I lm fan ta’limda innovatsion yondashuvlar, muammolar, taklif va yechimlar

I LM – FAN TA’LIMDA INNOVATSION YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF VA YECHIMLAR [e-mail] https://sites.google.com/view/imxu/

BEST ARTICLE RESPUBLIKA ILMIY – ONLAYN KONFERENSIYASI 2022

TA’LIM MUASSASALARINI NOMARKAZLASHTIRISH JARAYONI: TARIXI, HOLATI VA ISTIQBOLLARI
Abdurasulov Bahodir Abdumalik o'g'li
JDPI "Ta'lim muassasalarining boshqaruvi" 1- magistri
Annotatsiya: Ushbu maqolada mustaqillikka erishgan Ozbekiston Respublikasida ta’lim tizimining shakllanishi va uning qonun bilan mustahkamlanishi, Oliy va orta maxsus ta’limning joriy etilishi, unga oid davlat qonunlari, ularga kiritilgan ozgarishlar haqida asosiy ma’lumotlar yoritilgan
Kalit so’zlar: Oliy ta’lim, orta maxsus ta’lim, boshlangich ta’lim, Ta’lim tog`risidagi davlat qonunlari.
Oksford ingliz lug'atida "avtonomiya" iroda erkinligi, o'zini o'zi boshqarish va shaxs yoki guruhning harakat yo'nalishini tanlash qobiliyati deb ta'riflanadi. Ta'lim sohasida "avtonomiya" atamasidan foydalanish tabiatan ko'p, chunki, avtonomiyaning bir nechta shakllari mavjud. Masalan, o'qituvchilar, talabalar, muassasalar, direktorlar va mahalliy darajadagi avtonomiyalar
R. Berdal institutsional avtonomiyani “universitetlar yoki kollejlarning korporativ shakldagi o‘z maqsad va dasturlarini, shuningdek, ushbu maqsad va dasturlarga erishish vositalarini belgilash vakolati” deb ta’riflaydi. M.Tait institutsional avtonomiya kontseptsiyasining oltita o'ziga xos xususiyatlarini, jumladan erkin o'zini o'zi tashkil etish, korporativ moliyaviy nazoratni amalga oshirish erkinligini, kadrlar siyosatini yuritish erkinligini, talabalarni o'qishga kiritish erkinligini, o'z o'quv dasturini tanlash erkinligini, talabalar faoliyatini baholash ekanligni yogan. Keng ma’noda “institutsional avtonomiya” tushunchasining mohiyati institutlarning “moslashuvchanligi”da yotadi. Iqtisodiyot bo‘yicha 1993-yilgi Nobel mukofoti laureati D. Nort, aynan “jamiyatdagi o‘yin qoidalarining o‘zgaruvchanligi”, boshqacha aytganda, “institutlar”ning yangi sharoitlarga moslashish qobiliyati, innovatsiyalarning asosiy drayveri, ma'lum bir sohaning yuqori qoplanishi va tizimni yanada murakkab tuzilishga integratsiyalashuvi deb hisoblaydi.
Institutlarning "moslashuvchanligini" rag'batlantiruvchi muhim omil - bu siyosiy markazsizlashtirish, ya'ni, siyosiy hokimiyatning submilliy darajaga o'tkazilishidir. Muassasalarning "moslashuvchanligi" tushunchasi torroq tizimlar sinfiga, shu jumladan ta'lim tizimiga to'liq mos keladi. Ta’lim tizimida markazsizlashtirish deganda hokimiyatni yuqori bo‘g‘indan to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahalliy ta’lim boshqaruvi organlari va alohida muassasalarga o‘tkazish tushuniladi.
Markazsizlashtirishning ta’lim tizimiga ta’siri adabiyotlarda yaxshi yoritilgan. Masalan, ekspertlar Finlyandiyaning talabalarni xalqaro baholash dasturida (PISA) izchil muvaffaqiyatini, qisman mamlakatdagi institutsional avtonomiyaning yuqori darajasi bilan izohlaydi. Boshqa tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, ta'lim muassasalariga nisbatan hokimiyatni markazsizlashtirishning ijobiy ta'siri ta'lim muhitini yaxshilash, ushbu muassasalarning bozor talablariga moslashuvchanligi va javob berish qobiliyatini oshirishdir. Institutsional avtonomiya rivojlanishining barqarorligi uchun mas'ul bo'lgan omillar mavjud. Ulardan biri ta’lim sohasida jamoatchilik mas’uliyatining institutsional asoslarini mustahkamlashdan iborat.
Davlat taʼlim muassasalari byudjet mablagʻlari hisobidan faoliyat yuritadi. Jamiyatning ushbu mablag'lar qanchalik samarali sarflanayotganini bilish huquqiga ega ekanligi universitetlar tomonidan turli shaffoflik mexanizmlarini joriy etishni rag'batlantirishi kerak. Masalan, Qo'shma Shtatlarda bu boshqaruv o'quv dasturlari sifatini baholash, o'qitish samaradorligi va byudjet natijalari bo'yicha hisobotlarni davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi bilan namoyon bo'ladi. Amalda, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida institutsional avtonomiya va javobgarlik sinergiyasi orqali talabalar yutuqlarini oshirishni ko'rish mumkin. Barcha maktablar o‘quvchilar yutuqlari ma’lumotlarini ochiq e’lon qiladigan Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida PISA ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, ko‘proq avtonomiyaga ega bo‘lgan maktablarda o‘qiydigan o‘quvchilar o‘qish testlarida avtonomiyalari kamroq maktablardagi

o‘quvchilarga qaraganda besh ballga yuqori ball olishadi.

Ta'lim siyosati birinchi navbatda Buyuk Britaniyada Ta'lim departamenti zimmasida. Ammo, Uelsda ta'lim muassasalari, universitetlar bundan mustasno, Uels vazirligi, Shotlandiyada esa ta'lim departamenti tomonidan boshqariladi. Maktablar vazirliklar tomonidan moliyalashtiriladi va ularda markazlashmagan boshqaruv tizimi qo'llaniladi. Xususan, mahalliy hokimiyat (shaharliklar) mahalliy ta'lim kengashlarini tuzadi va maktablar kengashlardagi ta'lim bo'yicha maslahatchilar tomonidan boshqariladi. Qabul qilish siyosati va dasturlarga minimal qabul talablari bevosita muassasalar tomonidan belgilanadi.
Oliy ta'lim sektoridagi talabalarning umumiy soni hukumat va Angliya Oliy Ta'limni moliyalashtirish kengashi (HEFCE) tomonidan rejalashtirilgan. Hukumat ko'rsatmalariga asoslanib, HEFCE har bir muassasa uchun davlat tomonidan moliyalashtiriladigan talabalar kreditlari va grantlari darajasini belgilaydi. Shu bilan birga, OTMlarga qo‘shimcha kirish malakalari uchun HEFCE tomonidan ishlab chiqilgan “cheklanganlar ro‘yxati”ga muvofiq yuqori ball to‘plagan qo‘shimcha talabalarni jalb qilishga ruxsat beriladi. Universitetlar o'z ta'lim dasturlarini mustaqil ravishda ishlab chiqish huquqiga ega. Biroq, shu bilan birga, Oliy Ta'lim Sifatini Ta'minlash Agentligi (QAA) akademik standartlarning mezonlarini va tavsiyalar asosida universitetlar uchun dasturlarni ishlab chiqish va tasdiqlash bo'yicha ko'rsatmalar beradi.
O'qitish usullari fakultet, kafedra, fakultet yoki ikkalasining kombinatsiyasi tomonidan belgilanadi. Har bir ta’lim muassasasining dastur doirasida o‘quvchilarni o‘qitish bo‘yicha o‘z me’yorlari mavjud. Oliy taʼlim sifatini taʼminlash agentligi (QAA) talabalarni baholash va baholash boʻyicha koʻrsatmalar beradi. Har bir muassasaga dasturning bir bosqichidan ikkinchisiga o‘tish bo‘yicha aniq qoidalar va qoidalarni nashr etish va amalga oshirish tavsiya etiladi. Ilmiy darajaga berilgan maqomga qarab, OTMlar o'zlarining mukofotlari, ularga beriladigan shartlar va saralash unvonlari uchun javobgardir. Yo'l-yo'riq Oliy ta'lim sifatini ta'minlash agentligi (QAA) tomonidan Angliya, Uels va Shimoliy Irlandiyada Oliy ta'lim malakalari bo'yicha Milliy asos (FHEQ) tomonidan taqdim etiladi.
O‘zbekistonda ta’lim tizimini yanada isloh qilish jarayonida boshqaruvning institutsional tamoyillari mas’ul boshqarmalarning diqqat markazida bo‘lishi kerak. Ta’lim jarayonlarini hududiy boshqarishga, kelgusida esa bevosita ta’lim muassasalarining o‘ziga muammosiz o‘tish zarur. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, ta'lim tizimini markazsizlashtirish ta'lim xizmatlari bozorida raqobatning kuchayishiga va talabalarning yutuqlarini yaxshilash, umuman ta'lim samaradorligiga olib keladi,
Bu borada mamlakatimiz sharoitlarini hisobga olgan holda ta’lim tizimini samarali boshqarish bo‘yicha muvaffaqiyatga erishgan mamlakatlar tajribasini o‘rganishimiz kerak. Mas'ul tashkilotlar tomonidan vakolat va majburiyatlarning aniq shakllantirilishini saqlab qolish va ularga rioya qilish hokimiyatni vertikali bo'yicha, vakolatlarning keyingi berilishini yanada yaqinlashtiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:

1. Bordovskiy, GA Ta'lim jarayoni sifatini boshqarish - Sankt-Peterburg: A. I. Gerzen nomidagi Rossiya davlat pedagogika universiteti / GA Bordovskiy. - 2001 yil
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabr “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-sonli Farmoni
3. Маслов В.И. Роль образования в современном мире// Век глобализации. Выпуск №2(12)/2013

KONFERENSIYA |