I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans


Download 5.08 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/88
Sana29.11.2017
Hajmi5.08 Mb.
#21200
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   88

hərəkət feillərinin əmələ gəlməsində iştirak edən sözlərin feilin ifadə etdiyi hərəkət prosesinin 

mənasını bu və ya digər cəhətdən konkretləşdirdiyini, onu müxtəlif cəhətdən aydınlaşdırdığını 

göstərməklə həmin feillərin də altı qrupunu müəyyənləşdirir və doğru olaraq yazır ki, bu tipli 

feillərin yaranmasında iştirak edən adlar fərqli məna ifadə etdikdə hərəkət anlayışı mürəkkəb 

feillərlə ifadə olunur və bu cür feillərin yaranmasında köməkçi və ya müəyyən məqamlarda həm 

müstəqil, həm də köməkçi feil kimi işlənə bilən sözlər iştirak edir. 

Türk dilində hərəkət feillərini araşdıran tədqiqatçı, eyni zamanda, onların qrammatik 

xüsusiyyətləri haqqında da məlumat verir, bu tipli feillərin əksər hallarda məkani hallarla bağlı 

olduğunu, bu və ya digər hərəkətlərin müəyyən məkan daxilində baş verdiyini önə çəkir, bu zaman 

onların qrammatik mövqeyinə müəyyən aydınlıq gətirir. Bu isə türk dilində və həm də feilləri oxşar 

olan Azərbaycan dilində hərəkət məzmunlu feillərin qrammatik xüsusiyyətləri haqqında geniş 

təsəvvür əldə etməyə imkan verir. 

Məqalədə hərəkət feillərinin leksik mənasına da xüsusi diqqət yetirən müəllif 

N.K.Dmitriyevin, V.M.Çistyakovun və N.Z.Bakeyevanın fikirlərinə əsaslanaraq, onları «hərəkətin 

istiqamətini və vasitəsini bildirən feillər» adı ilə iki qrupa bölür. Müəllif hərəkət feillərini bu şəkildə 

qruplaşdırmaqla onun haqqında daha geniş məlumat verir və gələcəkdə bu yöndə aparılacaq 

tədqiqatlara müəyyən istiqamət vermiş olur. 

Qeyd etmək lazımdır ki, V.F.Veşşilovanın türk dilində hərəkət feilləri ilə bağlı apardığı bu 

araşdırma elmi və nəzəri baxımdan çox əhəmiyyətli olmaqla digər türk dillərində də hərəkət 

feillərinin semantik baxımdan daha ətraflı və elmi şəkildə araşdırılması üçün stimulverici mənbə 

rolu oynaya bilər. Lakin onun türk dili hərəkət feilləri ilə bağlı bölgüsündə və onların qrammatik 

funksiyalarının müəyyənləşdirilməsində, bizcə, müəyyən mübahisə doğuran cəhətlər də tapmaq 

olar. Belə ki, hərəkət feillərinin müəllifin əsaslandığı mənbə əsasında iki, sonra isə öz arqumentləri 

əsasında dörd qrupa bölünməsi və onlardan hansının daha məqbul hesab edilməsi müəyyən 

anlaşılmazlıq yaratdığı kimi, hərəkət feillərinin qrammatik funksiyalarının təhlili zamanı daha çox 

hallarda onların semantik tutumunu əsas kimi qəbul etməsi də mübahisə doğuran cəhət kimi qeyd 

edilə bilər. Bu zaman hərəkət feillərinin icra istiqaməti baxımından müxtəlif növlərinin meydana 

çıxma imkanlarının olması haqqında məlumat verilməməsi, bəzi feillərin hərəkət semantikası ilə 

yanaşı, həm də üzərində hərəkət icra olunan müəyyən obyekti də ehtiva etməsi, hərəkət məzmunlu 

feillərdə digər semantik çalarların da özünü göstərə bilməsi haqqında heç bir məlumat verilməməsi 

və s. məsələlər də türk dilində hərəkət feilləri haqqında tam və bitkin informasiyanın qıtlığından 

xəbər verən amillərdən hesab edilə bilər. 

