I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans


Download 5.08 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/88
Sana29.11.2017
Hajmi5.08 Mb.
#21200
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   88
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



40

dil sevdası da baş tutmadı. Beləliklə, Türküstan tarixinin müəyyən və çox qısa bir dövrü üçün 

böyük əhəmiyyət kəsb edən özbək maarifçilərinin – tarixdə məşhur  “cədidçilik” hərəkatı kimi 

şöhrətlənmiş ziyalıların milli dil mübarizəsi türk xalqları tarixinin maraqlı və undulmaz 

səhifələrindən biri kimi tarixə qovuşdu.  

 

ƏDƏBIYYAT 



 

1.

  Naim Karimov. Mahmudxoca Behbudiy. Toşkent, 2010. 



2.

  Poyan Ravşanov. Behbudiyninq sonqi manzili. “Özbəkistan adabiyoti va sanati”, 2010, 

№30.  

3.

  Halim Saidov.  Asl farzand. “Maarifat” qazeti, 22 yanvar, 2014.  



4.

  Hacı Muin. Behbudiy muxlislariga ochiq xat. “Turkistan” qazeti, 1922, 21 dekabr.  

5.

  Vadud Mahmud. Mahmudxoca Behbudiy tegrasiqa yiğilqan yozuvchilar.  “Turkistan” 



qazeti, 1923, 10 dekabr.  

6.

  Laziz Azizzoda. Mahmudxoca Behbudiy. “Maorif va okutivchi” jurnali, 1926, № 2.  



7.

  Mahmudxoca Behbudiy. İki  emas, tört til lozım. “Oyna” jurnali, 1913, № 1, s. 12-14.  

 

Yashar Gasimbayli 



 

                                                                Summary   

                            “Uzbek philosophers’ national language meeting” 

 

  The cultural and educational activity of Uzbek philosophers  known by the name of “ chadidler” 



that  widespreads in Turkestan is  dealt in the article of  “Uzbek philosophers’ national language 

meeting” in the beginning of XX century. Founder and leader in the development of this movement  

Mahmudxocha  Bexbudi’s  educational activity was important. In the great thinker and philosopher’ 

s works the main goals of the literary and cultural policy in the new era of Turkistan is enlightened. 

Demonstrating wisdom and fursightedness M. Behbudi tried to show  not only old centuries 

traditions of  language in Turkustan, but also  the main mission and duties of the modern 

communication in terms of changing political realities. The articles of  “Not only two, but also four 

language, The issue of language” , in generally reflect of the national language of the time its 

historical value and relevance hadn’t lost. 

 

           Key  words: The Uzbek philosphers, chadidlar, Mahmudhocha Behbudi, the struggle for 



national language, “The issue of language”, “Not only two, but also four language”. 

 

 



 

Aqil Cəfərov, fil.ü.f.d., dosent 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Nəzəri dilçilik şöbəsinin aparıcı elmi işçisi 

dr.agil_jafarov@mail.ru 

 

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ ORFOFONİYA MƏSƏLƏLƏRİ 



 

Türkoloji dilçilikdə, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində hər zaman sözün düzgün tələffüz 

olunması orfoepiya kimi verilsə də, lakin dünya dilçiliyində aparılan eksperimental fonetik 

tədqiqatlar göstərir ki, sözün necə deyilməsi, yəni necə düzgün tələffüz olunması orfoepiyanın yox, 

orfofoniyanın tədqiqat obyektidir. Bu baxımdan müasir dilçilikdə maraq doğuran sahələrdən biri də 

orfofoniyadır. Bu termin son zamanlar Azərbaycan dilçiliyində işlənsə də, lakin dilçiliyimizdə bu 

termini ilk dəfə professor Fəxrəddin Veysəlli özünün «Eksperimental fonetika» və «Fonetika və 

fonologiya məsələləri» kitablarında işlədərək bu haqda məlumat vermişdir. O zaman alimin 

qaldırdığı təşəbbüs cavabsız qalsa da, hazırda «Azərbaycan dilinin orfofoniya lüğəti» professor Fəx-


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



41

rəddin Veysəllinin rəhbərliyi ilə böyük bir işçi qrupu tərəfindən hazırlanaraq nəşr olunmuşdur (1). 

