I-mavzu: maktabgacha ta`limda steam ta`lim texnologiyasi reja

Maktabgacha ta`limda fan (Preschool Science) - Ilm-fan haqida o'ylaganimizda, bu ko'proq an'anaviy sohalar ya`ni kimyo, biologiya, fizika va boshqalar keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar o'z dunyosining asoslari bilan tanishdir. Bolalar tabiatshunos olimlardir. Ular atrofdagi ob-havo, o'simliklarning turli qismlari va bizning quyosh sistemamizda nima borligi haqida ham bilishadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bizga nimani qiziqtirishlarini osonlikcha aytib berishadi, shuning uchun bu dinozavrlar, yulduzlar, pishirish soda reaksiyalari yoki ularni hayajonlantiradigan narsalarga chuqur sho'ng'ish uchun ajoyib vaqt.

Maktabgacha ta`limda matematika - Matematika hamma uchun ham sevimli bo`lmasligi mumkin, lekin maktabgacha yoshda juda qiziqarlidir. Raqam hissi nima? Raqamni his qilish – bu, raqamlar noyob qiymatlarga ega ekanligini va bu qiymatlar bir-biri bilan o'zaro ta'sir qilishi mumkinligini tushunishdir. Bu shuni anglatadiki, biz hali ham hisoblash, raqamlarni moslashtirish va qiymatlarni moslashtirishga e'tibor qaratamiz. Buni oddiy o'yin orqali qilish oson. Bundan tashqari, qiymatlar va o'lchamlarni solishtirishga e'tibor berish, ko'proq va kamroq, kattaroq va kichikroq kabi narsalar haqida ko`proq gapirish muhim. Maktabgacha yosh, shuningdek, asosiy qo'shish va ayirish tushunchalarini boshlash uchun ajoyib vaqt. Masalan, qo'shimchani ko'rsatish uchun o'yinchoqlar guruhini shakllantiring va ularni hisoblashni boshlang. Keyin ayirish orqali ularni yana qaytarib olib tushuntiring. “Shaklni qidirish” mashqi, “Raqamli izlar” yarating!

STEAMda ART ya`ni San`at. Bolalarning nafaqat ijodiy o`sishi, balki psixologik muammolarni hal qilish, muloqot qilish qobiliyatini oshirish uchun ham san`atning o`rni yuksakdir. San`at STEAMning kaliti hisoblanadi. Rang bolalarni ilm-fan bilan tanishtirishning ajoyib usuli. Bu yorqin va qiziqarli. Bolalikda o'rganadigan eng katta narsalardan biri ranglardir. O`rganish harflar, raqamlar, shakllar va ranglardan boshlanadi. Ranglar o'zgarishlarni anglash uchun juda ajoyib vosita. Bolalarga ranglarning aralashuvi natijasida hosil bo`luvchi mo`jizaviy boshqa rang hosil bo`lishi ko'rsatiladi va bu kamalaklarning tartibini biroz mantiqiyroq qiladi. Bolaga ranglarni aralashtirish haqida o'rgatish, kamalaklar haqida bilish va nima uchun osmon ko'k rangda ekanligini tushuntirib bering. Ranglarning har biri turli xil chastotalar va to'lqin uzunliklariga ega. Qizil ranglar past chastotali va yuqori to'lqin uzunligiga ega, binafsha ranglar esa yuqori chastotali va past to'lqin uzunligiga ega. Ob'ektning rangi sifatida biz tan oladigan narsa, boshqa barcha to'lqin uzunliklari so'rilganda, bu sirt tomonidan aks ettiriladigan yorug'lik to'lqinidir. Shunday qilib, olma qizil ko'rinadi, chunki uning yuzasi qizildan tashqari barcha ranglarni o'zlashtiradi. Oq rangni ko'rganingizda, aslida siz ko'rayotgan narsa - barcha to'lqin uzunliklari bir-biriga aralashib, barcha ranglarni aks etadi. Qora rang - barcha to'lqin uzunliklari so'rilganda hosil bo`ladi. Bu rangning yo'qligi hisoblanadi. Kamalak har doim bir xil tartibda ko'rinadi: qizil, to'q sariq, sariq, yashil, ko'k, binafsha. Ranglar o'zlarining to'lqin uzunliklarini saqlab turadilar va har safar bir xil tarzda sinadi va kamalaklarni yaratadi. To'lqin uzunliklarining tartibi o'zgarmaydi, kamalak har doim shu tartibda bo'ladi. Bu esa STEAM faoliyatini amalga oshiradi.

Oddiy sezgi faoliyati: Sensorli o'yin shunchaki tartibsizlik qilishdan ko'ra ko'proq narsani anglatadi (garchi tartibsiz o'yin-kulgi o'rganishning ajoyib usuli bo'lishi mumkin). Yaxshi sensorli faoliyat bolalarga o'z dunyosini kashf etishga yordam beradi, ayniqsa ko'rgan, ta'm, teginish, hid yoki eshitadigan narsalarning kombinatsiyasiga e'tibor beradi. O'rganish bo'yicha bunday qo'llar bolalarga miyada bilan aloqalarni o'rnatishga yordam beradi.

Sensorli (hissiy) o'yin nima? Sensorli o'yin - bu bolalarga dunyoni kashf qilish imkonini beradigan har qanday faoliyat yoki o'yin vaqti. Sensorli kashfiyotning bunday turi, asosan, dunyoda jismonan idrok qila oladigan narsalarga qaratilgan. Bu ta'm, ko'rish, tovush, hid va teginishdir. Bolalarni dunyoni bilishga va ularning tanalari qanday harakat qilishini bilishga undaydigan tadbirlar hissiy o'yin faoliyatidir. Birinchidan, ular qiziqarli. Bolalar hissiy o'yinni yaxshi ko'radilar. Sensor faoliyati nozik vosita mahorati va motorli ko'nikmalarni ham ta'minlaydi. Ular so'z boyligini rivojlantirishga yordam beradi va ular ilmiy uslub bilan ham yaxshi ishlaydi (uning o'zida ajoyib hayot saboqlari bor).

STEAM yondashuvi nafaqat o‘rganish metodi, balki fikrlash usuli hamdir. STEAM ta’lim muhitida bolalar bilimga ega bo‘lib, shu bilimdan foydalanishni darhol o‘rganadilar. Shuning uchun ular o‘sib, haqiqiy dunyoda istalgan hayot muammosiga duch kelganda, bu xoh ifloslanish yoki iqlimning global o‘zgarishi bo‘lsin, bunday murakkab masalalarni faqat turi fanlardan olgan bilimlarga tayanish va birgalikda ishlash orqali hal qilish mumkinligini tushunadilar. Faqat bitta fandan olingan bilimga tayanish yetarli bo‘lmay qoladi.
STEAM yondashuvi o‘rganish va ta’limga bo‘lgan munosabatimizni o‘zgartiradi. O‘quvchilar amaliy ko‘nikmalarga e’tibor qaratish orqali irodasini, ijodkorligini, moslashuvchanligini rivojlantiradi va boshqalar bilan hamkorlik qilishni o‘rganadi. Ushbu ko‘nikmalar va bilimlar asosiy ta’lim vazifasini tashkil etadi, ya’ni ta’lim tizimining bosh maqsadi hisoblanadi. STEAM ilm-fanni o'qitishning eng yaxshi usullaridan biri ekanligini ko'rsatdi, ammo o`zgartirish kiritish ya`ni musiqani qo`shish kerak (STEAMM).
STEAM ta‘lim muhitida bolalar bilimga ega bo‘ladilar va darhol undan foydalanishni o‘rganadilar. Shuning uchun, ular o‘sib ulg‘ayganlarida va hayotiy muammolarga duch kelganda, atrof muhitning ifloslanishi yoki global iqlim o‘zgarishi bo‘ladimi, bunday murakkab masalalarni faqat turli sohalardagi bilimlarga tayanib va birgalikda ishlash orqali hal qilish mumkinligini tushunadilar. Bu yerda faqat bitta mavzu bo‘yicha bilimga tayanish yetarli emas. Bundan ko`rinadiki, STEAM ta‘lim jarayonida maktabgacha yoshdagi bolalar amalda bajargan faoliyatlarini ijodiy fikrlash orqali tushuntirib berishga harakat qiladilar. STEAM yondashuvi bizning ta‘lim va ta‘limga bo‘lgan qarashimizni o‘zgartirmoqda. Amaliy qobiliyatga e‘tibor berib, bolalar o‘zlarining irodasini, ijodkorligini, moslashuvchanligini rivojlantiradi va boshqalar bilan hamkorlik qilishni o‘rganadi. Ushbu ko‘nikmalar va bilimlar asosiy ta‘lim-tarbiya vazifasini tashkil etadi. Agar biz an‘anaviy ta‘limning asosiy maqsadi bilimlarni o‘rgatish va bu bilimlardan fikrlash va ijod qilish uchun foydalanish deb aytsak, STEAM yondashuvi bizni olgan bilimlarni haqiqiy ko‘nikmalar bilan birlashtirishga o‘rgatadi. Bu maktabgacha katta yoshdagi bolalarga nafaqat ba‘zi bir g‘oyalarga ega bo‘lish, balki ularni amalda qo‘llash va amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Maktabgacha ta‘lim tashkilotlarida STEAM ta‘limini qanday amalga oshirish mumkin? Bunga loyiha va eksperimental tadqiqot faoliyatini tashkil etish orqali erishiladi. Muvaffaqiyatli ishlashning majburiy sharti maqsadli qurilmalarga mos keladigan dolzarb mavzu-makon muhitini yaratishdir. Shu bilan birga, maktabgacha yoshdagi bolalarning turli faoliyatlari mazmunini integratsiya qilish, о`yin qо`llanmalari va materiallari makonida kesishish, mustaqil faoliyat uchun asbob-uskunalarning mavjudligi, natijalarni namoyish etish imkoniyati birlashtiruvchi omil bо`lishi mumkin.
Zamonaviy dunyo ta‘lim olish uchun qiyin vazifalarni qо`yadi: bolani kelajak jamiyatida hayotga tayyorlash, bu birinchi navbatda tez о`zgaruvchan axborot bilan ishlashga qaratilgan maxsus intellektual qobiliyatlarni talab qiladi. Olingan ma‘lumotlarni olish, qayta ishlash va amalda qо`llash qobiliyatini rivojlantirish STEAM - ta‘lim dasturining asosini tashkil etadi. STEAM - ta‘lim texnologiyasi har doim bilim va badiiy izlanishning holatiga asoslangan loyiha uslubiga asoslangan bо`lib, u о`z amaliy tajribasi asosida bilim olishda va keyinchalik olingan bilimlarni bolalar faoliyatining ustuvor yо`nalishlarida qо`llashda: о`yin, dizayn, bilim va tadqiqot faoliyati texnik ijod elementlari bilan. STEAM texnologiyasi bolalarga dunyoni tizimli о`rganish, atrofdagi hodisalarning о`zaro munosabatlarini aniqlash va tushunish, yangi, g`ayrioddiy va juda qiziqarli narsalarni kashf qilish imkonini beradi. Yangi narsalar bilan tanishishni kutish qiziqish va kognitiv faoliyatni rivojlantiradi; о`zi uchun qiziqarli vazifani aniqlash, usullarni tanlash va uni hal qilish uchun algoritm yaratish, natijalarni tanqidiy baholash qobiliyati - muhandislik fikrlash uslubini ishlab chiqish va jamoaviy faoliyat qobiliyatini rivojlantiradi. Bularning barchasi bolaning rivojlanishining tubdan yangi, yuqori darajasini ta‘minlaydi va kelajakda kasb tanlashda yanada keng imkoniyatlar yaratadi.
Ta`limga STEAM yondashuv – bu, nazariya va amaliyotni birlashtirishning mantiqiy natijasidir. STEAM texnologiyasi dastlab AQSHda ishlab chiqilgan. Ba’zi maktablar o`z bitiruvchilarining martabalarini, karyeralarini rivojlantirishni e’tiborga olishdi va fan, texnologiya, muhandislik va matematika kabi fanlarni birlashtirishga qaror qilishdi va STEAM tizimi shu tarzda shakllandi. (tabiiy fanlar, texnika, muhandislik va matematika). Keyinchalik bu sohaga “ART” qo‘shildi va endi STEAM oxirigacha shakllandi. O‘qituvchilar ushbu mavzular, aniqrog’i ushbu fanlardan bilimlar kelajakda talabalarning yuqori malakali mutaxassis bo‘lib yetishishiga yordam beradi, deb hisoblashadi. Oxir oqibat, bolalar yaxshi bilim olishga intilishadi va uni darhol amalda qo‘llashadi.
Ta`limga STEAM yondashuv “O‘zingizning g’oyangizni topishga yordam beradi”, ammo haqiqiy ish bu g’oyani haqiqatga aylantiradi. Agar biz an’anaviy ta’limning asosiy maqsadi bilimlarni o‘rgatish va bu bilimlardan fikrlash va ijod qilish uchun foydalanish deb aytsak, STEAM yondashuvi bizni olgan bilimlarni haqiqiy ko‘nikmalar bilan birlashtirishga o‘rgatadi. Bu o‘quvchilarga nafaqat ba’zi bir g’oyalarga ega bo‘lish, balki ularni amalda qo‘llash va amalga oshirish imkoniyatini beradi. O‘sha haqiqatda ishlatilishi mumkin bo‘lgan bilimgina haqiqatan ham qadrlidir.
STEAM yondashuvining eng mashhur namunasi — Massachusets Texnologiya Instituti (MIT) da ishlab chiqilgan. Ushbu mashhur Universitetning shiori “Mind and hand” ya`ni “Aql va qo‘l” dir. Massachusets Texnologiya Instituti bolalarga STEAM tushunchasini oldindan o‘rganish va tanishish imkoniyatini berish uchun STEAM kurslarini ishlab chiqdi va hattoki ba’zi ta’lim muassasalarida STEAM o‘quv markazlarini yaratdi. Statistikaga ko‘ra, 2011-yildan buyon STEAM-kasblarga bo‘lgan talab darajasi 17% ga oshdi, oddiy kasblarga bo‘lgan talab esa faqat 9,8% ga oshdi, bu esa butun dunyo bo‘ylab ushbu ta’lim tizimiga katta talabni ko‘rsatadi. Lekin bunday yuqori talab nima bilan bog’liq? Ko‘pgina mamlakatlarda STEAM-ta’limi ba’zi sabablarga ko‘ra ustuvor ahamiyatga ega: 2014-yilda Quddusda bo‘lib o‘tgan «STEAM Forward» xalqaro konferensiyasida quyidagi bayonotlar bildirildi:
- Bolalarni STEAMga jalb qilish. Ushbu ta‘lim maktabgacha yoshdan boshlab boshlanishi kerak, shuning uchun dasturlarni maktabgacha tàlim tashkilotlariga kiritish kerak.