L.N.Xaritonov “Yakut dilində feil əsaslarının tipləri” adlı  iri həcmli kitabında yakut dilində 

səs təqlidi sözlər əsasında feillərin xüsusi çəkiyə malik olmasını nəzərə alaraq bu qəbil feilləri 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



51

ayrıca bir qrupda təsnif etməklə onları mənşəyinə görə üç hissəyə ayırmağı lazım bilir: iş-hərəkət 

feilləri, səs təqlidi feillər, obrazlı feillər (7, s. 312). 

 

Azərbaycan dilçiliyində feillərin leksik-semantik mənaları baxımından ilk təsnifatlarından 



biri “Azərbaycan dilinin qrammatikası” adlı əsərdə aparılmışdır. Z.İ.Budaqovanın təsnifi 

Azərbaycan dilçiliyində ilk təsniflərdən biridir. Z.İ.Budaqova Azərbaycan dili feillərini semantik 

mənalarına görə beş qrupa bölür: 1) hərəkət feilləri; 2) iş feilləri; 3) nitq feilləri; 4) təfəkkür, görmə 

və ya eşitmə prosesi ilə bağlı olan feillər; 5)hal-vəziyyət feilləri(8). Həmin bölgü və bölgülər 

haqqındakı izahatlar “Müasir Azərbaycan dili” (9, s. 197) kitabının uyğun bölməsində azacıq 

əlavələrlə təkrar olunur. Bu nəşrdə “Feillərin lüğəvi məna qrupları” adlanan yarımbaşlıqda kitabın 

ilk nəşrindən sonra bu sahə ilə bağlı aparılan tədqiqatlar haqqında da qısa məlumat verilir, onların 

bəzilərində bu bölgüyə əlavələr də artırıldığı qeyd edilməklə feillərin lüğəvi məna qruplarının əksər 

əsərlərdəki bölgüsünün şərti səciyyə daşıdığı göstərilir: “Feillərin lüğəvi məna qruplarına verilən 

bölgülərin müxtəlifliyi feillərin zəngin məna xüsusiyyətlərinə malik olması ilə əlaqədardır. Odur ki, 

istər yuxarıda adları çəkilən əsərlərdəki, istərsə də bir qədər aşağıda verəcəyimiz bölgü şərti səciyyə 

daşıyır”(9, s. 197). Doğrudan da, Azərbaycan dili feilləri “...özünün leksik-semantik, morfoloji, 

sintaktik, üslubi, fonetik və digər xüsusiyyətləri ilə, bu xüsusiyyətlərin zənginliyi, rəngarəngliyi, 

fərdiliyi ilə başqa nitq hissələrindən əsaslı şəkildə seçilir və bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb 

edir” (10, s.15). Ona görə də bu nitq hissələrində sözlərin ifadə etdiyi semantik mənalar da çox 

müxtəlif şəkildə üzə çıxa bilir ki, bu, əksər hallarda feillərin semantik məna zənginliyi ilə bağlıdır.  

«Azərbaycan dilinin qrammatikası» və «Müasir Azərbaycan dili» kitablarında həmin hissə 

müəllifinin feillərin leksik-semantik bölgüsünü verdiyi bu ilk təşəbbüsün əhəmiyyətini xüsusi qeyd 

etməklə yanaşı, onun nitq, təfəkkür, görmə və eşitmə prosesi ilə bağlı feilləri ayrıca bir qrup kimi 

verməsi, təfəkkür, görmə və eşitmə prosesi ilə bağlı feilləri isə digər bir qrupda birləşdirməsi 

müəyyən mübahisələrə səbəb olur. Belə ki, nitq, görmə və eşitmə prosesinin hamısı təfəkkürlə bağlı 

olmaqla yanaşı, həm də onların hər birinin özünəməxsus ayrıca proses olduğunu, hər birinin xüsusi 

funksiya daşıdığını nəzərə alaraq, onların hər birinin ayrıca bölgü kimi verilməsi daha məqsə-

dəuyğun olardı. 

