Xaliq bilimlendiriw dizimi haqqinda tu'sinik Bilimlendiriw hàm tarbiyaniń àhmiyeti

Tema:Bilimlendiriw orinlarinda bilimlendiriw hàm tàrbiyaliq jumislardi nàtiyjeli shòlkemlestiriw jollari
Joba:
1)Xaliq bilimlendiriw dizimi haqqinda tu'sinik
2) Bilimlendiriw hàm tarbiyaniń àhmiyeti
3)Uzliksiz bilimlendirw dizimi.


Ha`r bir ma`mleket xaliq bilimlendiriw diziminin` rawajlaniwi usi ma`mlekette islep shig`ariw kushlerinin`, islep shig`ariw qatnaslarinin` rawajlaniwina ha`m ja`miyet rawajlaniwina ta`sir etetug`in ja`miyetlik, ekomikaliq ma`selelerge ha`m milliy o`zgeshelikke baylanisli boladi.Ma`mleketimiz g`a`rezsizlikke eriskennen keyin xaliq bilimlendiriwin rawajlandiriw ma`selelerine, jetik qa`niyge kadrlar tayyarlawg`a ùlken itibar berilmekte. O`zbekstan Konstitutsiyasi ha`m hukimet qararlarina tiykarlang`an halda ha`zirgi waqitta xaliq bilimlendiriwinin` to`mendegi printsipleri qarar tabadi. O`zbekstan puqaralarinin` millletinen, dininen, jinsinan, ja`miyetlik awhalina qaramastan ta`lim aliwg`a ten` huqiqlilig`i printsipi. Bul printsip demokratik ruhinan derek beredi.Ha`mme mektep jasindag`i jaslar ushin bilim aliw ma`jburiy ekenligi printsipi. Bul printsip jaslarimizdi mag`liwmatli boliwi, zaman talabina juwap beretug`in ilimiy bilimlerdi iyelew, o`mirde o`z ornin taba aliwlari haqqinda ma`mleketimiz g`amxorlig`inan derek beredi.Barliq ta`lim mekemeleri ma`mleket ha`m ja`miyetlik o`zgeshelikke iye ekenligi printsipi. Bul O`zbekstandag`i barliq ta`lim-ta`rbiya mekemeleri ma`mleket ixtiyarinda ekenligin, bul sho`lkemlerdi ma`mleket pul menen ta`miyinlewin ko`zde tutadi. Ta`lim-ta`rbiya mekemelerinin` iskerligi ma`mleket ta`repinen basqarilip bariladi. Usi siyaqli tadbirler ma`mleketti xaliq ta`limi haqqindag`i siyasatin a`melge asiriw, oqiw-reje ha`m da`sturlerin bir putin boliwin ta`miyinlew imkaniyatin beredi.Qaysi tilde oqitiw ata-analardin` qa`lewine baylanislig`i printsipi. O`z perzentin qaysi tilde oqitiw erkinligi ma`mleketimizdin` internatsializm, insansuyiwshilik siyasatinin` jarqin ùlgisi. O`zbekstanda jasap atirg`an ha`r bir millet ag`zasi qa`legen tilde balalardi oqitiw huquqina iye. O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin` 4-statyasinda Respublikada ma`mleket tili o`zbek tili dep belgilengen. Biraq bug`an qaramay, Respublika territoriyasinda jasap atirg`an basqa xaliqlarg`a hùrmet penen qaraw, usi tillerdin` rawajlaniwina sharayat jaratip beriw ko`zde tutilg`an.Ta`limnin` biypullig`i printsipi. Konstitutsiyada Respublikamizdin` ha`r bir puqarasinin` biypul ta`lim aliw huqiqi, ta`limnin` ma`mleket qarawinda ekenlegi kepillengen. Ta`limnin` barliq turleri biypul boliwi ma`mleketimizde ja`ne basqa qatar materialliq sharalar menen qollap quwatlanip kelinbekte.Ma`selen, ayirim kem ta`miyinlengen oqiwshilardi ma`mleketin` o`zi ta`miyinlewi, studentlerdi stipendiya menen ta`miyinlewi ha`m olarg`a basqa materialliq ja`rdemler ko`rsetiliwi siyaqli Respublikada xaliq bilimlendiriwin rawajlandiriwg`a ta`sir etetug`in faktorlardan esaplanadi. Ha`zir ko`pshilik ta`lim-ta`rbiya mekemelerinde balalar ma`mleket esabinan ta`rbiyalanip kelinbekte.Oqiwshilardi ha`r ta`repleme kamal taptiriw, olardi qarawsiz qalmasliqlari ushin materialliq deregi imkan beretug`in mekteplerde kuni uzaytirilg`an toparlar duzilgen, jetim balalar ushin balalar uyleri, mektep-internatlar sho`lkemlestirilgen..Ta`limnin` ilimiylik ha`m dun`yaliq printsipi. Bilimlerdin` ilimiy o`zgesheligine iye boliwi ha`m bul pa`n ha`m texnika jetiskenliklerin esabqa alg`an halda ba`rhama o`zgerib, jan`alanip bariwi ilimiylik printsipi delinedi. O`zbekstan territoriyasinda barliq ta`lim mekemelerinde dun`yaliq bilimler beriledi. Bul printsipke so`zsiz a`mel qiliw balalarg`a beriletug`in bilimler mazmuni waqti-waqti menen qaytadan ko`rip, o`zgertilip turiwdi talap etedi.
Òzbekstan Respublikasinin Bilimlendiriw haqqindagi Nizami (1997-jil 29 avgust) Tàlim turleri haqqindagi 10-statyasinda sonday delingen.
Ozbekstan Respublikasinda talim tomendegi turlerde amelge asiriladi
-mektepke shekemgi tarbiya,
-uliwma orta talim,
-orta arnawla, kasip-oner talimi,
-joqari talim,
-joqari oqiw orninan keyingi talim,
-kadrlar bilimin asiriw ham qayta tayarlaw,
-mektepten tisqari talim.
Mektepke shekemgi tarbiya.
Xaliq bilimlendiriw diziminde birinshi basqish-mektepke shekemgi tarbiya. Onin tiykargi waziypasi balalardi salamat ham jetik qilip tarbiyalaw, olardi mektepke ham pedagogikaliq, ham psixologiyaliq tarbiyalawdan, olardin jeke qabiletlerin rawajlandiriwdan ibarat. Bul talim 6-7 jasqa shekem shańarak, balalar baqshasinda ham basqa talim mekemelerinde alip bariladi.Tarbiya pan bolip qalmay, al korkem oner ham, oni iyelew uzaq waqit dawam etedi. Ozi oqiytugin, barhama bilimin asirip baratugin insan oqitiwshi degen qagiyda tarbiyashiga ham tiyisli. Hamme waqit ozin tarbiyalaw menen, tarbiya ilimin ham sanatin iyelew menen shugillanatugin tarbiyashi haqiyqiy tarbiyashi bola aladi. Bul haqqinda alimlardin bir,i balani tarbiyalaw tarbiyashinin oz-ozin jetilistiriwden basqa narse emes, degen edi. Biz soni esten shigarmawimiz kerek tarbiya obekti bolgan bala uzliksiz òsedi, jildan-jilga tarbiya sharayatlari ozgeredi, bulardin hammesi tarbiya isinde bekkem waqiyalar jaratadi, bul bolsa tarbiyashidan do`retiwshi jantasiwdi talap eted. Xaliq bilimlendiriw dizimi dep belgili ma`mleketler ishki ha`m sirtqi rawajlaniwina klassifikatsiya beriwshi ha`mde belgili bir qag`iydalar tiykarinda sho`lkemlestirilgen barliq ta`lim-ta`rbiya mekemelerinin` tizimine aytiladi. O`zbekstanda xaliq bilimlendiriw dizimi respublikanin` ja`miyetlik-ekonomikaliq ha`m ma`deniy rawajlaniwinin` ustem tarawi esaplanadi. Xaliq bilimlendiriw dizimi O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi ha`m O`zbekstan Respublikasi ma`mleket g`a`rezsizligi tiykarlari haqqindag`i Nizamg`a muwapiq sho`lkemlestiriledi ha`m baqlanip bariladi. Respublikamizdin` konstitutsiyasinda 18 ha`m 41 statyalarinda ko`rsetilgenindey barliq puqaralar jinsi, milleti, tili, dini, ja`miyetlik kelib shig`iwi, siyiniwi, shaxsi ha`m ja`miyetlik da`rejesine qaramay bilim aliw huqiqina iye. Sonday aq, puqaralardin` biypul uliwma ta`lim aliwi ma`mleket ta`repinen kepillenedi. Bul huqiq ilim aliwdin` ha`mme turleri biypullig`i, jaslarg`a uliwma ma`jburiy orta ta`lim beriwdi a`melge asiriwdi oqitiwdi o`mir, o`nimli miynet penen baylanistiriw tiykarinda rawajlandiriw negizinde usiniladi.
Bilimlendiriw` haqqindag`i Nizamda xaliq ta`limi dizimi duzilisinin` bir qansha jan`a qag`iydalari en`gizilgen.
1. Ta`lim ha`m ta`rbiyanin` insansuyiwshiligi ha`mde demokratiyalig`i.
2. Ta`lim diziminin` uzliksizligi ha`m izbe-izligi.
3. Ma`mleket ta`lim diziminin` ilimiyligi ha`m dunyalig`i.
4. Ta`limde uliwmainsaniy ha`m milliy-ruwhiy qadiriyatlardin` ustemligi.
5. Ma`mleket ta`lim standartlari qag`iydasinda ha`mmenin` ta`lim aliwi ushin imkaniyat jaratilg`anlig`i.
6. Tayansh ta`limnin` ma`jburiyligi.
7. Ta`lim ruwhiy ha`m fizikaliq ta`rbiya da`sturlerin tan`lawg`a bir oqiw reje ha`m da`sturlerdi tasdiyiqlaydi.
8. Bilimlilik ha`m talanti xoshametlew.
9. Ta`lim mekemelerinde shet tillerdi uyreniw, din tariyxi ha`m dun`ya ma`deniyati tarawinda bilim aliw ushin sharayatlar jaratiw.
10. Ta`lim mekemelerinin` siyasiy partiyalar ha`m ja`miyetlik-siyasiy ha`reketlerdin` ta`sirinen shette boliw.
11. Ta`rbiyalaniwshilar ha`m ta`lim aliwshilardi hurmetlew.
12. Pedagog shaxsin, onin` ja`miyetlik da`rejesin hurmetlew.
13. A`meldegi nizamlar shen`berinde mulkshiliktiń` ten` huqiqlilig`i, olardin` g`arezsizligi, ta`lim mekemesi g`a`rezsiz yuridik shaxs bolip, nizamlarda belgilengen ta`rtipte duziledi.
. Ma`mleketimizde balalardin` ja`miyetlik ta`rbiyasi mektepke shekemgi jastan baslanadi. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri xaliq bilimlendiriw diziminin` birinshi buwini esaplanadi. Bul mekemeler shan`araq penen bekkem qatnasta balalardi ha`r ta`repleme ta`rbiyalaw ha`m rawajlandiriwdi ha`mde olardi mektepte oqiwg`a tayarlawda a`melge asiradi.Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerdin` tiykarg`i tipi yasli-baqsha bolip, onda balalar eki ayliqtan baslap mektepke baraman degenshe ta`rbiyalanadi. Yasli-baqsha mekemelerinde balalar jas da`wirlerine say turde jas toparlarg`a bo`lingen
Mektepke tayarlaw topari - 6 jastan 7 jasqa shekem bolg`an balalar ta`rbiyalanadi.Ma`mleketimizde yasli-baqsha mekemelerinen tisqari ayriqsha mektepke shekemgi mekemeler bo`beklik jastag`i (2 ayliqtan 3 jasqa shekem) balalar ta`rbiyalanip atirg`an yasliler ha`m mektepke shekemgi balalar ushin balalar baqshalari bar. Tildin` rawajlaniwinda kemshilikler bolg`an balalar ushin mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerinde logopediyaliq toparlar duziledi. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri 9-12 saat isleydi. Ush smenada isleytug`in korxanalar qasinda balalar tuni kun ta`rbiyalanatug`in mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri sho`lkemlestiriledi. Balalar bul jerde putin is ha`ptesi dawaminda jasaydi.

Den sawlig`i joq bolg`an balalar ushin sanatoriyali balalar baqshalari bar. Sanatoriyali balalar baqshalarinin` tiykarg`i waziypasi salamatlastiriwdan ibarat. Bul jerde balalar uzaq waqit ashiq hawada boladi, kusheytirilgen awqat jeydi, ha`miyshe vrach baqlawinda boladi. Ulken emlew profilaktika isleri menen birge balalar ha`r ta`repleme rawajlandiriladi. Bunday tiptegi balalar baqshasi ya qala sirtinda, ya onin` jasil zonasinda jaylastiriladi.Balalar uyi ha`m mektepke shekemgi ta`rbiya balalar uyi arnawli tiptegi mekemeler bolip, olar jetim balalar yaki shan`araqta ta`rbiyalaniwi turli sebeplerge ko`re qiyin bolip qalg`an balalardi ta`rbiyalawg`a mo`lsherlengen. Balalar uylerinde balalar tuwilg`aninan 3 jasqa shekem, mektepke shekem ta`rbiya balalar uylerinde 3 jastan 6-7 jasqa shekem ta`rbiyalanadi. Bunday balalar haqqinda g`amxorliq qiliw ma`mleket putinley o`z qarawina aladi.