Lakin orfofoniya haqqında dilçiliyimizdə məlumat az olduğundan bəzən dilçilərimiz tərəfindən tez-

tez «orfofoniya nədir?», «orfofoniyanın orfoepiyadan fərqi nədir?» və ya «bu elə orfoepiyadır da» 

və s. sual və ifadələr işlədilir. Bu fikirlərə aydınlıq gətirmək üçün məsələnin əsl mahiyyətinə 

varmaq istərdik.  

Dil sistemində bir dil vahidinin və yaxud söz birləşmələrinin müxtəlif variantlarının iki və 

daha artıq fərqli ifadə formaları meydana çıxanda norma problemi yaranır. Dil norması – dil 

sisteminin ictimai kommunikasiya prosesində möhkəmlənmiş və seçilmiş, ən davamlı şəkildə 

istifadə olunan vahidlərinin kompleksini təşkil edir.  

Normanın linqvistik statusu yazılı nitqin şifahi nitqə təsiri nəticəsində ədəbi dil və dialektlərdə 

gedən dil proseslərinin müxtəlif aspektlərdən qavranılması zaman müəyyən olunur. Norma dildaxili 

kateqoriya kimi dil sisteminə aiddir. Norma dil sisteminə məxsus səs vahidinin bütün potensial 

imkanlarını reallaşdırır, səs vahidinin funksionallığını artırır. Burada təbii ki, səslərin müasir 

tədqiqat metodları tətbiq edilməklə ciddi eksperimental-fonetik araşdırma nəticəsində təqdim 

olunan norma nəzərdə tutulur.  

Müxtəlif dilçilik ədəbiyyatlarında, lüğətlərdə təqdim olunan normanı da qeyd etmək məqsədə-

uyğun olardı. 

Dil sistemində – fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik normalar var və bu normalarda baş verən 

dəyişikliklər də burada öz ifadəsini tapır. Dilin fonoloji sisteminin tələffüz normasının 

formalaşmasına daima təsiri olduğu üçün bura dil sistemində gedən fonoloji dəyişikliklərin də 

böyük təsiri vardır. Bu isə fələffüz normasının dilin fonoloji sistemindən çox asılı olduğunu 

göstərir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, fonoloji sistem yalnız fonemlərin düzülüşündən 

deyil, eyni zamanda bu fonemlərin qarşılıqlı əlaqələrindən, distribusiyasından, uyğunlaşmasından, 

funksional yükündən və yerdəyişməsindən asılıdır.  

Tələffüz normalarından danışarkən, ilk növbədə onun 2 aspektini – orfoepiya və orfofoniyanı 

qeyd etmək lazımdır. Orfoepiya – yunanca «orthos» (doğru, düzgün) və «epos» (danışıq, nitq) 

sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Orfoepiya – sözün komponentlərinin normativ tələffüz 

qaydalarını və fonem tərkibini müəyyən edən qaydaların məcmusudur. Məlum olduğu kimi, 

orfoepiya ədəbi dilin formalaşması ilə əlaqədardır. Bu zaman şifahi nitqin fəaliyyət dairəsi 

genişlənir və natiqlərin nitqinin yeni formaları yaranır. Ayrı-ayrı dillərdə orfoepik norma bir-birin-

dən fərqli şəkildə təzahür edir və ədəbi dilin əsas normalarından biri olduğunu sübut edənə kimi 

müəyyən inkişaf yolu keçir. 