Azərbaycan dili feillərini digər türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə araşdıran H.K.Quliyev 

feillərin leksik-semantik baxımdan əvvəlcə doqquz, sonra altı, müxtəlifsistemli dillər əsasında isə 

on bir qrupunu müəyyənləşdirir. Müəllif əvvəlcə Z.İ.Budaqovanın verdiyi beş bölgüyə daha 

dördünü psixi-vəziyyət ifadə edən feillər, səstəqlidi feillər, obrazlı feillər və təbiət hadisələrini ifadə 

edən feillər, əlavə edərək doqquz (11, s.206), “Türk dillərində feilin semantikası” adlı əsərində türk 

dilləri materialları əsasında altı, müxtəlifsistemli dillər olan Azərbaycan, rus, ingilis və alman dilləri 

materialları əsasında isə feillərin on bir qrupunu qeyd etmişdir (12, s. 235). Əksər hallarda isə 

müəllifin bu sahədəki xidmətlərini xüsusi qeyd etməklə onu da göstərmək lazımdır ki, alim hər bir 

qrupun da öz yarımqruplarını və daha kiçik mikroqruplarını müəyyənləşdirərək, feillərin ifadə 

etdiyi ən incə semantik çalarları da nəzərə almışdır. Ona görə də hər bir qrupa daxil olan feillərin 

əlavə qrupları da qeyd edilir. Feillər ifadə etdikləri semantik mənalara görə müəyyən 

yarımqruplarda birləşdirilir. Məsələn, tədqiqatçı iş feillərinin beş, hərəkət feillərinin dörd, vəziyyət 

feillərinin iki və s. yarımqruplarını müəyyənləşdirməklə, haqlı olaraq, onların özlərinin də müəyyən 

ortaq cəhətlərə malik qruplarının olduğunu göstərir. 

«Azərbaycan ədəbi dilində feilin semantikası» adlı namizədlik dissertasiyası yazmış 

S.Ə.Rzayev də öz tədqiqat əsərində həmin feillərin hər birini ayrıca bir qrupda vermiş və 

Azərbaycan dili feillərini leksik-semantik baxımdan səkkiz qrupa bölmüşdür: nitq feilləri, təfəkkür 

feilləri, görmə feilləri, eşitmə feilləri, vəziyyət feilləri, fəaliyyət feilləri, hərəkət feilləri və 

yerdəyişmə feilləri (13, s.10). Bu bölgü feillərin leksik-semantik məna qruplarını nisbətən əhatəli 

şəkildə əks etdirsə də, bizə elə gəlir ki, yerdəyişmə feillərinin ayrıca bir qrup kimi verilməsinə və 

ona aid misal kimi verilən feilləri bu qrupda birləşdirməyə o qədər də ehtiyac duyulmurdu. Buna 

baxmayaraq, müəllifin bu əsərində feillərin leksik-semantik baxımdan qruplaşdırılması, 

qruplaşdırma zamanı tətbiq edilən əsas kriteriyalar və həmin qruplara daxil olan feillərin xüsusiy-

yətləri əhatəli şəkildə tədqiqata cəlb edilmişdir. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



52

 

Azərbaycan dili feillərinin leksik-semantik qrupları haqqında Q.Cəfərovun «Azərbaycan 



dilinin leksik-semantik sistemi» adlı əsərində də bəhs edilir. Feillərin leksik-semantik və qrammatik 

baxımdan ən maraqlı söz kateqoriyalarından biri kimi qiymətləndirən Q.Cəfərov feillərin semantik 

tədqiqi zamanı aşağıdakı məsələlərin əhatə olunmasını önəmli hesab edir: 1) feillərin tematik 

qrupları; 2) feillərin məna növləri; 3) feillərin  başqa nitq hissələri ilə qarşılıqlı məna münasibətləri 

(14, s. 86). Bu əsərdə, əvvəlkilərdən fərqli olaraq, feillərin leksik-semantik mənaları barədə «Feillə-

rin semantik qrupları» adı altında məlumat verilir və bu baxımdan Azərbaycan dili feilləri on 

qrupda birləşdirilir. Bu qrupların həm adları, həm də onların semantikası əksər bölgülərdən xeyli 

fərqlənir. Belə ki, müəllif Azərbaycan dili feillərini semantik baxımdan aşağıdakı şəkildə 

qruplaşdırır: 1) bioloji və sosioloji hərəkət bildirən feillər; 2) təbii ehtiyac bildirən feillər; 3) yaş və 

boy dəyişikliyi ilə bağlı olan feillər; 4) ağlamaq və gülməklə bağlı olan feillər; 5) görmə, eşitmə və 

nitq feilləri; 6) psixi fəaliyyətlə bağlı olan feillər; 7) hərəkət feilləri; 8) mübadilə və oyun bildirən 

feillər; 9) temperatur dəyişikliyi bildirən feillər və 10) yanma ilə bağlı olan feillər (14, s. 86-113). 

