I kurs talabalari uchn tibbiyot kimyosi fanidan og’zaki savollar javobi

27. Biogen elementlar birikmalarining tibbiyotdagi ahamiyati u2co3 Litiy karbonat Psixiatriyada qoilanadi. NaCl — 0,86% (massa jihatdan) eritma Fiziologik eritma K o ‘p qon yo'qotilganda, organism suvsizlanganda tomirdan tomchilab yuboriladi. NaCl 3%, 5% (massa jihatdan) eritma Natriy xlorid Jarrohlikda qoilanadi N aH C 03 Natriy gidrokarbonat M e ’da shirasi kislotaligi ortganda neytrallash uchun qoilanadi Na2S 0 4 • 10H20 Natriy sulfat Surgi vositasi sifatida q o ilanadi NaBr, KBr Kaliy va natriy bromid Tinchlantiruvchi vosita Nal, Kl Kaliy va natriy yo‘did Qalqonsimon bez

kasalligida qoilanadi KC1 Kaliy xlorid Yurak aritmiyasidi qoilanadi CH3COOK Kaliy asetat Siydik haydovchi vosita

28.Ca va Mg ionlari Magniy ionlari 15 dan ortiq fermentni faollaydi. Bu element ATF ni AM F ga o‘tishida qatnashadi. Mg organizmga antiseptik va qon tomirlarni kengaytiruvchi ta’sir etadi, qon bosimini kamaytiradi, o‘simliklarda xlorofill tarkibining 2% i tashkil etadi. Magniy ionlari ribosomalar tarkibiga kirib, ularda oqsiJ molekulasini bog‘lovchi ko‘prikcha vazifasini bajaradi. Magniyning zarur miqdorini organizm meva va sabzavotlardan oladi. Mg asosan o‘rik,

shaftoli, gulkaram, karam, kartoshka, pomidor tarkibida boiadi. Oziq ovqatlardagi magniy ionining faqatgina 40 % ini organizm o‘zlash- tiradi. 0 ‘zlashtirilgan magniy ionlari jigarda to‘planadi, keyin mushak va suyaklarga o‘tadi. U uglevodlar almashinuvini yaxshilaydi, suyak- larda Ca bilan birga muhim element hisoblanadi. Kalsiy-magniylimuvozanat buzilganda barcha magniy suyak va mushaklarga o‘tibkalsiyni siqib chiqaradi va magniyli raxit kelib chiqadi. Magniy miyafaoliyatida ham katta ahamiyatga ega. Bu ion ta’sirida nerv impuls-larini o‘tkazish jarayonlari, mushaklar qisqaruvi kuzatiladi.Kalsiy o‘ta zarur hayotiy elementdir. U organizmda ion ko‘ri- nishida oqsillar va lipidlar bilan bog‘langan holda boiadi. Kalsiyorganizmga o‘simlik oziqlari va sut orqali tushadi. Odam organizmi-ning 2% ni tashkil etadi. Uning asosiy qismi suyak va tish to‘qimalaridafosfatlar, karbonatlar, ftoridlar shaklida boiadi.To‘qimalarda kalsiyning konsentratsiyasi oz boiadi.Normal holdagi odam qonida kalsiy 9—11 mg • % miqdorida boiadi.Bu miqdorning kamayishi asab sistemasining qo‘zg‘aluvchanliginioshiradi. Ionlashgan kalsiy qon ivishida va muskullaming qisqaruvi vabo‘shashuvida ishtirok etadi. Uning sintezi D vitaminiga bogiiq. Dvitamini organizmda kalsiy almashinuvini boshqaradi. Odam organizmigatushgan kalsiy ichaklaming shilliq qavatida saqlanadigan maxsusoqsilmoddasi bilan bog‘lanadi va organizmda tutib qolinadi. 0 ‘z navbatida bu oqsilningsintezlanishi D vitamini miqdoriga bog‘liq bo'lib, uning organizmda kamayishi bu oqsilning sintezlanishi va demak kalsiy ionining o‘zlashtirilishini qiyinlashtiradi va oqibatda raxit keltirib chiqaradi.Ca2+ ionlari qator ishqoriy-yer metallar, masalan, stronsiy bilan almashinishi mumkin. Bu holda kasbiy kasalliklar kelib chiqadi.Organizmda kalsiy miqdori ortib ketsa, u toksik ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ba’zi kalsiy almashinuvi buzilgan jarayonlarda glaukoma, ateroskleroz, siydik-tosh kasalliklari, podagra kelib chiqadi.

