yil 19 mayda Frankfurtda vafot etdi. U Janubiy qabristonda Kyolnda dafn qilindi.

Shelerning ishi odatda ikki bosqichga bo'linadi. Birinchi bosqich 1897 va 1920-1922 yillarni o'z ichiga oladi. Hozirgi vaqtda Scheler axloq, tuyg'ular, din, siyosiy falsafa masalalarini o'rganmoqda. Ikkinchi davrda, 1920-1922 yildan 1928 yilgacha, Scheler kosmos va insoniyat tarixining shakllanishi bilan birga ilohiylikni to'liq emas deb talqin qilishni taklif qiladi. "Insonning kosmosdagi holati" asarida (1928) "taklif qilingan odamlar, xudolar va dunyoning asta-sekin, to'xtab turadigan birlashuvi haqidagi ulkan vahiy. Ushbu birlashtirish jarayoni ikki qutbga ega: bir tomondan ong yoki ruh, va boshqa tomondan impuls. Aql yoki ruhning g'oyalari, agar ular hayotga tatbiq etilmasa yoki hayotiy yoki amaliy vaziyatlarda rag'batlantiruvchi va insoniy niyatlar bilan yaratilgan bo'lsa, kuchsizdir. Ammo odamlar metafizik jihatdan kosmosdan "tashqarida" bo'lib, atomdan kosmosga qadar hamma narsani o'zlarining narsalariga aylantirish qobiliyatiga ega.» .

Falsafiy antropologiya

Scheler falsafiy antropologiyaning asosiy vazifasi insonning mohiyatini ochib berish, ya'ni savolga javob berishdir: odam o'zi nima? "Va dinlar va falsafiy, - deb yozgan edi u, - nima ekanligini aniqlashning o'rniga, odam qanday va qaerdan kelib chiqqanligi to'g'risida gapirishga harakat qildi." Shu bilan birga, Scheler bu savolga javob topish qiyinligini aniq bilgan, chunki "odam juda keng, yorqin va rang-barang bo'lib, uning barcha ta'riflari juda tor".

Marhum Scheler falsafasida biz energiya jihatidan mustaqil, kuchli "impuls" va kuchsiz "ruh" dan tashkil topgan hayotning ikkilamchi asoslari haqida so'z yuritamiz. Ma'lumki, Schelerning so'zlariga ko'ra, unda harakat qiluvchi kuchlar oqimi pastdan yuqoriga qarab oqishi xarakterlidir: har bir yuqori shakl mavjudlik pastki shakllarning energiyasiga asoslanadi. "Dahshat va ruh" ning qarama-qarshiligi Scheler ta'limotlarida insonda mavjud bo'lgan ontologik boshlang'ich potentsialga qarama-qarshi bo'lganidek ko'rinadi. "Turtki" tushunchasi noorganik tabiatning tartibsiz kuchlari va "hayot" oqimini, shuningdek, tarixning iqtisodiy, siyosiy va demografik jihatlarini qamrab oladi. "Ruh" tushunchasi shaxsning o'lchamida ham, madaniyat mazmunining kengroq doirasidagi eng yuqori ideal, hissiy jihatdan qimmatli shakllarni anglatadi. "Xatti-harakatlar markazi," deydi Scheler, "ruh cheksiz mavjudlik sohasida namoyon bo'ladi, biz" hayot "ning barcha funktsional markazlaridan tubdan farq qiluvchi shaxsni kontseptsiya bilan belgilashni istaymiz, ularni ichki tomondan" aqliy markazlar "deb atashadi.

"Hayot" chegarasidan tashqariga chiqish inson hayotining eng muhim belgisidir, va kech Scheller odam o'zining asosiy printsipini amalga oshirishga intiladi, uning o'lchamlarida ilohiy odam bilan birlashadi; ushbu falsafiy ta'limotda xudo insonda va insoniyatda paydo bo'ladi deb o'ylashadi, odamni Xudo yaratishi emas, balki ibtidoiy ontologik potentsiallarning buyuk sintezining "hammuallifi" (Mitbildner) sifatida tushunishadi.

Scheler "ruhiy mavhumlik" harakatlarida inson ruhining haqiqatdan o'zini uzoqlashtirish qobiliyatining chuqur mohiyatini topadi, bunda inson ruhi sof mohiyat olamiga ko'tariladi, borliqning so'nggi poydevorlariga kirib boradi.

"Ruh" ning faoliyati, Schelerga ko'ra, xizmat uchun "ruh" tomonidan o'rnatilgan instinktlarning kuchiga asoslangan, "ruh" o'zi kuchsizdir. Eng ulug'vor g'oyalar, agar ular instinktlarning energiyasiga asoslanmagan bo'lsa, bajarilmagan bo'lib qolmoqda. "Ruh" instinktlarni rad etmasligi kerak, balki ularni o'z faoliyat doirasiga jalb qilishi kerak.

Biroq, "turtki" da Scheler ham borliqning buyuk boshlanishini ko'rdi; hayot kuchlari insonning haqiqiy mavjudligiga yorqin xilma-xillikni olib keladi. Schelerning so'zlariga ko'ra, ushbu ikki element sintez jarayonida to'liq birlasha olmaydi.