Bu əsərdə feillərin leksik-semantik mənasının müəyyənləşdirilməsi xeyli fərqli meyarlarla aparılır 

və verilən dil nümunələrinin daha çox hissəsini mürəkkəb quruluşlu, söz birləşməsi şəklində olan 

feillər təşkil edir. 

 

Feillərin semantik cəhətdən təsnifləndirilməsi problemindən bəhs edən Ə.Rəcəbli qeyd edir 



ki, “feillərin malik olduğu və göstərdiyi iş, hal və hərəkət bunların leksik-semantik mənasını təşkil 

edir”(15 s.7). Daha sonra müasir Azərbaycan dilində feillərin bir sıra leksik-semantik məna 

qruplarının olduğunu vurğulayan müəllif göstərir ki, “həmin lüğəvi mənalardan irəli gələrək 

feillərin bir hissəsi hərəkət, bir hissəsi iş, bir hissəsi hal, bir hissəsi vəziyyət, bir hissəsi təfəkkür, 

nitq, görmə prosesi və s. bildirir”. Tədqiqatçı adı çəkilən bu əsərdə göytürk dilində feilin 1) hərəkət 

feilləri; 2) iş feilləri; 3) hal-vəziyyət feilləri; 4) təfəkkür feilləri; 5) nitq feilləri; 6) eşitmə feilləri; 7) 

görmə feilləri məna qruplarından söz açır (15, s.29-65). 

 

Aparılmış araşdırmaları və irəli sürülən mülahizələri nəzərə almaqla və dil faktlarının təhlil 



edilməsi nəticəsində bu qənaətə gəlmək olar ki, türkoloji dilçilikdə, o cümlədən Azərbaycan 

dilçiliyində feillərin leksik-semantik təsnifinə geniş yer ayrılmış, feillər leksik-semantik mənasına 

görə ayrı-ayrı qrup və ya yarımqruplara bölünmüşdür. Nəzərdən keçirilən təsnifatlardan aydın olur 

ki, türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində feillərin leksik-semantik təsnifat qruplarının 

sayı müxtəlifdir və tədqiqatçıların  feillərin semantik mənasına görə verdiyi təsniflər heç də üst-üstə 

düşmür.  

Beləliklə, feillərin leksik-semantik baxımdan təhlili və araşdırılması, onların funksional ifadə 

imkanlarının üzə çıxarılması dilçiliyin mühüm məsələlərindən biri olmaqla elmi və praktik 

baxımdan böyük əhəmiyyəti ilə seçilir. 

 

 



                                                     ƏDƏBIYYAT 

 

1. Дмитриев Н.К., Чистяков В.М., Бакеева Н.З. Семантика русских и татарских глаголов 



// Очерки по методике преподавания русского и родного языков в татарской школе. М., 1952, 

с.162-242. 

2. Чыманова Т. Этиш создордун семантикасынын туркологияда изилдениш тарыхынан 

// Вестник КГНУ. Сер.филолог.науки. Бишкек, 1999, Вып.2, с.122, 214 

3. Тенишев Э.Р. Глаголы движения в тюркских языках // Историческое развитие 

лексики тюркских языков. М., 1961, с.232-294. 

      4. Гаджиева Н.З., Коклянова А.А. Глаголы речи в тюркских языках.//  

        Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961. 

5. Юлдашев А.А. Глаголы чувственного восприятия // Историческое развитие лексики 

тюркских языков. М., 1961, с.294-322. 