29. MgO Magniy oksid M e ’da-ichak trakti kasalligida adsorbtsiyalovchi modda sifatida qoilanadi M g S 0 4- 7H20 Magniy sulfat Gipertoniya, ateroskleroz, teri kasalliklarida MgS20 3-6H 20 Magniy tiosulfat Gipertoniya, ateroskleroz, teri kasalliklarida 3M g S i0 3- M g (H S i03)2 Magniy silikat va gidrosilikat Teri kasalliklarida q o ilanadi CaCl2 • 6H20 Kalsiy xlorid Allergik, teri kasalliklarida, nefrit, shamollashda qoilanadi C a C 0 3 Kalsiy karbonat Me’da shirasi kislotaligi oshganda ishlatiladi C a P 0 3 - O - C 3H5(OH)2 • ≪ h 2o Asab sistemasini tikla

30. Mendeleyevjadvalidagi p-elementlar joylashgan 5 ta guruhi:1. Ill; 2. IV; 3. V; 4.VI;5. VII va VIII inert gazlar (geliydan tashqari).2. p-Elementlar joylashgan 5 ta davri:I. 2 davr; 2. 3 davr; 3. 4 davr;4. 5 davr; 5. 6 davr. 3. p-Elementlarga tegishli bo'lgan 4 belgi: 1. tashqi energetik qavatida p-qavatcha elektronlar bilan to'lib boradi; 2. ular qisqa va uzun davrlarni tugallaydi; 3. har bir davrda chapdan o'ngga yadro zaryadi ortishi bilan atom radiusi kichiklashadi, ionlanish energiyasi va elektronga moyilligi (elektromanfiyligi) ortadi; 4. davrlarda chapdan o'ngga, guruhlarda yuqoriga qarab metallmaslik xossasi ortadi. 4. 2- davr p-elementlari uchun xarakterli boMgan gibridlanishning 3 turi: I. sp; 2. sp2; 3. sp3. 5. 3-davr p-elementlari uchun xarakterli bo‘lgan gibridlanishning 3 turi: I. sp3· 2. sp3d; 3. sp3d2. 6. 4-davr p-elementlari uchun xarakterli bo‘lgan gibridlanishning 3 turi: I. sp3; 2. sp3d; 3. sp3d2. 7. 3-davr 4 ta p-elementlarining kislorodsiz kislotalarini kislotalik kuchi ortish tartibi:I. H4Si; 2. H3P; 3. H2S; 4. HCl. 8. Muhim biologik molekulalarni tashkil qiluvchi 5 ta organogen p-element: I. C; 2. 0; 3. N; 4. P; 5. S. 9. Borning tibbiyotda qoMIanadigan 3 ta birikmasi: I. bor kislotasi; 2. natriy tetraborat (bura); 3. bor mazi. 10. Aluminiy tuzlari bilan sifat analitik reaksiyalarga kirishadigan 4 ta modda:I. (NH4)2S; 2. NaOH yoki KOH 3. alizarin; 4. K2SO4. 11. Aluminiyning tibbiyotda qo‘llanadigan 5 ta birikmasi:I. KAl(SO4)2-12 H2O; 2. Al2(SO4)3. 3. Al(OH)3; 4. oxak yoki kaolin; 5. A10H(CH3C00)2.

12. Aluminiyning tirik organizmda namoyon bo‘ladigan 4 ta xususiyati: 1. biriktiruvchi va epiteliy to'qimalarini tuzishda ishtrok etadi; 2. bosh miya, o'pka, jigar, buyrak, suyaklarda ko'p miqdorda bo'ladi; 3. yosh ulg'ayishi bilan o'pka va qonda uning miqdori ortadi; 4. organizmda asosan oqsilga birikkan holda uchraydi. 13. Mendeleyev jadvalida III A guruhga kiradigan 5 ta p-element: I. B; 2. Al; 3. Ga; 4. I n; 5. T I. 14. Mendeleyev jadvalida IV A guruhga kiradigan 5 ta p-element: I. C; 2. Si; 3. Ge; 4. Sn; 5. Pb. 15. IV A guruh p-elementlari uchun xarakterli bo‘lgan 3 ta oksidlanish darajasi: I. - 4; 2. + 2; 3. + 4.16. Uglerodning tirik sistemalarda organogen molekulalarini hosil qilishdagi 4 ta xususiyati: 1. uzun zanjir hosil qilish qobiliyati va uglerodning ikki atomi orasidagi bog' energiyasi Si nisbatan ikki marta katta; 2. uglerod atomlari orasidagi qo'sh va uch bog'lar oson hosil bo'ladi; 3. C atomi o'ziga o'xshash atomlar va boshqa organogen elementlar bilan mustahkam kovalent bog' hosil qilishi; 4. uglerod tutgan molekulalar egiluvchan va harakatchan bo'ladi, alohida guruhlar esa molekulalarda C-C bog'larni uzmasdan burila oladi.