Orfoepik norma – dildaxili kateqoriya və kodlaşdırılmış norma kimi izah olunur. Dil 

kateqoriyası kimi dil sistemi tərəfindən təqdim olunan potensial imkanlara malikdir. Bu zaman 

norma bəzi ictimai faktorların təsirinin nəticəsi kimi qəbul olunmalıdır. Bu norma müəyyən zaman 

daxilində müəyyən dil kollektivinin nitqi kimi qəbul olunur. Eyni zamanda orfoepik norma dil 

kodifikasiyası kimi lüğətlərdə verilmiş qaydaların ifadəsi kimi mövcud olur. Bu zaman orfoepik 

norma kodifikatorun istifadə etdiyi təhlil metodları ilə izah olunur. 

Tələffüz normalarının ikinci aspekti isə orfofoniyadır. Orfofoniya – funksional səs 

vahidlərinin tələffüz normalarının, hər bir sözün tərkibindəki fonem allofonlarının tələffüz 

qaydalarıdır. Burada fonemlərin tələffüz variantları və yaxud çalarlarının tələffüzü öyrənilir. 

Tələffüz variantları isə allofonlar hesab olunur. Qeyd etdiyimiz kimi, allofonlar fonemin konkret 

şəkildə təzahürü, variantı və növüdür. Məsələn, əl,  əla, müəyyən, nə üçün vahidlərində qara 

verilmiş saitlər ə foneminin allofonlarıdır. Habelə əl-lər, göz-zər, qız-dar, nar-rar, adam-nar sözlə-

rindəki  l,  z,  d,  r,  n səsləri əsas (invariant) hesab olunan l foneminin allofonlarıdır. Əl, lələ, dədə, 

nədən vahidlərində bütün səslər /ə/ foneminin allofonlarıdır. 

Heca, sait və samitin müəyyən fonetik əhatə dairəsində olması da ən yüksək variantlığının 

yaranmasına şərait yaradır.  

Orfoepiya və orfofoniyanın fərqləndirilməsi prosesinin ardıcıl aparılması çox mühümdür. Belə 

ki, orfoepiyada müxtəlif funksional vahidlər müqayisə edilirsə, orfofoniyada isə eyni funksional 

vahidin müxtəlif səs reallaşmaları müqayisə edilir. Orfoepiya və orfofoniyanın fərqləndirilməsi 

dialekt sözlərinin ədəbi dildə işlənməsində, xarici dilləri öyrənərkən tələffüz səhvlərinin 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



42

düzəldilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Orfofoniyada həmçinin sözün normativ fonem və 

yazıdakı hərf tərkibi müqayisə edilir. Gördüyümüz kimi, orfofonik norma problemi dildə bir fonem 

vahidinin müxtəlif tələffüz formalarında işləndiyi zaman yaranır. 

Orfoepiya və orfofoniya arasındakı münasibətlər fonemin müxtəlif baxımdan izahı ilə 

əlaqədardır. Sözün normativ fonem tərkibi bəzən fonemlərin realizasiyası – işlənməsi zamanı 

pozula bilir. Bəzən bu fonetik hadisənin əksi baş verir, yəni fonemlərin normaya uyğun tələffüzü 

zamanı sözün fonem tərkibi dəyişir.  

Qeyd edək ki, orfofoniya sözdəki hər hansı səsin fonematik variantlarının yaranma səbəbini də 

araşdırır. Məhz bu baxımdan orfofonik variantlıq yalnız fonoloji sistemə aid edilir və bəzən dil 

daşıyıcıları tərəfindən hiss olunmur. Bu variantlıq dil sisteminin hər hansı bir inteqral əlamətinin 

pozulması ilə müşahidə olunur. Əgər bu əlamət hər hansı bir fonemin differensial əlaməti 

sayılmırsa, o zaman inteqral əlamət hesab oluna bilər.  

Əlbəttə, yalnız dil sisteminin əsas inkişaf amillərinə uyğun gələn əlamətlər bu baxımdan 

səciyyələnir.  

Səs variantlarını seçərkən müxtəlif fonetik, fonoloji və ekstralinqvistik faktorlar nəzərə 

alınmalıdır. Bu kodlaşdırılmış normadan dilin səs sisteminin taleyi çox asılıdır.  