6. Вещилова В.Ф. Глаголы движения в турецком языке // Исследования по 

сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. IV, Лексика, М., 1962, с.101-114. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



53

7. Харитонов Л.Н. Типы глагольной основы в якутском языке. М.-Л., Изд. АН СССР, 1954, 

с.312. 

8. Azərbaycan dilinin qrammatikası. I hissə (Morfologiya). Bakı, Azərb. SSR EA nəşri, 1960, 



321 s. 

9. Müasir Azərbaycan dili. II cild. Morfologiya. Bakı, Elm, 1980, s.197. 

10. Mirzəyev H. Müasir Azərbaycan dilində feil. Bakı, Maarif, 1986, s.15. 

11. Кулиев Г.К. Семантика глагола в тюркских языках. Баку, Элм, 1998, 206 с. 

12. Quliyev H. Müxtəlifsistemli dillərdə feilin semantik təsnifatı. Bakı, 2001, 235 s. 

13. Рзаев С.А. Семантические разряды глагола в современном азербайджанском языке: 

Автореф. дис... канд. фил. наук. Баку, 1970, с.10. 

14. Cəfərov Q. Azərbaycan dilinin leksik-semantik sistemi. Bakı, Elm, 1984, s.86-113. 

15. Rəcəbli Ə. Göytürk dilində feilin semantikası. Bakı, Elm və təhsil, 2010, s.7. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



54

 

On the lexical-semantic classification of the verbs 



in Turkological linguistics 

 

Summary 



 

Verb is one of the parts of speech investigated most of all in Turkology and Azerbaijan 

linguistics. The classification of verbs from the lexical-semantic point of view is one of the most 

important problems in modern linguistics. The article is devoted to the investigation of the verbs, 

their groups, classes due to the lexico-semanti outlook. The author tries to look through the history 

of grouping of Turkic and Azerbaijani verbs, their classification from different approaches. 

 

Key words: verb, classification,  lexical-semantic, Turkic languages, investigation 



 

 

 



Aytən Bəylərova, fil.ü.f.d., dos. 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, 

Müasir Azərbaycan dili şöbəsi, aparıcı elmi işçi 

ayten_beylerova@mail.ru 

 

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ KONNOTATİV LEKSİKANIN MİLLİ-MƏDƏNİ 



XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

Dil və mədəniyyət sıx bağlıdır və bir-birindən asılıdır. Mədəniyyət öz əksini təkcə 

cəmiyyətin adət-ənənələrində, inanclarında, təsəvvür və dəyərlərində deyil, dil və nitqdə də tapır.  

Dildə əsas leksik mənanın konseptual (əşyəvi) əsası və onun konnotativ çalarları bir-

birindən asılıdır. Nitq situasiyası konnotativ çalarları meydana çıxardır, çünki insan nitqi həm 

konnotativ, həm də denotativ sistemdir. 

Konnotasiya – sözün və ya ifadənin əlavə məzmunudur, onu müşayiət edən, əsas məna ilə 

bağlı olan, müxtəlif növ ekspressiv, emosional və qiymətləndirici tonların ifadəsinə xidmət edən 

semantik və ya üslubi çalarlardır. Bu çalarlar ifadəyə təmtəraq, oynaqlıq, təbiilik və s. verə bilir. 

Konnotasiyanın dil funksiyalarının tədqiqi göstərir ki, konnotasiya tək insana fərdi şəkildə aid deyil,  

əsasən, dil daşıyıcıları üçün ümumi xarakter daşıyır, kütləvi, ictimai, yəni dil düşüncəsi hadisəsidir.  

Dünya dilçiliyində konnotasiya iki yerə bölünür:1) konkret konnotasiya;2) konnotasiya 

mühiti. 

Konkret konnotasiya və ya konkret təsəvvür danışan və ya dinləyicidə ünsiyyət prosesində 

yaranır. Konnotasiya mühiti isə dil vasitələrinin müəyyən növ təsəvvür və hisslərlə birəşdiyi 

sahədir, yəni konsituativ səciyyəlidir. Bundan əlavə, konnotasiya ictimai, dini, texniki və mədəni 

faktorlarla şərtlənən müəyyən nitq növlərinə də işarə edir. Sözü dil mədəniyyəti çərçivəsində 

müşayiət edən emosional və estetik assosiasiyalar müxtəlif etnodil sistemlərində mövcud ola bilər. 