31. Al birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi. Al miqdori organizimda oshib ketsa aluminoz deyiladi. Al2SO43 ichimlik suvini tozalash uchun ishlatiladi Al2O3 va ALOH3 antiseptik modda sifatida va adsorbent sifatida ishlatiladi aluminili achiqtosh shilliq pardalar yallig’lanishiga qarshi dori sifatida ishlatiladi Aluminiy, At. Yerpo'stida 8,8% uchraydi Al(OH)3 aluminiy gidroksid Adsorbsiyalovchi moddalar.

KAI(S04)1 2H 20 kvasslar Teri va shilliq pardalar yallig‘lanishida ishlatiladi a i2s 3 aluminiy sulfid Stomatologiyada ishlatiladi . Bu element organizmning 8,7 • 10-5 % ni tashkil etadi. Organizmda oksikislotalar, polifenol,uglevodlar, lipid va hokazolar bilan kompleks holda bo‘ladi. Aluminiy odamning organ va to‘qimalari tarkibiy qismiga kiradi. Havodagi miqdori 0,5 mg/dm3 dan oshmasligi kerak. Aks holda u biologik faol moddalar metabolizmini buzadi. Aluminiy fosfatlar bilan ichakda birikib, to‘qimalarda modda almashinuvining buzilishiga sabab bo‘ladi. Organizmda uning miqdori ortib ketishi suyaklarda raxit keltirib chiqaradi. U bosh miyada, o‘pka, jigar, taloq, buyrak va suyaklarda ko‘p miqdorda to‘planadi. Aluminiy to‘qima oqsillari bilan barqaror birikma hosil qilib,moddalar almashinuvini buzadi. Aluminiy fermentlar faolligini susaytiradi. Masalan, laktatdegidrogenaza,ishqoriy fosfataza, aldolaza faolligiga ta’sir ko‘rsatadi. Kompleks hosil qilish xususiyatiga ko‘ra gemoglobin sintezinito‘xtatadi, qon hosil bolishidagi fermentlar faoliyatini susaytiradi. Aluminiy magniy ionlariga antagonist bo‘lib, ribosomalarning makro tuzilishini buzadi va nuklein kislotalar sinteziga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Oqibatda saraton kasalligi rivojlanadi. Aluminiyning organizmda ko‘payishi neyrotoksik zaharlanishni keltirib chiqaradi. Uning dorivor preparatlari bog‘lovchi va dezinfeksiyalovchi xususiyatga ega.

32. Uglerod . birikmalarining organizmdagi axamiyati. Uglerod organic dunyoda eng asosiy element xisoblanadi uning miqdori xamma kimyoviy elementlar miqdoridan 10 marta ko’p bu oqsil vitaminlar yog’ , neft , ko’mir qazilma boyliklar, antratsen qong’ir ko’mir slanes va boshqalar. Kishi zaxarlanganda nafas olish markazi shikastlanganda va bexush xolatida bo’lganida CO2 ning O2 bilan aralashmasi ( karbogen ) ingalatsiya sifatida ishlatiladi HCN xam kuchli zaxar bolib uning 0.05gr miqdori insonni o’ldiradi NaHCO3 bikarbon tabletkasining tarkibiga kirib sipazmolitik, og’riq qoldiruvchi va oshqozondagi erkin kislotalarni neytralash xususiyatiga ega

33.Si.birikmalarining organizmdagi axamiyati. Yer po’stlog’ida eng ko’p tarqalgan element Si. SiO2 yoki SiO2 xolatida uchraydi. 1936-yil rus olimi akademik K.A. Andrianov Si ni organic birikmalar sintez qilish usulini topdi. Buning uchun ortokremniy kislotasining organic murakkab efirlari olindi SiO2 tabiatda kvars, kristallobolit, kizelgur, nomlari malum Na2SiO3 va K2SiO3 eruvchan shisha deyiladi silikogel adsorbsiya qilish xossasiga ega H2SiO3 zolini gazlamaga, yog’och va qog’ozga singdirish uchun ishlatiladi

34. Sn va Pb. Birikmalarining organizmdagi axamiyati insoniyatga qadimdan malum element Sn eng ko’p uchraydigan birikmasi Sn tosh (SnO2)*SnO2 dan ko’mir bilan qaytarilib Sn olinadi

SnO2 + 2C=Sn+2CO

Sn(OH)2 oq tusli suvda kam eriydigan modda Na2SnO2 tuzlari stannitlar malum.Sn ning odam tanasidagi miqdori 10mg bolib, u asosan suyak,jigar, va o’pka to’qimalarida uchraydi. Pb (plumbum) eng ko’p tarqalgan galenit yoki qo’rg’oshin yaltirog’I PbS. Uning anglezit-PbSO4,kirokoit PbCrO4,serussit-PbCO3 minerallari bor Pb atsetatlarda yaxshi eriydi va qo’rg’oshin atsetatini xosil qiladi Pb(CH3COOH)2 Pbning suvda yaxshi eriydigan tuzlaridan biri Pb shakari deyiladi tibbiyotda uzoq bitmaydigan yaralarni davolashda qollaniladi Pb va uning birikmalari nerv tomir tizimiga va qonga tasir qiladgan zaxarlar turkumiga kiradi PbCH3COOH)2 ning 0.25-5li eritmalari terining yiringli yallig’lanishida sirtqi malxam sifatida ishlatiladi

35.N. birikmalarining organizmdagi roli. 1772-yil Rezerford tomonidan ochilgan uni 1774-yilda A. lavauze azot deb atagan azotning eng muxim birikmalaridan NaNO3-chili selitrasidir KNO3 xind selitrasi xam uchraydi.NH3 ko’p birikmalar olish uchun zaruriy xomashyo masalan HNO3,NH4)2SO4,NH4NO3 olish uchun foydalaniladi NaNO2 boshqa birikmalar bilan arlashma xolatida nafas olish yo’llarining mushaklarini kengaytirishda qollaniadi NH4Cl tuzi eritmasidan peshob xaydovchi va balg’am ko’chiruvchi omil sifatida foydalaniladi ba’zan HNO3 dan kosmetologlar so’gallarni kuydiruvchi vosita sifatida xam foydalanishadi

36. P. birikmalarining organizmdagi vazifasi. P tirik organism uchun kerakli element: qon,miya,nerv sistemasi to;qimalarida bo’ladi ko’p miqdorda P Ca3PO4)2 xolida xayvonar suyagida uchraydi odam organizmida P ning umumiy miqdori4ga boradi birinchi marta erkin P 1669-yilda gamburglik al-kimyogar Brand tomonidan olingan fosforsiz miya to’qimalarida moddalar almashinuvi sodir bo’lmasa miyadagi fosforilaza fermenti polisaxaridlarning gidrolizlanish jarayoni va sintezini boshqarib turadi NaH2PO4 tibbiyotda oshqozonning kislotaliligi ortib ketganda ishlatiladi u urodan priparati tarkibiga kiradi

37.As. Marsh reaksiyasi. axamiyati. As 1690-yil Shreder tomonidan ochilgan Tabiatda As4S4- rvalger As2S3-surinigmat FeAsS-mishyak kolchedani xolida uchraydi 1836-yil Marsh reaksiyasi

As2O3+12HCl+6Zn=(200-300©) 2AsH3+6ZnCl2+3H2O

AsH3=As+H2 As2O3 kemiruvchilarni (sichqonlarni) o’ldiruvchi dori sifatida qo’llaniladi.As birikmalari tibbiyotda qishloq xo’jaligida insektidsid sifatida ishlatiladi.

38.O2. organizmdagi axamiyati. Kislorodo terapiya,ozonoterapiya. Yer po’stlog’ida tarkibining 47.2ni O2 tashkil qiladi. tinch xolatda odam 1 soatda 0.5 m3 xavo oladi birinchi marta O2 K.Shele tomonidan ,1774-yil J.Pristli HgO dan,xavo tarkibida O2 borligini Lavauze aniqlagan va bu gazni kislorod deb aniqlagan kislorod faqat F2 bilan ta’sirlashuvida qaytaruvchi qolgan xamma xolatlarda oksidlovchidir Ko’p moddalar O2 da yonadi

39 .S.uning birikmalarini axmiyati.S tabiatda erkin xolda uchraydi S ning italia,aqsh,yaponiya va rossiyada katta konlari bor. S neft toshko’mir o’simlik va xayvonlar tarkibida bo’ladi Na2S2O3 fotografiyada fiksaj sifatida ishlatiladi tiosulfat galogenlar sianidlar bilan zaxarlanganda va As,Pb Hg birikmalarini tasirini yo’qotish uchun ishlatiladi tiosulfat allergiya va asab kasaliklarida xam tavsiya etiladi

40.Mn.birikmalarining organizmda axmiyati. Mn qattiq mo’rt temirga o’xshab ketadi maydalangan xolda u oson o’ksidlanadi Al,Sn Cu bilan ferromagnitli qotishmalar xosil qiladi tarkibida Mn saqlaydigan po’latlar temir yo’l strelkalari o’q o’tmaydigan tank ko’rouslari qurishda ishlatiladi oz miqdorda Mn Alning qotishmalariga qo’shiladi u oz miqdorda tuproqda mineral suvlarda o’simlik va tirik organizmlarda bo’ladi texnikada KMnO4 organik moddalarni o’ksidlovchi agent sifatida ishlatiladi va jun gazlamalarini oqartirishda xam ishlatiladi

41,42,43 savollar olib tawlangan.