Hayot tajribalar oqimidir. Uning markazida intilish (diqqatga sazovor joy) sifatida turtki yotadi; diqqatga sazovor joylar o'zaro tajriba almashishni belgilaydi.

Asarlar
"Die transzendentale und die psychologische Metode", 1900 yil

Lebensning falsafiy versiyasi. Nitsshe - Diltey - Bergson. - 1913 yil
"Der Genius des Krieges und der deutsche Krieg", 1915 yil
Krieg und Aufbau, 1916 yil
"Fon Evigen im Menschen", 1921 yil
Wesen und Formen der Sympathie, 1923 yil
Schriften zur Soziologie und Weltanschauungslehre, 1923-1924 yillar
Die Formen des Wissens va die Bildung, 1925 yil
Die Wissensformen und die Gesellschaft, 1926 yil
Die Stellung des Menschen im Kosmos, 1928 yil
Zur Ethik und Erkenntnislehre, 1933 yil
Izohlar
Adabiyot
Rus tilida
Scheler M. Ijobiy fan sotsiologiyasi to'g'risida // Socis, 1984, № 4.
Scheler M. Insonning kosmosdagi mavqei (b.f.d. Filippov) // G'arb falsafasida inson muammosi: Tarjimalar / Comp. va keyin P. S. Gurevich; Jami tahrirlangan Yu. N. Popova. - M .: Progress, 1988 .-- S. 31-95.
Scheler M. Fojiali hodisa to'g'risida // Zamonaviy burjua falsafasida ontologiya muammolari. / Ans. tahrirlangan T.A. Kuzmina. - Riga: Zinatne, 1988. - S. 298-317. - ISBN 5-7966-0003-6
Scheler M. Inson va tarix // Inson: tasvir va mohiyat: (Gumanitar jihatlar). Yilnoma. - M., 1991 .-- S. 133-159.
Scheler M. Bilim va tarbiya shakllari // Inson. - 1992 yil, № 4, s. 85-96; № 5, p. 63-75.
Scheler M. Odam va tarix // BU MAVZU: Iqtisodiy va ijtimoiy institutlar va tizimlarning nazariyasi va tarixi. - 1993. - T. 1, № 3. - S. 132-154.
Scheler M. Ordo amoris // Sevgi haqidagi risolalar / RAS, Falsafa instituti, Etika markazi. qidiruv .; Komp. O.P. Zubets. - M.: 1994. - S. 77-100.
Scheler M. Tanlangan asarlar / Tarjima. u bilan.; komp., ilmiy. tahrir., so'z boshi. Denejkina A.V.; keyin L. A. Chuxina. - M .: Gnosis, 1994 yil.
Scheler M. Bilimlar va jamiyat shakllari: madaniyat sotsiologiyasining mohiyati va tushunchasi / Tarjima. u bilan A.N. Malinkina // Sotsiologik jurnal. - 1996. - № 1/2. matni (mavjud bo'lmagan havola)
Scheler M. Axloq tuzilishidagi norozilik: Kirish va 1-bob. uni. A. N. Malinkina // Sotsiologik jurnal. - 1997. - № 4. - S. 79-115.
Scheler M. Axloq tuzilishidan norozilik \u003d Das ressentiment im aufbau der moralen / Tarjima. u bilan. A.N. Malinkina. - Sankt-Peterburg: Fan: Universitet kitobi, 1999. - 231 p. - (Borligi haqida so'z). - ISBN 5-02-026812-7; ISBN 5-7914-0040-3.
Scheler M. Bilimlar sotsiologiyasi / Tarjima. u bilan. A. N. Malinkina // Nazariy sotsiologiya: Antologiya: 2 soat ichida / Tarjima. ingliz, frantsuz, nemis, italyan tillaridan; komp. va odatda. tahrirlangan S.P.Bankovskiy. - M .: "Universitet" kitob uyi, 2002. - 1 qism. - S. 160-171. - ISBN 5-8013-0151-8.
Scheler M. Hayotning so'nggi yilidagi daftarlardan falsafiy parchalar // Toposlar: falsafiy va madaniy jurnal. - 2004. - №1 (8). - S. 27-42. - ISSN 1815-0047.
Scheler M. Insonning maxsus metafizik pozitsiyasi // Toposlar: falsafiy va madaniy jurnal. - 2004. - №1 (8). - S. 43-57. - ISSN 1815-0047.
Scheler M. Universitet va Xalq universiteti / Per. A. Malinkina // Timsollar. - 2005. - № 6 (51). - S. 60-97.
Scheler M. Falsafaning mohiyati va falsafiy bilimlarning axloqiy asoslari haqida // Realistik fenomenologiya antologiyasi / Tuzilgan Dmitriy Atlas, Vitaliy Kurennoy. - Moskva: Falsafa, ilohiyot va St. Tomas, 2006 .-- 744 p. - (Bibliotheca Ignatiana). -