Onların oxşarlıq və fərqləri kommunikasiya prosesində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir dilin leksik 

vahidlərinin başqa dilin müvafiq vahidləri ilə müqayisəsi göstərir ki, onların semantik cəhətdən 

fərqlənməsi çox vaxt əşyaların fərqlərindən irəli gəlir. Bu həm fiziki xüsusiyyətlərə, həm də ictimai, 

emosional və mədəni əhəmiyyətəgörə fərqlər ola bilər, yəni reallıqlar planında fərqləri və mədəni 

konnotasiyalar planında fərqləri müqayisə etmək lazımdır.  

Linqvistik ölkəşünaslıq çərçivəsində leksik vahidlər onların milli-mədəni konnotasiyası 

aspektindəaraşdırılır. Həqiqətən də ayrı-ayrı dillərin milli-mədəni konnotativ leksikası mədəni 

komponentlərinə görə bir-birindən fərqlənir.Konnotasiyanın strukturunda bir neçə lay ayrılır: 

1. Ekvivalent konnotativ leksika. Beynəlxalq tendensiyaları əks etdirən leksika ayrı-ayrı 

dillərdə eyni ictimai və emosional mənaya malik olur. Yəni eyni əşyaları ifadə edən leksika ayrı-

ayrı xalqlarda eyni konnotativ semantikaya malik olur. Bu isə müxtəlif millətlərin 

mədəniyyətlərarası əlaqəsindən xəbər verir. Məsələn, bir çox dillərdə göyərçin  sözü sülh və ya 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



55

sülhə can atmanı, göy qurşağı sevinc və ümidi təmsil edir, sol, sağ sözləri isə öz nominativ 

funksiyalarından başqa, ümumi ictimai məna da kəsb edir, sol və sağ siyasi istiqamət, axın və 

meyillərin nümayəndələrini ifadə edir. 

2. Yalnız bir mədəniyyətdə olan konnotativ mənalı leksika. Müxtəlif mədəniyyətlərdəki 

əşyaları ifadə edən leksika təkcə bir xalqın mədəniyyətində emosional və estetik konnotasiyaya 

malik olur.Başqa sözlə, bir xalqa yaxın olan, başqa xalq üçün yaddır, bir xalq üçün parlaq 

assosiasiyalarla dolu olan, digəri üçün nisbətən boşdur. Məsələn, Azərbayan dilində sərv, 

narağacları yalnız əşya bildirmir, həm də emosional-etik və estetik assosiasiyalar doğurur.Sərv 

ağacının təsvirinə biz klassik ədəbiyyatımızda daha çox rast gəlirik. Qətran Təbrizinin, Nizami 

Gəncəvinin, Füzulinin əsərlərində ona tez-tez müraciət edilir.Həmin əsərlərdə təsvir edilən 

gözəllərin boyu assosiativ olaraq sərv ağacı ilə müqayisə edilir ki, bu da həmin sözün konnotativ 

mənasını bildirir.Nar ağacı keçmişdə bolluq, artım, doğum mənasını təmsil edirmiş. Azərbaycan 

xalq nağıllarından "Nar qız” nağılında gənc qız nəinki nar ağacından doğulur, o həm də həyatın 

başlanğıcını təmsil etməyə başlayır [3]. 

Başqa dillərdə də bu tip konnotasiya nümunələrinə rast gəlinir. Məsələn, rus dilində берёза 

(ağcaqayın) sözü ağac olmaqdan daha çox, Vətənin rəmzi, təcəssümüdür. Tozağacı ənənəvi rus 

məişətində həmişə böyük rol oynamışdır. Vətən, qələbə, müharibə haqqında bir çox şeirlərdə, bədii 

əsərlərdə  tozağacı simvolik sözünərast gəlinir.Рябина  (quşarmudu),  калина  (başınağacı),  вишня 

(albalı) sözləri rusbədii ədəbiyyatında və xalq mahnısında qadın məhəbbətini və gənclərin sevgi 

münasibətlərini təmsil edir, simvollaşdırır. Məsələn, quşarmudunun qırmızı rəngli meyvələrinin 

büzüşdürücü dadı var, lakin yeməkdən sonra ağızda müəyyən dad qalır. Bu sözün konnotasiyası 

folklor mənşəli assosiasiyalara əsaslanır: bədbəxt sevgi hissi ilə müqayisə edilir.  