44. Titrlash deb, tekshirilayotgan eritma tarkibidagi moddaning to'liq reaksiyaga kirishishi uchun zarur bo'lgan konsentratsiyasi aniq eritmadan qancha hajm sarflanishini aniqlashga aytiladi. Konsentratsiyasi aniq bo'lgan eritmalar titrlangan yoki ishchi eritmalar deyiladi. Titrlash ekvivalent nuqtagacha davom ettiriladi

Titri (konsentratsiyasi) ma’lum

bo‘lgan eritmani konsentratsiyasi noma’lum boigan eritmaga byuretka

yordamida tomchilab quyish jarayoniga titrlash deyiladi. Titrlash

termini titr so‘zidan olingan b o iib , u 1 ml eritmadagi reagentning

gramm hisobidagi miqdorini bildiradi.

Konsentratsiyasi ma’lum eritma - titrlangan yoki ishchi eritma

deyiladi. Bunday eritmani erituvchi va erigan modda miqdorini aniq

o ‘lchab tayyorlash mumkin yoki boshqa konsentratsiyasi ma’lum

eritma yordamida aniqlash mumkin. Titrlash davomida titrlashning (reaksiyaning) tugashini aniqlay

bilish kerak, bu ekvivalent nuqta deb ataladi va ta’sir etuvchi moddalar

miqdori o ‘zaro ekvivalent b o iganda yuzaga keladi

45. Neytrallanish metodi 2 ga :

1)Atsidometriya – konsentratsiyasi ma’lum bo’lgan eritma yordamida ishqor konsentratsiyasi topiladi HCl+NaOH > NaCl + H2O

2)Alkolometriya - konsentratsiyasi ma’lum bo’lgan ishqor yordamida kislota konsentratsiya aniqlanadi.

Neytrallash metodi Кислота – асосли титрлаш методи водород ёки гидроксоний ионлари билан гидроксид ионларининг узаро таъсирлашувидан кучсиз ионланувчи сув молекуларининг хосил булиш реакциялари ётади.

Кислота – асосли титрлаш иккита асосий методга эга: ацидометрия – асосларни титри аник кислота эритмаси ёрдамида аниклаш; алкалиметрия титри аник шикор эритмалари билан эритмадаги кислота микдорини аниклаш.

Ишчи эритма сифатида куп холларда хлорид ва сульфат кислота эритмалари, натрий еки калий гидроксид эритмалари ишлатилади. Бу кислоталар ва ишкорлардан титрланган яритмалар тайёрлаш учун бирламчи стандарт модда сифатида ишлатилиб булмагани учун даставвал уларнинг тахминий концентрациялардаги эритмалари тайёрланиб, уларнинг аник титри ва нормаллиги бирламчи стандарт эритмалар ёрдамида аникланади. Кислоталар эритмаларини титрини аниклашда бирламчи стандарт эритмалар сифатида натрий тетраборат ёки сувсиз натрий карбонат эритмалари, ишкорлар эритмалари титрини топиш учун оксалат ёки кахрабо кисолталарининг эритмалари ишлатилади. Бу моддалар эритмалари ишлаш учун нихоятда кулай ва титрлашда яхши натижалар беради. Нейтралланиш реакцияси борганда кандайдир ташки белгилар кузатилмайди . Шу сабабли, эквивалент нуктани аниклаш , учун тегишли индикаторлардан фойдаланиш лозим. Бу индикаторлар эритманинг рН кийматига караб уз рангини узгартиради, бинобарин уларни рН индикаторлар деб номланади.

Индикаторлар рангини узгаришини келтириб чикарувчи кимевий-физик жараёнларнинг механизми ХIХ асрнинг охиригача тушунарсиз булди ва факат 1894 йилда Оствальд томонидан индикаторларнинг ион назарияси тахлиф килинди. Бу назарияга мувофик, кислота-асосли титрлаш индикаторлари органик кислота ёки асослар хисобланиб, уларнинг диссоциланмаган молекулалари ва ионлари хар хил рангли булади. Чунончи, агар лакмус олинадиган булса, сувли эритмаларда унинг диссоциланмаган молекулари кизил рангли, анионлари эса кук рангли булади. Лакмуснинг диссоцианиш реакциясини куйидаги схема билан ифодалаш мумкин:

HJnd  H++Jnd-

кизил кук

Агар лакмус эритмасига 1-2 томчи натрий гидроксид эритмаси кушилса, ОН- ионлари Н+ ионлари билан биркиб, сув молекулаларини хосил килади. Шу сабабли, мувозонат унг томонга силжийди ва Jnd- анионлари хосил булиши хисобига эритма кук рангга буялади.

Лакмус эритмасига 1-2 томчи хлорид кисолта эритмаси кушилса мувозанат НJnd молекулалари хосил булиши томонга силжийди ва эритма кизил рангга киради. Нейтрал мухитда НJnd молекулалари ва Jnd- анионлари эквивалент микдорларда булганлигидан эритма ранги бинафша тусда булади.

Хозирги замон тассаввурларига кура, индикаторларнинг ион-хромофор назарияси тугрирок хисобланади. Бу назарияга биноан, индикаторларнинг рангини узгариши улар молекуласига Н+ ионларининг биркиши ёки молекуладан Н+ ионининг ажралиши хисобига кузатилади, бу эса уз навбатида индикатор молекуласининг тузилишда узгариш булишига олиб келади

46. Permanganatometriya usuli kaliy permanganatning qaytariluvchilarni oksidlash reaksiyalariga asoslangan. Kaliy permanganat kislotali, ishqorli va neytral muhitlarda oksidlovchi xossalarini namoyon qiladi.

1. Kislotali muhitda marganes Mn7+dan Mn2+gacha qaytariladi:

5K2S03 + 2KMnO4 + 3H2S04 6K2S04 + 2MnSO4 + 3H20

Mn7+ + 5 e

S4+ - 2 ? ч

->Mn2+

S6+ qaytarildi oksidlandi

Kaliy permanganatning binafsha rangi rangsizlanadi. Oksidlanish-qaytarilish usuli dorivor preparatlami klinik va sanitariya-gigena jihatidan tekshirishda keng qo‘llanadi. Kaliy permagantning yuqori oksidlovchilik xossasidan foydalangan holda uni biologik obyektlarda qaytaruvchilarni aniqlashda qoilash mumkin. Permanganatometriya usuli bilan siydikdagi siydik kislotaning, qon zardobidagi kalsiy ionining miqdorini, qonda qand moddasi va boshqalarni aniqlash mumkin. Kaliy permanganatning oksidlovchilik xossasidan tibbiyot amaliyotida keng foydalaniladi. Uning 0,1—0,55% li suvli eritmasi yaralami yuvishga antiseptik vosita sifatida, 0 ,01—0 , 1% li eritmasi og‘iz va tomoqni chayish uchun, 0 ,02- 0 , 1% li eritmasi esa zaharlanganda me’dani chayish uchun ishlatiladi.

Yodometriya usulida erkin yod nisbatan kuchsiz oksidlovchi, yod anioni I “ esa — kuchli qaytaruvchidir. Titrimetrik analizda yod eritmasidan foydalanib qaytaruvchilarni miqdoroni aniqlashda va I eritmasidan foydalanib oksidlovchilar miqdorini aniqlashda foydalaniladi. I2 eritmasi kraxmal ishtirokida ko‘k rangga bo‘yaladi. Biror qaytaruvchi eritmasini yod eritmasi bilan titrlansa, reaksiya tugaganda (ekvivalent nuqtada) ortiqcha yod tomchisidan eritma ko‘k rangga kiradi. Agar yod eritmasiga kraxmal ishtirokida qaytaruvchi eritmasi qo‘shilsa, reaksiya tugaganda eritmaning ko‘k rangi yo‘qoladi.

Bu usul erkin yod I2 ning ion Г holdagi yodgacha qaytarilishi

bilan bog‘liq boigan oksidlanish jarayoniga asoslangan:

I2+2Na2S2O3> Na2S4O6+2NJ

I ” + 2 ё -> 2 I

2S2O3-2e >S4O62-

yoki I" ionlarini I2 gacha oksidlanishi:

I -2ё > 2I

Yodometriya usulining Biologik Aniqlik yuqoriligi uchun klinikada keng qo’llaniladi Bu usul bilan qondagi qand peroksidaza fermenti miqdori sanitarik analizda esa suvdagi qoldiq xlor miqdori aniqlanadi.



47. Qo’sh tuz. Bir paytning uzida tarkibida ikkita metal kationi saqlovchi tuzlarga aytiladi. Qo’sh tuzlar ko’p asosli kislotalardagi vodorod atomlarini har xil metallarga almashtirishidan hisol buladi. Dissotsiatsalansa metall kationlari va kislota qoldiqlari anionlari hosil buladi.

NaKSO4> Na+ + K+ + SO42- Ko’p asosli kislotalarga turli asoslar bosqichli ta’sir ettirib olinadi.

Na2SO4+ H2SO4> NaHSO4 + H2O

NaHSO4 + KOH > NaKSO4 + H2O



48. Kompleks birikmalar deb ligandlar bilan o ‘ralgan, markaziy atomdan

iborat bo‘lgan, kristall panjarasida murakkab kompleks ion saqlaydigan

moddalarga aytiladi.

Kompleks birikmalar kristall holatda va eritmada mavjud bo‘la

oladi:

K3 [Fe (CN)6] ￡ 3K+ + [Fe (C N )6]3-

K4[F e (C N )6] ￡ 4K+ + [Fe (CN) 6]4“

[Ag (N H 3)2]C1 ￡ [Ag(NH3)2]+ + Cl-

Kompleks birikmalarning tuzilishini 1863- yili shved olimi Alfred

Verner keltirgan nazariya tushuntirib beradi.

Bu nazariya quyidagilardan iborat:

1. Ko‘pchilik elementlarda asosiy valentlikdan tashqari yonaki

valentliklar mavjud b o ‘lib, ular b a ’zi reaksiyalarda kuzatiladi.

2. Asosiy valentliklarning to’yinishi birinchi tartibli birikmalar

hosil b o ‘lishi asosida yotadi, masalan oddiy binar birikmalar hosil

b o ‘lishida: HC1, H20 , N H 3, CaCl2 va boshqalar.

3. Yonaki valentliklarning to'yinishi yuqori tartibli birikmalar

hosil b o ‘lishi asosida yo tad i, masalan: [NHJC1, K3[Fe(CN)6],

K4[Fe(CN)6], [A1(H20 ) 6]C13 va boshqalar.

4. Elementlarning yonaki valentliklari aniq fazoviy yo‘naluvchanlikka

ega b o ‘ladi.

Shularga asoslanib, A.Verner kompleks birikmalar tuzilishini

quyidagicha asoslab berdi:

1. Kompleks birikmalarda markaziy o'rinni kompleks hosil

qiluvchi ion yoki markaziy atom egallaydi. Ko'pincha markaziy atom

vazifasini musbat zaryadlangan metall atomi bajaradi, [NHJC1 tuzi

bundan mustasno, bu birikmada markaziy atom vazifasini N~3bajaradi.

2. Markaziy atom atrofida ligandlar yoki addendlar deb nomlangan

qarama-qarshi ionlar yoki qutbli molekulalar koordinatsiyalanadi.

Ligand vazifasini neytral molekulalar - NH3, H20 , NO, CO; kislota

qoldiqlari — CN , CNS- , N 0 2 , CI“, I“, CO2 , S20 2“ ; gidroksid

ionlar — OH- va boshqalar bajaradi.

3. Markaziy atom yoki kompleks hosil qiluvchi ion ligandlar

bilan bevosita bog‘lanib kompleks birikmaning ichki sferasini hosil

qiladi.

4. Markaziy atom bilan bevosita bog‘lanmagan va ichki sferaga

sig'magan barcha ionlar kompleks birikmaning tashqi sferasini tashkil

etadi. 5. 0 ‘zida ortiqcha musbat yoki manfiy zaryad saqlovchi kompleks

guruh kompleks ion deyiladi. Kompleks ion musbat, manfiy yoki

zaryadsiz bo‘lishi mumkin.

Kompleks ionning zaryadi kompleks hosil qiluvchi ion bilan

ligandlar zaryadlarining algebraik yig‘indisiga teng.

6. Markaziy atom bilan bog‘langan bir dentantli ligandlar soni

koordinatsion son deyiladi. Koordinatsion son markaziy atom

tabiatiga, geometrik tuzilishiga va ligandlar tabiatiga bog‘liq. U ld an

12 gacha qiymatlarni qabul qiladi, ko‘p hollarda uning qiymati 4 va

6 ga teng. Koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar oktaedrik

tuzilishga, koordinatsion soni 4ga teng bo‘lgan komplekslar esa

tetraedrik yoki yassi kvadrat tuzilishga ega bo‘ladi.

49.malumot y6q

50. Ligant- Kompleks hosil qiluvchi bilan bevosita bog’langan qutibli neytral molekulalar yoki anionlarga aytiladi. Ligandlar markaziy atom bilan bir nechta bog‘ orqali bog‘lanishi mumkin. Ligandlarning markaziy atom atroflda egallay oladigan koordinatsion nuqtalarsoni uning dentantligi yoki koordinatsion s ig ‘imi deyiladi. Ligandlar dentantligiga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi.

1. Bir dentantli ligandlar — markaziy atom atrofida 1 ta koordinatsion nuqtani egallaydi, yoki markaziy ion bilan ligand bitta bog‘ bilan bog‘langan. Bularga bir zaryadli kislota qoldiqlari (Cl- , I ", F~, N 0 3 , N 0 2 ) neytral molekulalar (H 20 , NH3) hamda gidroksid ion OH misol bo‘ladi.

2. !kki dentantli ligandlar — markaziy atom atrofida 2 ta k o o rdinatsion

nuqtani egallaydi yoki markaziy atom bilan ligand 2 ta

bog‘ bilan bog‘langan. Ikki dentantli ligandlarga SO4 , S2Oj~ ionlari,

etilendiamin molekulasi va boshqalar misol bo‘ladi.

3. Uch va k o ‘pdentantli ligandlar — markaziy atom atrofida 3 ta va

undan ko‘p koordinatsion nuqtalami egallaydi, yoki markaziy atom bilan

ligandlar 3 ta va undan ortiq bog‘ bilan bogiangan. Uch dentantli ligandlarga

dietilenucham in - H,NCH2CH2N H CH 2CH2NH2, to‘rt dentantli

ligandlarga etilendiamindiatsetat - HOOCCH2NHCH2CH,NHCH2COOH

va ko‘p dentantli ligandlarga



51. Elektrolitlar - O’zidan elektr tokini o’tkazuvchi moddalardir. Ularga qizil qon tuzi K3[Fe(CN)6] Sariq qon tuzi K4[Fe(CN)6]

Noelektrolitlar- o’zidan elector toki o’tkazmaydigan moddalar Misol: [Pt (NH3)4Cl2] , [Cu (NH3)4Cl2]

Kompleks birikmalar kompleks ionning zaryadiga ko‘ra ham sinflanadi.

Agar kompleks ion zaryadi musbat bo‘lsa - kation kompleks:

[Ag(NH3),]Cl, [Cu(H20 ) 4] S 0 4.

Agar kompleks ion zaryadi manfiy bo‘lsa — anion kompleks:

Na3[C o (N 0 2)6], K4 [F e (C N )bl.

Agar kompleks ion zaryadsiz bo ‘lsa — neytral kompleks:

[P t(N H 3)2Cl2],



52. kompleks birikmalar zaryadi. Ichki sferadagi ionlarning zaryadi o’zaro ayriladi. Kompleks ion musbat, manfiy yoki zaryadsiz bo‘lishi mumkin. Kompleks ionning zaryadi kompleks hosil qiluvchi ion bilan

ligandlar zaryadlarining algebraik yig‘indisiga teng. Markaziy atom bilan bog‘langan bir dentantli ligandlar soni koordinatsion son deyiladi. Koordinatsion son markaziy atom tabiatiga, geometrik tuzilishiga va ligandlar tabiatiga bog‘liq. U l dan 12 gacha qiymatlarni qabul qiladi, ko‘p hollarda uning qiymati 4 va

6 ga teng. Koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar oktaedriktuzilishga, koordinatsion soni 4ga teng bo‘lgan komplekslar esa tetraedrik yoki yassi kvadrat tuzilishga ega bo‘ladi

53. Komples birikmalarning nomlanishi. Agar kompleks birikma elektroneytral b o ‘lsa, awal ligandlar soni va nomi, so‘ngra markaziy atomning nomi o ‘qiladi va qavs ichida uning oksidlanish darajasi ko‘rsatiladi. Masalan, [Pt(NH3)2Cl2] — dixlordiammin platina (II). Kation kompleks birikmalarni nomlashda awal ligandlar soni

va nomi, so‘ngra kompleks hosil qiluvchi atomning nomi o ‘qiladi va qavs ich id a u n in g oksidlanish darajasi ko‘rsatiladi. Masalan, [Cu(NH3)4 ]S 0 4 — tetraamin mis (II) sulfat.

3. Anion kompleks birikmalarni nomlashda awal tashqi sferakationi o ‘qilib, so‘ngra ligandlar soni va nomi o‘qiladi. Oxirida kompleks hosil qiluvchining lotincha nomiga -a /q o ‘shimchasi qo‘shib o ‘qilib, qavs ich id a oksidlanish darajasi ko'rsatiladi. Masalan, K3[Fe(CN)6] — kaliy geksatsianoferrat (III).

54. Ligand vazifasini ionlar yoki kislota qoldiqlari (anionlar) bajaruvchi asidokomplekslar:

a)molekulyar mono dentant ligantlar saqlagan komplekslarga gidratlar – akva komplekslarda ligant vazifasini faqat suv molekulasi bajaradi. [Cu(H2O)4]Cl2, gidratlar - ligand vazifasini faqat suv molekulalari bajaradi (akva-komplekslar). Masalan: [Cu(H20 ) 4]Cl2, [Cr(H20 ) 6]Cl3;

b) asidokomplekslar — ligand vazifasini kislota qoldiqlari bajaradi.

Masalan: K4 [F e (C N )J , K3[Fe(CN)J, K[Ag(N02)2],

Komleks birikmalar kislota qoldig'i tabiatiga ko‘ra ham sinflanadi:

Ftorokomplekslar — K2[BeF4], Na3lAlF6],

Sianokomplekslar — K,| Fe(CN)6|.

d) aralash komplekslar — bir nechta har xil ligandlar tutgan

kompleks birikmalar. Masalan: [Pt(NH,)2Cl2J, [Co(NH3)4Cl2]Cl