Bütün dillərin səs sistemində sait və samitlər bir-birindən kəskin surətdə fərqlənən, aydın ifadə 

olunmuş funksional xüsusiyyətləri ilə seçilən dil vahidləridir. Bu nöqteyi-nəzərdən 2 dilin fonoloji 

sistemini müqayisə edərkən bu səciyyəvi xüsusiyyətləri nəzərə almaq lazımdır.  

Nitq axınında fonemlərin real funksionallaşmasını nəzərə alaraq deyə bilərik ki, bu 

funksionallaşma  minimal tələffüz vahidi – heca daxilində yalnız ayrı-ayrı səslərin deyil, həm də bu 

səslərin qarşılıqlı təsirinin öyrənilməsinə imkan yaradır.  

Orfofoniya həm də seqment vahidlərin (fonemlərin) və superseqment  vahidlərin (vurğu və 

intonasiyanın) normativ reallaşması kimi başa düşülməlidir.  

Orfoepik və orfofonik normaların xüsusiyyətləri tələffüz tipindən asılıdır. Bu zaman tam 

tələffüz forması və natamam tələffüz forması müəyyən olunur. Natamam tələffüz forması adından 

da göründüyü kimi səhv tələffüz formasıdır.  

Ədəbi tələffüz formasında yayınmalar bəzən dialekt və digər dillərin tələffüz formasının təsiri 

ilə olur.  

Müəyyən vurğu altında tələffüz olunmuş saitlərin, samitlərin, sait və samit birləşmələrinin 

xüsusiyyətləri, onların orfoepik və orfofonik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi bu səslərin tələffüzünün 

effektiv metodikasının yaranmasına kömək edir. 

Tələffüz normalarının təhlili dilin fonoloji sisteminin əsas inkişaf amillərinin öyrənilməsində 

xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Əlbəttə, tələffüz normalarına ekstralinqvistik faktorların, cəmiyyətdə 

gedən ictimai proseslərin də böyük təsiri vardır.  

Tələffüz normalarının real inkişaf yolu dilin fonoloji sistemini və onda olan variantlıqla 

səciyyələnir. Bu isə ilk növbədə tələffüz normasının linqvistik kateqoriya olmasına dəlalət edir. 

Lakin tələffüz norması eyni zamanda sosial anlayışdır və sosiolinqvistik kateqoriyadır. 

Sosiolinqvistik faktorlar dil sistemi daxilində bu sistemin qanunauyğunluqları ilə ziddiyyət təşkil 

etmədikdə tələffüz normalarına öz müsbət təsirini göstərə bilər. 

Azərbaycan dilinin orfofoniyası və orfoepiyasının mənimsənilməsi düzgün tələffüz 

qaydalarının öyrənilməsinə imkan yaradır. 

 

ƏDƏBIYYAT 



1. Azərbaycan dilinin orfofoniya lüğəti. Bakı, 2016. 

2. Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, 1984. 

3. Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2007. 

4. Əfəndizadə Ə. Azərbaycan dilinin orfoepiyası (nam dis.). Bakı, 1954.  

5. Şirəliyev M. Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları. Bakı, 1970. 

6. Veysəlov (Veysəlli) F. və b. Eksperimental fonetika. II hissə, Bakı, I, 1980. 

7. Yadigar (Veysəlli) F. Fonetika və fonologiya məsələləri. Bakı,  1993. 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



43

8. Ziya K. Səhnə dili haqqında. Bakı, 1947. 

9. Siebs Th. Deutsche Aussprache. Reine und gemäßigte Hochlautung mit Wörterbuch. 19., 

umgearbeitete Auflage. Berlin, 1969. 

10. Jones D.An English Pronouncing Dictionary. London, 2002. 

11. Р.И.Аванесов. Русское литературное произношение. М., 1972. 