Rus dilində belə konnotativ mənalı xeyli söz vardır:дуб  (küt, laqeyd və kobud insan 

haqqında),  şlyapa  (passiv, maymaq insan haqqında),жук  (diribaş, zirək insan haqqında), бирюк 

(adamayovuşmaz insan haqqında), заяц (biletsiz sərnişin haqqında), гусь (etibarsız, cüvəllağı insan 

haqqında),  мешок(şişman, ağır, yöndəmsiz insan haqqında), свистун  (yüngül davranışlı insan 

haqqında),  тряпка  (xaraktersiz, iradəsiz insan haqqında), слизняк  (iradəsiz, dəyərsiz insan 

haqqında) və s. Belə sözlərin mənasının konnotativ mədəni komponenti həmin leksik vahidin 

məcazi-metaforik mənası kimi çıxış edir.  

3. Müxtəlif, çox vaxt əks, zidd konnotativ mənalı leksika. Bu söz ayrı-ayrı mədəniyyətlərdə 

eyni olur, lakin milli mentaliteti əks etdirən emosional və sosial məna baxımından fərqlənir, bu 

mədəniyyətin insanlarına aydınolan müəyyən assosiasiyalar yaradır. Bəzən ayrı-ayrı dillərdə 

müəyyən sözlərin eyni denotatı, ancaq müxtəlif emosional-estetik məna çalarları və assosiasiyaları 

olur. Bu isə milli mədəniyyətin xüsusiyyətlərini əks etdirir. Məsələn, fil sözünün konnotasiyası rus 

dilində  yöndəmsizlik, biçimsizlik, sanskrit dilində isə qəşənglik, zəriflik, cazibə, məlahət;dəvə 

sözünün konnotasiyası ərəb dilində gözəllik, zəriflik, digər dillərdə kinlilik və s. bildirir. 

Sözün emosional, sosial mənası müəyyən milli-rəmzi mühitin əsasını təşkil edir.Sözün belə 

milli simvolizmi milli xüsusiyyətləri əks etdirir, insanların ətraf mühitə qarşı hisslərini, 

münasibətini və qiymətləndirməsini formalaşdırır. Lakin ekspressiv konnotativ leksika mütləq 

bütün dillərdə emosional boyalı deyil, çünki müxtəlif mədəniyyətlərin emosional və sosial 

assosiasiyaları bir çox hallarda üst-üstə düşmür. Konnotativ boyalı belə sözlər mənbəyi həyatın 

özündə, milli mədəniyyət və ədəbiyyatda olan sabit milli assosiasiyalarla, stereotiplərlə əlaqəlidir. 

Məsələn,  söyüd  sözü ağac növünü ifadə edir, lakin ruslarda qəm-qüssə ilə, kədərlə, çinlilərdə isə 

sakitliklə, dinc xoşbəxtliklə assosiasiya edilir; fikus – ruslarda ev rahatlığının, rifahın rəmzidir, 

çinlilərdə isə adi bitkidir və s. 

Milli mədəniyyətin özünəməxsusluğunu insanı müxtəlif heyvanlarla müqayisə edən ifadələr 

də göstərir. Məsələn, Azərbaycan dilində qoç güc, qüvvət, igidlik, cəsurluq, döyüşkənlik rəmzi kimi 

işlənmişdir. Bu isə təsadüfi deyil. Belə ki, qoç hələ qədimdən türkdilli xalqlar arasında müqəddəs 

heyvanlardan biri sayılmışdır. VIII əsrin türk xaqanı Güntəkinin qəbri üstə qoyulan qoç abidəsi 

bunu bir daha təsdiq edir.

 

Görkəmli Azərbaycan yazışısı Y.V.Çəmənzəminli "Qızlar bulağı” 


Download 5.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   88




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling