1 Lekciya: Ádebiy til hám ádebiy norma. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qádeleri Jobası

1 Lekciya: Ádebiy til hám ádebiy norma. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qádeleri
Jobası :
1. Ádebiy til túsinigi. Ádebiy tildiń xızmeti hám wazıypaları.
2. Til norması sóylew mádeniyatınıń tiykarǵı túsinigi ekenligi. Norma túsinigi.
Oǵan beriletuǵın anıqlamalar.
3. Ádebiy til normaları.
4. Norma tildiń mádeniyatlıq dárejesin belgilewshi tiykarǵı usıl ekenligi.
5. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qádeleri.
6. Dawıslı hám dawıssızlardıń jazılıwı.

Tayanısh sózler: ádebiy til, ádebiy tildiń xızmeti, ádebiy tildi qayta islew, norma túsinigi, orfografiyalıq norma, orfoepiyalıq norma, leksikalıq norma, grammatikalıq norma, stilistikalıq norma
Ádebiyatlar:
1. Абдурахманов Г.А. Ўзбек адабий тилининг стилистик нормалари. Ташкент «Фан» 1973. 51-55-бетлер.
2. Бегматов Е., Маматов А. Адабий норма назарияси. (Адабий норманинг типлари). Ташкент, 2000. 3-бөлим.
3. Дәўлетов М. Ҳәзирги қарақалпақ тилиниң пунктуациясы. Нөкис, 1998.
4. Шоабдурахманов Ш. Ўзбек адабий тилининг лексик нормалари. (Нутқ маданиятига ойд масалалар тўплами). Ташкент «Фан» 1973.

Ádebiy til payda bolǵanǵa shekem sóylew mádeniyatına baylanıslı bolǵan talap hám túsinikler ádebiy til payda bolǵannan keyingi dáwirdegi, yaǵnıy ádebiy til menen baylanıslı bolǵan sóylew mádeniyatı túsiniklerinen ózgeshelenedi. Sebebi sóylew mádeniyatı haqıyqıy mánide ádebiy til hám onıń normaları menen baylanıslı.

Biz usı jerde ádebiy til degenimiz ne? degen sorawǵa keńirek toqtaymız. Ádebiy til haqqında gáp bolǵanda ádebiy til xalıq tiliniń, milliy tildiń joqarı forması degen táripke dus kelemiz. Ádebiy tildiń joqarǵı forma ekenligi – bul tildiń ózine tán belgilerinde, ózine tán bolǵan ózgesheliginde kórinedi. Ádebiy til xalıq tili tiykarında payda boladı. Ádebiy tilden rásmiy mámleketlik til sıpatında paydalanıw bul tildiń jámiyetlik siyasiy tarawlar tili, rásmiy qatnas hám jazıwlar tili, shólkemler hám hújjetler tili, diplomatiyalıq qatnaslar tili, radio hám televidenie tili, awızeki násiyhát hám propoganda tili, ilimiy stiller tili, kórkem ádebiyat hám saxna tili, bilimlendiriw, mádeniyat tili sıyaqlı kóp baǵdarlarda rawajlanıwı ushın jol ashadı. Bul jaǵday ádebiy tilde kóp wazıypalılıqtı júzege keltiredi. Ádebiy tildiń kóp qırlı hám quramalı wazıypaları ádebiy tildiń stillik tarmaqlanıwına, ádebiy til ishinde hár qıylı til stilleriniń payda bolıwına alıp keledi, bul ádebiy tillerge tán bolǵan eń áhmiyetli belgilerden biri.
Ádebiy til jámiyetlik siyasiy hám ilimiy-mádeniy ómirdiń barlıq tarawlarında qatnas quralı dárejesine kóterildi. Bul jaǵday ádebiy tildi mádeniyat hám civilizaciyanıń propogandistine, buǵan tiyisli túsiniklerdi bayanlawshı, ózinde saqlawshı hám keyingi áwladlarǵa jetkiziwshi quralǵa aylandırdı. Ádebiy tilde jámiyetlik hám mádeniy ómirdiń túrli tarawlarına tiyisli bay bilimler jámlesken boladı. Sonday-aq ádebiy til abstrakt hám konkret oylawdıń ámelge asıwında da xabarlawshı wazıypasın atqaradı. Ádebiy tilge tán belgiler ádebiy tildiń awızeki forması ushın hám tán. Sebebi házirgi dáwirde sóylengen awızeki sóylew tekstlerin óz halında jazıp alıw hám uzaq dáwir saqlawdıń keń texnikalıq usıl hám imkaniyatları bar. Ádebiy til wazıypalarınıń, xızmetiniń keńeyiwi, onda quramalı stillik bóliniwdiń payda bolıwı, ádebiy til quralları hám imkaniyatlarınıń rawajlanıwın hám bay bolıwın talap etedi. Sol seberli de ádebiy til bay sózlik quramǵa, qáliplesken grammatikalıq qurılısqa iyeligi hám de stillik tarmaqlarınıń rawajlanǵanlıǵı menen ózgeshelenedi. Ádebiy tilde mine usı stiller talabına qaray sinonimlik qurallar, sóz variantları, kóp mánili sózler, haqıyqıy mánini sáwlelendiriwshi leksikalıq birlikler, sóz formaları payda boladı. Bulardıń barlıǵı tilge kóp qırlı quramalı túsinikler hám pikirlerdi túsinikli hám ápiwayı bayanlaw imkanın beredi. Ádebiy tildiń sózlik quramı hám grammatikalıq dúzilisi júdá kóp sanlı bay qurallardıń áytewir jıyıntıǵınan ǵana ibarat emes. Ádebiy tildiń sózlik qurılısı, grammatikanıń dúzilisi dialektlerden ózgeshe bolıp, belgili bir nızamlıqlarǵa boysınadı, olar qaǵıydalarǵa saralanǵan, jetilisken boladı.
Ádebiy tilge tán belgiler – onıń normalıq sıpatı, stillik tarmaqlarınıń bóliniwi jumsalıw dárejesiniń keńligi. Belgili bir normaǵa tiykarlanıwǵa mútájlik, ádebiy tildiń áhmiyetli belgilerinen biri. Ádebiy tildiń sóz qollanıw qaǵıydaları, morfologiyalıq hám sintaksislik normaları, durıs jazıw hám durıs aytıw normaları bar. Ádebiy til norması tábiyǵıy qáliplesken normalar menen bir qatarda ańlı islengen normalardan da ibarat. Bul normalar, belgili qádeler oqıwlıqlarǵa, qollanbalarda jámlengen boladı. Ádebiy tilde jazıwshı hám sóylewshi adam usı qaǵıydalar tiykarında ádebiy tildi úyrenedi, onıń normaların ózlestiredi.
Ádebiy tildiń normaǵa iye bolıwı, bul normanıń belgili qaǵıydalarǵa salınıwı tiykarınan ádebiy tildiń ulıwma xalıq múlki ekenligi menen baylanıslı. Ádebiy til óz ara qatnas quralı sıpatında ózi xızmet etip atırǵan millettiń barlıq wákili ushın ortaq. Ádebiy tilde qabıllanǵan belgili qádelerge salınǵan normalarǵa barlıq jayda, barlıq adamlar (jazıwshı hám sóylewshiler) bir túrde ámel qılınadı. Sebebi ádebiy til barlıq adamlar tárepinen milliy tildiń úlgili hám islengen forması dep qabıllandı hám tán alınadı. Sol ushın da ádebiy tildiń kópshilik tárepinen qabıl etilgen hám maqullanǵan normalarǵa, bul normalarǵa tiyisli qaǵıydalarǵa tiykarlanıw hám oǵan boysınıw hámmege májbúriy esaplanadı.
Bunday ulıwma minnetli normalar hám qaǵıydalar ádebiy tildiń sóz qollanıw hám sóz jasalıw, gáp dúziw, sózlerdi jazıw hám aytıw sıyaqlı barlıq tarawlarında da bar. Ádebiy tilde durıs sóylew hám jazıw ushın sol normalardı hám olar haqqındaǵı qaǵıydalardı ózlestiriw shárt.
Ádebiy tildi qayta islewdiń qanday zárúrligi bar? degen soraw tuwıladı. Ádebiy til hám onıń normalarınıń rawajlanıwına ańlı túrde aralasıw hám qayta islew, bir jaǵınan ádebiy tildiń payda bolıwı ushın, ekinshiden, ádebiy til normalarınıń bir qálipke túsiwi hám bekkemleniwi ushın, úshinshiden, bul normalardıń adamlar tárepinen tán alınıwı, kúndelikli sóylew turmısında qollanıwı ushın zárúr. Ádebiy tildiń qaysı tárepleri qayta islendi degen sawal tuwıladı. Buǵan qaraqalpaq ádebiy tiliniń bir neshshe jıllardaǵı rawajlanıwı tariyxınan juwap tabıw múmkin.
Qaraqalpaq tilinde imla qaǵıydaları islendi, imla sózlikleri dúzilip, olar bir neshshe mártebe qayta islendi hám tolıqtırıldı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń normalarınıń qáliplesiwinde, tolıqtırılıwında 1920-1940 jıllarda qálem terbetken shayır hám jazıwshılar, jurnalistler, túrli ilim tarawında jumıs alıp barǵan ilimpazlar áhmiyetli rol oynadı. Nátiyjede qaraqalpaq ádebiy tili jetilisken milliy ádebiy til dárejesine kóterildi, onıń durıs jazıw hám durıs sóylew ushın zárúr bolǵan til quralları jetilisip, belgili bir sistemaǵa tústi. Ádebiy tildiń mine usı jaǵdayı til mádeniyatın, yaǵnıy mádeniyatlasqan tildi bildiredi. Sol ushın ádebiy til - mádeniy til dep ataladı.
Ádebiy yaǵnıy mádeniy tildi júzege keltiriwdegi maqset - durıs sóylew, durıs jazıw quralların jaratıw. Bul qural jiyi paydalanılǵanda hám jámiyet aǵzalarınıń óz ara qatnası ushın tabıslı xızmet etkende ǵana onıń haqıyqattan da mádeniy til ekenligi tastıyıqlanadı.
Ádebiy til mádeniyatı úsh túsinikti óz ishine qamtıydı:
1. Ádebiy tildi ańlı islew (normaǵa túsiriw);
2. Ádebiy tildiń islengen, yaǵnıy mádeniylesken halatı;
3. Ádebiy til normalarındaǵı geypara jerlerin jáne de qayta islew hám jetilistiriw.
Joqarıda aytılǵanlardan eki nárseniń barlıǵı anıq bolıp qaladı:
1. Til mádeniyatı, yaǵnıy ádebiy til mádeniyatı. 2. Mádeniy tilden durıs paydalanıw menen baylanıslı bolǵan sóylew mádeniyatı. Demek, sóylew mádeniyatı mádeniy ádebiy tildi júzege keltiriw hám sóylew procesinde bul til normalarına ámel qılıwdan ibarat.
Ádebiy til normaların ilimiy jaqtan úyreniw onı ilimiy teoriyalıq jaqtan tiykarlaw hám onıń menen baylanıslı bolǵan mashqalalardıń sheshimin tabıw til iliminiń sóylew mádeniyatı tarawınıń aldında turǵan aktual máseleleriniń biri esaplanadı. Sebebi norma - sóylew mádeniyatınıń oraylıq túsinigi. Norma til qurallarınan ámelde durıs paydalanıw qádeleriniń jıynaǵı. Al ádebiy norma tildiń leksikalıq, morfologiyalıq, sintaksilik elementleriniń ishinen jámiyetke xızmet etiw ushın eń qolaylı hám durıs dep tańlap alınǵan til qurallarınıń jıyıntıǵı. Ádebiy tildiń ózine tán tárepleri, onıń rawajlanıw nızamlıqları, ondaǵı til birliklerin sóylew jaǵdayına sáykes keletuǵın etip qollanıw imkaniyatları úyrenilmey turıp mádeniyatlı sóylew haqqında sóz etip bolmaydı. Demek, til birliklerin durıs yamasa nadurıs qollanǵanımızdı biliw ushın belgili bir ólshemge zárúrlik sezemiz. áne sol ólshem norma dep ataladı.
Norma máselesi ózbek til biliminde bir qansha úyrenilgen. Normalardı úyreniw máselesine arnalǵan bir neshe maqalalar járiyalandı, usınıslar islep shıǵıldı. Ózbek tilshi ilimazı E.Begmatov ózbek tilindegi normalardı tómendegishe úyreniwdi usınıs etedi:
1. Tildiń ulıwma norması yamasa ulıwmalıq norma.
2. Tildiń jeke normaları.
Ulıwmalıq norma belgili bir tildiń máselen qaraqalpaq tiliniń barlıq kórinislerinde qollanılıp júrgen normalar sistemasınıń jıyındısınan ibarat.
Arnawlı, jeke norma - ulıwmalıq normanıń til (sóylew) kórinisleri formalarındaǵı anıq kórinisleri. Joqarıda berilgen anıqlamalardan kelip shıqqan halda qaraqalpaq tiliniń tómendegi jeke normaları haqqında sóz etiw múmkin.
1. Qaraqalpaq ádebiy til normaları.
2. Qaraqalpaq dialektleri hám govorları norması (Dialektlik norma).
3. Qaraqalpaq tiliniń sóylew tili normaları.
4. Qaraqalpaq tiliniń sociallıq toparları, yaǵnıy «sociallıq dialektler, sociallıq jargonlar norması (jargonlar, kásiplik sózler) basqa túrlerine tán normalar.
Búgingi kúnde qaraqalpaq ádebiy tiliniń bir qansha islengen belgili dárejede bir qálipke salınǵan normaların tómendegishe kórsetiw múmkin.
1. Leksika-semantikalıq normalar.
Leksikalıq (sóz qollanıw) norması.
2. Orfoepiyalıq norma.
3.Akcentolologiyalıq (sóz hám sóz formalarında páttiń durıs qoyılıwı) normalar.
4. Fonetikalıq norma.
5. Grammatikalıq (morfologiyalıq hám sintaksislik) normalar.
6. Sóz jasalıw normaları.
7. Orfografiyalıq norma.
8. Grafikalıq (jazıw) norma.
9. Punktuaciyalıq norma.
10. Stillik norma.
Kórinip turǵanınday ádebiy tildiń ómir súriw ushın normanıń bolıwı shárt.
Joqarıda atap ótilgen normalar ádebiy tildiń barlıq táreplerin óz ishine qamtıydı. Sóylewshi yamasa jazıwshı sóylew jaǵdayına baylanıslı halda normanıń anaw yaki mınaw túrine tán bolǵan talapların saqlawı shárt.
Adam óziniń sóylew procesinde norma shegaralarınan shıqsa, normalardan shetlew, yaǵnıy normanıń buzılıwı júzege keledi.
Belgilengen normalar talaplarına ámel qılınsa, ádebiy til talaplarına ámel qılınǵan esaplanadı. Normalar ádebiy tildi hár qıylı buzılıwlardan saqlaydı onıń tazalıǵın saqlap, qadaǵalap turadı. Sol ushın normasız ádebiy til bolmaydı. Bunday, ádebiy tildiń rawajlanıwı, jetilisiwi haqqında sóz etiw de múmkin emes. Demek normaǵa salınǵanlıq - ádebiy tildiń tiykarı esaplanadı. Endi qaraqalpaq ádebiy tili normalarınıń túrlerin kórip ótemiz.