 

İnternet resursları 



 

12. http://nedir.az/orfoepiya-nedir-orfoepiya-haqqinda 

13. https://azerdict.com/izahli-luget/orfoepiya 

14. http://studme.org/1494051118424/literatura/orfoepiya 

15. http://megalektsii.ru/s48425t1.html 

 

Agil Jafarov 



Ortophonia issues in Azerbaijan language 

 

Summary 



 

Ortophonia and orphoepy terms are specified in the language position in the article. The 

author clarifies how to use this or that term and which is accurate in the language position. 

 

Key words: orthophony, orphoepy, pronunciation style, experimental phonetics, 



pronunciation norms 

 

 



 

Aynel Məşədiyeva, fil.ü.f.d., dosent 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Elmi katib 

aynel.meshadiyeva@mail.ru 

 

MÜASİR TÜRK DİLLƏRİNDƏ VƏ DİALEKTLƏRİNDƏ FEİLİ BAĞLAMALARIN ŞƏXS 



VƏ HAL ŞƏKİLÇİLƏRİ İLƏ İŞLƏNMƏSİNƏ DAİR 

 

 



Məlum olduğu üzrə, feilin şəxssiz formalarının əsas xüsusiyyəti şəxslər üzrə dəyişməzlikdir. 

Buna görə də onları şəxssiz, yaxud da qeyri-predikativ forma adlan-dırırlar. Linqvistik ənənəyə görə 

şəxssiz fellər həmçinin infinit formalar, şəxsli fellər isə finit formaları adını almışlar. 

Dilçilikdə feili bağlamalara feilin bütün əsas qrammatik kateqoriyalarına, o cümlədən şəxs 

kateqoriyası vasitəsi ilə subyekt oriyentasiyasına malik canlı forması kimi baxılır. Lakin feili 

bağlamalara feil formasını şəxsli (finit) edən xüsusiyyətlər xas deyildir. Feili bağlama başqa 

hərəkətlə nisbətdə olan hərəkəti – paralel olaraq bu və ya başqa hərəkətləri bildirir. 

 

Belə qənaətə gəlmək olar ki, feili bağlama tabe olan formadır, lakin eyni zamanda verbal və 



predikativlik əlamətlərini saxlayır. 

 

Təsrif oluna bilən və özünün xüsusi mübtədası olan bəzi türk dillərinin, buryat və evenk 



dillərinin feili bağlamalarını buna misal gətirmək olar. Lakin, buna baxmayaraq, onlar ayrı cümlə 

düzəltmək qabiliyyətinə malik olmayan asılı predikatlardır.   

           Türkoloji  elmində  feili  bağlamalar  adətən  dəyişməyən  fel  forması  kimi  şərh  edilir.  Feili 

bağlamaların bu cür tərifinə M. Askarova [1, s.4], A.Tursunov [12, s.4], N.P. Dırenkova [5, s.130], 

İ.P. Pavlovun [11, s. 2] və başqalarının əsərlərində rast gəlmək olur. Feili bağlamaları həmçinin 

şəxssiz forma adlandırırlar, belə ki, feilin şəxssiz formalarının əsas xüsusiyyəti onların şəxslər üzrə 

dəyişməməsidir.  

           Fikrimizcə,  müasir  türk  dillərində  feili bağlamaların dəyişməyən forma kimi təyin edilməsi 

qeyri-qənaətbəxşdir. Həmin tərifi türk dillərində feili bağlamalara aid etmək çətindir. Çünki, türk 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



44

dillərində feili bağlama formalarının yalnız şəxs şəkilçiləri deyil, həmçinin hal şəkilçilərini də qəbul 

etdikləri hallarla rastlaşırıq.  

           Feili  bağlamaların  türk  dillərində  dəyişməyən  forma  kimi  tərifi  bəzi  dilçilərin  əsərlərində 

tənqidi təhlilə məruz qalmışdır. Bəzi təriflərə nəzər yetirək. Məsələn, Y. Janmavov qeyd edir: “Türk 

dillərində feili bağlamalar qətiyyən dəyişməyən fel formasını ifadə etmir. Onlar, bir qayda olaraq

özündən sonra morfoloji kateqoriyaların şəkilçilərini qəbul etmirlər, lakin onların müsbət və mənfi 

formaları, fel növlərinin formaları ola bilər. Bundan başqa, feili bağlama formaları ayrı-ayrı dillərdə 

tez-tez şəxs şəkilçiləri, bəzən isə hətta hal şəkilçiləri qəbul edirlər” [3, s. 5-6].  

           Y.İ.Ubryatovanın  “Yakut dilinin sintaksisinə dair tədqiqat” əsərində düzgün olaraq qeyd 

edilir: “Yakut dilində feili bağlamalar bir də ona görə sözdəyişdirici formalara aid edilməlidir ki, 

onlar hər şeydən əvvəl xəbər şəkilçiləri formasında şəxs şəkilçiləri qəbul edir” [13, s.42].  

 

“Yakut dilində, E. İ.Korkina qeyd edir ki, feili bağlamaların əksəriyyəti şəxs və hal 



şəkilçilərini qəbul edir. Bundan başqa, şəxs və kəmiyyət üzrə də dəyişir [9, s.11]. Daha sonra 

müəllif qeyd edir: “Məsələn, -an, a-ıı, -aarı, -maorı, -ımına, -bakka şəkilçili fe-li bağlamalar hər iki 

halda bütün üç şəxslərdə şəxs şəkilçiləri (xəbər şəkilçiləri) qəbul edə bilərlər [3, s. 11].  

Türk dillərində feili bağlama formalarının şəxs şəkilçiləri ilə işlənməsi çoxfunksiyalı 

xarakter daşıyır.  

 

Müasir türk dillərində və dialektlərində feili bağlamaların şəxs şəkilçiləri ilə işlənməsi 



probleminin öyrənilməsinin zəruriliyi həmin mövzuya həsr olunan xüsusi tədqiqatların olmaması ilə 

müəyyənləşdirilir. 

 

Bəzi müasir türk dillərində feili bağlamaların şəxs şəkilçiləri ilə işlənməsinin ifadə 



üslublarının fərqli xüsusiyyətlərinə malikdir. 

            Feili  bağlamaların  morfoloji  kateqoriyaların  şəkilçilərini  qəbul  etməsi  hallarına  bəzi  türk 

dillərində tez-tez rast gəlinir. Belə hal əsas etibarilə yakut dilində feili bağlamaya təsadüf edilir. 

Belə ki, bu dildə demək olar ki, bütün feili bağlama formaları özünə xəbər şəkilçisi birləşdirir.  

          Müasir yakut dilində şəxs şəkilçiləri ilə işlənən feili bağlamaların vasitəsilə sintetik mono- və 

polisubyektiv, polipredikativ konstruksiyalar, habelə həmin feil for-maları ilə ifadə olunan sadə 

cümlə xəbəri əmələ gəlir. 

          Feili  bağlamalar  yakut  dilində  polisubyektiv polipredikativ cümlələrin tabe olan hissəsində 

hərəkəti həyata keçirən şəxsin göstərilməsinin zəruriliyi zamanı şəxs şəkilçiləri ilə işlədilir.  

 

          Feili  bağlamalar  yakut  dilində  fel  forması  kimi,  feilin  bütün  qrammatik  kateqoriyalarına  – 



feilin növlərinə, təsdiq və inkar formalarına malikdir.  

          Bəzi misallara baxaq. Müasir yakut dilində -an feili bağlaması şəxs şəkilçilərini qəbul edir.  

 

1.

  Barammın - mən gedərkən                         1. Barammıt – biz gedərkən 



2.

  Barannın - sən gedərkən                           2. Barannıt - siz gedərkən  

3.

