I shamshidinov noorganik moddalar va

Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalash. Tabiiy fosfatlarni 
sulfat kislotali parchalash natijasida sulfat kislota stexiometrik 
me’yoriga qarab mahsulot sifatida oddiy superfosfat va ekstraksion 
fosfat kislota (EFK) olinadi. 
Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalashning umumiy fizik-
kimyoviy asoslari. Tabiiy kalsiy fosfatlarning kilotalar bilan 
parchalanishidan fosfat kislotasi va kalsiyning tegishli tuzlari hosi 
bo‘ladi. Kalsiyli tuzlari suvda yaxshi eriydigan kislotalar (masalan, nitrat 
yoki xlorid kislota) ishlatilganda olingan eritmalarni o‘g‘itga aylantirish, 
o‘simliklar tomonidan o‘zlashmaydigan yoki qiyin o‘zlashadigan fosfatli 
birikmalarga aylanishiga olib keladigan kimyoviy o‘zgarishlarni oldini 
olish uchun kalsiyning bir qismini ajratib olish yoki bog‘lash orqali 
amalga oshiriladi. Bundan farqli o‘laroq, fosfatlarni sulfat kislotali 
parchalashda ajraladigan suvda kam eruvchi kalsiy sulfat qattiq fazaga 
o‘tadi; u o‘g‘it tarkibida ballast (keraksiz qo‘shimcha) sifatida 
qatnashishi yoki eritmadan ajratib olinishi mumkin. Birinchi holatda 
oddiy superfosfat, ikkinchisida esa ekstraksion fosfat kislota olinadi. 
Tabiiy fosfatlarni sulfat kislota bilan ishlov berilganda, ftorapatit: 
– 
fosfat kislota olishda: 
Ca
5
(PO
4
)
3
F + 5H
2
SO
4
+ 5nH
2
O = 3H
3
PO
4
+ 5CaSO
4
∙nH
2
O + HF 
– 
superfosfat olishda: 
2Ca
5
(PO
4
)
3
F + 7H
2
SO
4
+ 3H
2
O = 3Ca(H
2
PO
4
)
2
∙H
2
O + 7CaSO
4
+ 2HF 
reaksiya tenglamalari bo‘yicha parchalanadi. 
Shu bilan bir vaqtda fosfatli xomashyo tarkibidagi boshqa 
minerallar: kalsit, dolomit, temir- va alyumosilikatlar ham parchalanadi. 
Masalan: 
CaMg(CO
3
)
2
+ 2H
2
SO
4
+ (n-2)H
2
O = CaSO
4
∙nH
2
O + MgSO
4
+ 2CO
2
K
2
O∙Na
2
O∙Al
2
O
3
∙2SiO
2
+ 5H
2
SO
4
= Na
2
SO
4
+ K
2
SO
4
+ Al
2
(SO
4
)
3
+
2SiO
2
+ 5H
2
O 
Kremniy dioksid HF bilan ta’sirlashib, SiF
4
hosil qiladi: 
SiO
2
+ 4HF = SiF
4
+ 2H
2
O 
SiF
4
ning bir qismi gazli fazaga o‘tadi, qolgan qismi esa eritmada 
qoladigan geksaftorsilikat kislotaga aylanadi: 
SiF
4
+ 2HF = H
2
SiF
6
Tarkibida kislotada eruvchan ko‘p miqdordagi magniy, aluminiy, 
temir birikmalari bo‘lgan tabiiy fosfatlar sulfat kislotali ishlov berish 

---

204 
uchun yaroqsizdir. Ayniqsa temir tutgan qo‘shimchali minerallar 
yaroqsiz hisoblanadi. 
Hosil bo‘ladigan temir fosfatlari barqaror to‘yingan eritmalarga 
aylanib, ulardan asosan FePO
4
∙2H
2
O shaklida kristallanish sekin 
kechadi. Buning oqibatida fosfat kislota olishda kalsiy sulfat cho‘kmasi 
bilan birgalikda erimaydigan temir fosfati shaklida P
2
O
5
ning bir qismi 
yo‘qotilishi hisobiga uning unumi kamayadi; superfosfat olishda esa 
mahsulotdagi suvda eriydigan P
2
O
5
ning miqdori kamayadi, chunki 
uning ma’lum ulushi o‘simliklarga qiyin o‘zlashadigan, sitratli eritmada 
qisman eriydigan FePO
4
∙2H
2
O shakliga o‘tadi. Eritmadan qiyin 
eriydigan shaklga o‘tish P
2
O
5
ning retrogradatsiyasi deyiladi. Shu 
boisdan sulfat kislotali parchalashda tarkibida ko‘p miqdorda temir 
tutgan fosforitlar ishlatilmaydi. 
Rudalarni oldindan oksidlovchilik atmosferasida 850-1150
O
C 
haroratda qizdirish Fe(II) birikmalari – gyotet FeO(OH), gidrogyotet 
FeO(OH)∙nH
2
O larning kislotalarda qiyin eriydigan gematit Fe
2
O
3
, 
magnetit Fe
3
O
4
va boshqa birikmalarga aylanishiga olib keladi. Lekin, 
xattoki uzoq vaqt qizdirish ham bu qo‘shimchalarning tayyor mahsulot 
sifatiga va ishlab chiqarishning texnologik ko‘rsatkichlariga salbiy 
ta’sirini to‘la bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun sulfat kislotali 
parchalash jarayonida, odatda, tarkibidagi Fe
2
O
3
:P
2
O
5
og‘irlik nisbati 
0,08 dan katta bo‘lmagan ruda va konsentratlar qo‘llaniladi; bunda P
2
O
5
retrogradatsiyasi sezilarsiz darajada bo‘ladi. 
Fosfatli rudalardagi karbonatlar – kalsit, dolomit qo‘shimchalari 
ularning parchalanishi uchun qo‘shimcha miqdordagi sulfat kislota 
sarflanishiga, CO
2
ajralishi hisobiga reaksion jihozlarda ko‘p 
miqdordagi ko‘pik hosil bo‘lishiga, buning natijasida esa ular ish 
unumining pasayishiga olib keladi. Kalsit va dolomitning parchalanishi 
natijasida superfosfatdagi usiz ham unchalik katta bo‘lmagan P
2
O
5
konsentratsiyasini kamaytiruvchi yoki fosfat kislota olishdagi tashlandiq 
gips miqdorining oshiruvchi qo‘shimcha miqdordagi kalsiy sulfat hosil 
bo‘ladi. 
Rudani kuydirish natijasida karbonatlar parchalanadi va CO
2
yo‘qotiladi. 
Shuning 
uchun 
kuydirilgan 
ruda 
ishlatilganda 
ko‘piklanishning oldi olinadi. Ko‘piklanishni birdaniga kamaytirishning 
boshqacha usuli, bu reaktorga uzatiluvchi rudalarni tashish moslamalari 
(shnek yoki lentali transportyor) da uncha ko‘p miqdorda bo‘lmagan 

---

205 
sulfat yoki fosfat kislotalar bilan namlash hisoblanadi. Bunda 
karbonatlarning asosiy qismi parchalanib bo‘ladi. 
Rudalarni kislotali parchalanishida uning tarkibidagi magniy 
birikmalari xomashyoni yuqori parchalanish darajasiga erishishda 
to‘sqinlik qiluvchi va olinadigan mahsulot sifatini yomonlashtiruvchi 
suvda eruvchan magniy sulfat va fosfatlariga aylanadi. Shuning uchun 
tarkibida ko‘p miqdorda magniy tutgan xomashyodan uni kimyoviy 
boyitish orqali yo‘qotish lozimdir.