  Baran - o gedərkən                                  3. Barannar - onlar gedərkən 



 

-A/ıı şəkilçili feili bağlamalar yakut dilində yalnız təkrar işlənərkən özlərinə xəbər şəkilçisi 

birləşdirə bilər. Məsələn, tək halda birinci şəxs – bara - barabın-gedərək, cəm halda birinci 

şəxs – kele –kelebit - gələrək, körö – köröbün – baxaraq [9, s.32].  

           Müasir  yakut  dilində  -a/-ıı şəkilçili feili bağlamalar qoşa işləndikdə şəxs şəkilçisi qəbul 

etmirlər. Misallara baxaq: Kııs mutuqu ılan buoru  хаhа-хаhа, Aleksandr dieki кörü teliir – Qız 

budağı götürərək və daim torpağı qurdalayaraq Aleksandr tərəfə baxır.  [9, s.32]. 

           Yakut  dilində  elə  hallar  var  ki,  -a/-ıı şəkilçili feili bağlamalar qoşa formada 1-ci və 2-ci 

şəxsdə şəxs şəkilçisi qəbul etmədən işlənir. Bir misal gətirək: Bihigi künühün üörene –üörene 

kiehetin üleliibit– Biz gündüz oxuyaraq, ax-şamlar işləyirik [9, s.32].  

          Müasir yakut dilində şəxs şəkilçiləri qəbul edən bir neçə feili bağlama formalarına da baxaq:  

-  ımına  şəkilçili feili bağlama (-an  şəkilçili feili bağlamanın inkar forması) - barımınabın - 

məngetmədən - 1-ci şəxs tək hal forması; - aarı şəkilçili feili bağlama - onoroorubut – biz edərək- 

1-ci şəxs cəm hal forması; - ımaarı – (-aarı  şəkil-çili feili bağlamanın inkar forması), (qeyd edək 

ki, bu feili bağlama şəxs şəkilçisi ilə və onsuz işlənə bilər) - barımaarıbın – mən getmədən- 1-ci 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



45

şəxs, tək hal.  

          Yakut  dilində  başqa  feili  bağlamalardan  fərqli  olaraq,  -aat şəkilçili feili bağlama şəxs 

şəkilçiləri qəbul etmir. Lakin, qeyd edək ki, bu feili bağlama forması - kıtta və kıtarı - birgə, 

bərabər , ... kimi  qoşmaları ilə uyğunlaşaraq təsirlik hal şəkilçisini qəbul edir və şəxs bildirir, 

məsələn,  min baraаppın kıtta (кıtarı)- mən gələn kimi  – 1-ci şəxs., tək hal.; en baraakkın kıtta 

(kıtarı) – sən gələn kimi -  2-ci şəxs, tək hal. 

         Müasir yakut dilində yalnız iki feili bağlama (bıtınan və bıçça) formaları dəyişilməzdir. Yakut 

dilinin tədqiqatçıları S.V. Yastremski, O. Bötlinqk, E. K. Pekarski və L.N. Xaritonovun –bıçça 

şəkilçili feili bağlama formalarına zərf kimi baxmaları diqqət çəkir. Yalnız Y. İ. Ubryatova – bıçça 

formasını feili bağlama kimi təhlil etmişdir. Bu feili bağlama forması yakut dilinin başqa feili 

bağlama forma-larından onunla fərqlənir ki, o qeyd-şərtsiz dəyişməyən formadır, yəni nə şəxs, nə 

də hal şəkilçiləri qəbul edir, həmçinin inkar forması yoxdur.  

         -Imına və -bakka tərkibli feili bağlamalar yakut dilində ayrı-ayrı hallarda şəxs şəkilçiləri ilə 

birləşərək sadə cümlədə tabe olmayan xəbər funksiyasında işlədilirlər. 

         Şəxs və hal şəkilçilərinin qəbulu başqa müasir türk dillərinə də sirayət edir.  

          Belə ki, özbək dilində də feili bağlamaların şəxs şəkilçilərini təkrar qəbul etmələri halları var. 


Download 5.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   88




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling