Ibn arabshohning amir temur asarining mazmuni

IBN ARABSHOHNING AMIR TEMUR ASARINING MAZMUNI
Reja:
1. Amir Temur haqida yozma manbalar.
2. G‘arbiy Yevropa manbalarida Amir Temur va uning saltanati tasviri.
3. Sovet tarixshunosligi asarlari
4. Mustaqillik davrida temurshunoslikning shakllanishi va rivojlanishi

Qariyib sakkiz asrdan buyon dunyoning 50 dan ortiq mamlakatida sharqu-g‘arb dunyosida buyuk bobokolonimizni ham davlat arbobi, atoqli lashkarboshi va shaxs sifatida ixlos bilan ardoqlovchi insonlar barcha qit’alardan topilmoqda. Yozilgan asarlar shunchalik ko‘p bitilganki, agar ular bir joyga to‘plansa, ulkan va juda go‘zal, bebaho kutubxona paydo bo‘ladi. Bu asarlar ichida Amir Temur faoliyatini to‘g‘ri talqin asarlardan tortib, uning faoliyatiga bir tomonlama noxolis yozilgan asarlarni ham topish mumkin. Jahon tarixida o‘tgan sarkardalar va davlat arboblarining birortasi, u haqda yozilgan kitoblar va tadqiqotlarning soni bo‘yicha Amir Temurga tenglasha olmaydi. Amir Temur serqirra davlat arbobi bo‘lgan. U inson lazzat va huzur qiladigan barcha go‘zal holatlarga e’tibor bergan va real hayotda uni amalga oshirish uchun barcha imkoniyatlarni ishga sola olgan. Uning qanchalik ko‘p vaqti mamlakat tinchligini saqlashga qaratilgan bo‘lsada, go‘zal bog‘lar, me’moriy obidalar, teatr va musiqa, ilm-fan rivojiga davlat e’tiboridagi ish sifatida qaragani e’tiborga molikdir.

Temur davriga oid ilk manbalardan biri fiqxshunos G‘iyosiddin Ali ibn Jamol al-Islom Yazdiyning “Ro‘znomai g‘azavoti Hindiston” asari bo‘lib, bunda Amir Temurning Hindistonga yurish kundaligi berilgan. Bu kundalik shaxsan Temurning topshirig‘i bilan 1399-1403 yillar oralig‘ida yozilgan. Uning jahondagi yagona qo‘lyozma nusxasi Toshkentda saqlanadi.
Ushbu kundalik Amir Temurning 1398-1399 yillarda Hindistonga olib borgan yurishiga bag‘ishlangan bo‘lib, bizgacha yetib kelgan mukammal qo‘lyozmalardan biridir. To‘g‘ri asarda balandparvoz, madhiyabozliklar uchraydi. Ammo harbiy yutuqlarning ildizi, qo‘llangan harbiy strategiyava taktikaga oid usullari, Temur zamonasida amal qilgan amir, bahodirlar tiziminingstrukturasi va mohiyatinini tushunishga oid qiziqarli ma’lumotlar, hind xalqining Temur qo‘shinlariga ko‘rsatgan qarshiliklari to‘g‘risida muhim ma’lumotlarni olish mumkin. Bulardan tashqari Temurning safdoshlari, Samarqand va boshqa shaharlar to‘g‘risida ham qiziqarli ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Asarning maxsus bobida Temurning Samarqandga kelishidan tortib, uning hokimiyatining Movarounnahrda mustahkamlanishigacha bo‘lgan davrdagi yurishlari haqida ham ma’lumotlar berilgan. Temurning Mo‘g‘uliston, Xorazm, Mozandarn, Ozarbayjonga qilgan yurishlari, Mahmud G‘aznaviy yerlarining tobe qilinishi to‘g‘risida ham so‘zboradi. Temur hokimiyati davrida unga qaram bo‘lgan hududlardan savdo olib borish uchun xavf tugatilganligi qayd etilgan. Asarning qo‘lyozma asari V.V.Bartold tomonidan L.A.Zimin tarjimasi asosida kirish so‘zi bilan 1902 yil nashr qilingan.
Shuni alohida qayd etish lozimki, G‘iyosiddin Ali kundaligi asosida Temurning yurishida u bilan birga bo‘lgan Nasiriddin Umarning kundaligi yotadi degan taxmin bor. Nosiriddin Umar sohibqiron istagiga binoan, o‘z kundaligini Hindiston yurishida alohida jasorat ko‘rsatgan nevarasi Xalil Sultongan bag‘ishlagan. Bu kundalik voqealarning quruq ro‘yxatidan iborat bo‘lganligi bo‘lganligi sababli Temurni qoniqtirmaydi va u G‘iyosiddin Aliga batafsil yoritishni topshiradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, muallif tomonidan yozilgan asar matnining ko‘tarinkiligi vaTemur qiyofasini ilohiy kuchga ega bo‘lgan pahlavon sifatida ta’riflash bilan ajralib turadi. G‘iyosiddin Ali Temurning shiori “Adolat va kuchni” eslatadi deb yozadi.
Amir Temurning saroy tarixchilaridan biri Nizomiddin Shomiydir. U Tabrizlik bo‘lib, Bag‘dodda yashagan, bu shahar Temur tomonidan zabt etilganidan so‘ng, unga sodiq fuqaro bo‘lishga qasamyod qilgan. U 1401-1402 yilda Temur podsholigi tarixini tushunarli tilda yozish uchun farmoni oliy olgan. Saroy solnomachisi bo‘lganligi sababli Temurning keyingi yurishlarida birga bo‘lgan Shomiyning asari “Zafarnoma” yoki “Temur Zafrnomasi” nomi bilan ma’lum. Mazkur asar bizning davrimizgacha ikki tahrirda yetib kelgan va unda voqealar tafsiloti 1404 yil oxirigacha yetkazilgan va Temurga taqdim etilgan. Muallif asarni yaratishda Temur tarixiga oid qator og‘zaki va yozma manbalardan, jumladan uning yurishlarida bitilgan kundaliklarda ham foydalangan. Asar 1937 yilda F. Tauer tomonidan chex tiliga tarjima qilingan.
Amir Temur davriga oid mashhur manba Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asaridir. Bu asar qahramonlik, yuksak optimistik ruhda yozilgan. Mazkur asar Temurning harbiy yurishlariga yakun yasaydi. V.V.Bartold ta’kilaganidek bu “ko‘p nusxalarda saqlangan, jamoatchilik o‘rtasida keng tarqalgan hamda keyingi tarixchilarga o‘z ta’sirini o‘tkazgan asardir. Mazkur asar ikki nom bilan “Temur Zafarnomasi” va “Jahongir Temur” nomlari bilan ma’lum. Tarixchi va shoir Mavlono Sharafuddin Ali Yazdiy Yazd shahridagi yirik olim shayx Hojiji Yazdiyning o‘g‘li bo‘lib, o‘spirinligida otasi kabi shahardagi so‘fiylik oqimiga mansub shayxlar bilan muloqatda bo‘lgan. Ma’lum vaqt Shohruhning o‘g‘li fors hokimi Sulton Ibrohim saroyida, Samarqandda va Yazdning Taft shahrida yashagan. Shu qishloqda Sharafuddin Ali Yazdiy(1454 yilda vafot etgan) va Alisher Navoiy uchrashgani tarixdan ma’lum. Ali Yazdiy “Zafarnomadan” dan tashqari nazm tarzida “Temur tarixi” degan asar ham yozgan.
Ali Yazdiy o‘z “Zafarnoma”sini “Sohibqiron fathnomasi” yoki “Jahongir tarixi” deb ham nomlaydi. Temuriy shahzoda Sulton Ibrohim istagi bilan boshlangan “Zafarnoma” Sharafuddin Ali Yazdiy tomonidan (1424-1425) yillarda tugallanadi.
“Zafarnoma”ning asosiy matnida 1414 yilda yozilgan kirish, ayrim hollarda boshlanish(iftitax) deb ataladigan qism bilan beriladi. Mazkur qismda Temurning nasl-nasabi, O‘rta Osiyoda mo‘g‘ullar tarixi va Temur tarixiga oid birinchi hamda uning vafotidan so‘nggi qator voqealar tafsiloti beriladi. Qo‘lyozmaning bir necha tahriri, jumladan qisqartirilgani ham mavjud. Ali Yazdiy asari asosan Nizomiddin Shomiyning asari negizida yozilgan.
Umuman olganda “Zafarnoma”ning manbalari quyidagilardan iborat: Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma”sining rejasi va tuzilishi; Temurning ayrim yurishlarining kundaliklari, bulardan Yazdiy o‘zining o‘tmishdoshlariga nisbatan ko‘proq foydalandi. Temurga hamroh bo‘lgan fors va uyg‘ur mirzalarining yozuvlari: nazm shaklida yozilgan “Xon tarixi” nomli turkiy solnoma: yurish qatnashchilari va zamondoshlarining og‘zaki aytganlari.
Keyinchalik “Zafarnoma” matni shoir Lutfiy tomonidan fors, Xotifiy tomonidan(1521 yil vafot etgan) tomonidan tojik tilida she’riy usulda yoziladi. XVI asrda bu asar matnini Muhammad Ali ibn Darvishali Buxoriy o‘zbek tiliga o‘giradi.
Ali Yazdiy “Zafarnoma”sining fors tilidan fransuz va ingliz tillariga tarjimasi 1722-1723 yillarda chop etildi. Tarjimon Petti di dlya Krua tarjimasining inglizcha rivoyati, 1885-1888 yillarda Kalkuttada “Hindiston kutubxonasi” seriyasida ikki tomlik tarjima amalga oshirildi. Rus tilida “Zafarnoma”dan parchalar turli paytlarda chop etilgan, shulardan birinchisi 1836 yilda Peterburgda amalga oshirilgan.
XVI-XIX asrlarda al-Buxoriy, al-Hivoqiy tomonidan o‘zbek tiliga, al-A’jiy tomonidan turk tiliga o‘girilgan matnlar qo‘lyozma tarzida mavjud. Eng yangi aynan nusxa nashri 1972 yilda Toshkentda A.K.Arends tahriri ostida, Asom O‘rinboyevning mufassal kirish so‘zi bilan chiqdi. Xulosa qilganimizda Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari manbalar orasidagi eng ishonarli va haqqoniysi hisoblanadi.
Amir Temur davri tarixin o‘rganishda Temur va Shohruhning zamondoshi Tojiddin as-Salmoniyning asari “Zayli Zafarnoma” yoki “Tarixnomai Salmoniy”(1410) diqqatga sazovordir. Muallif Shohruhning amriga binoan o‘z asarida Temur podsholigining oxirgi yillari va vafot etganidan keyin davrni(1409 yilgacha) ko‘rsatgan. Mazkur asarda shaxsan Temur haqidagi ma’lumotlar kam, borlari ham uning hayoti oxirgi yillariga oid bo‘lib, Mo‘g‘uliston va Xitoyga yurishlariga haqidadir. Uningasarida Temurning kasalga chalinishi va vafot etishi esa yorqin buyoqlarda mufassal berilgan: “ Hijriy bo‘yicha 807 yilning 18 sha’boni chorshanba o‘tar kechasi” uning xoni” o‘z uyidan chiqib, Ollohning qarorgohiga otlandi” va hozir undadir, u yerda Qur’on ta’biricha “osoyishtalik, xushbo‘ylik, rohat bog‘i mavjud”. Bundan tashqari uning asarida Temur vafotidan keyin hokimiyat uchun kurashning qizib ketishiga oid ma’lumotlar keltiriladi. Mazkur ma’lumotlarda Ali Yazdiy o‘z asarida unumli foydalangan.
Temur davriga yaqin, uning vorisari temuriylarning faoliyati bilan bog‘liq manbalar orasida Hofizu Abru asarlari diqqatga sazovordir. Bu asarlar asosan, XV asrning ikkinchi va uchinchi o‘n yilliklariga tegishlidir. Hofizu Abru(Shahobuddin Abdulloh bin Lutfulloh bin Abdurashid al –Havofiy) Hirotda tug‘ilgan bo‘lib, Temur saroyiga yaqin turgan, keyinchalik Shohruhning saroy tarixchisi bo‘lgan(1431 yoki 1430 yilda vafot etgan). Uning qalamiga biri jug‘rofiyaga, ikkinchisi tarixga oid ikki yirik asar mansub. Tarixga oid asarida butun dunyo tarixi bo‘yicha to‘plamning (“Majma’ ut- tavorix”) mundarijasi va kirish so‘zi berilgan. Ushbu to‘plamning birinchi jildining birinchi bo‘limi Temurga bag‘ishlangan. Hofi Abro‘ asarining tarixga bag‘ishlangan qismi “Zubdat ut-tavorix”(“Solnomalar qaymog‘i”), oldingi matnda “Majma’ ut-tavorix”( “Tarix to‘plami”) nomi bilan kirgan. Hofizu Abru to‘plovchi sifatida o‘z asarlariga unga ma’lum, keyinchalik yo‘qolib ketgan bir qator xabarlarni qo‘shgan. Shuning uchun ham uning asarlarining ma’lum bo‘limlari shu davrdagi voqealar va sharoitni ko‘rsatish uchun muhim birinchi manba hisoblanadi..Ilgari Hofizu Abru asarlarining ma’lu bo‘limlari ma’lum bo‘lgan bo‘lsa, hozirga kelib u matnlarning hammasi bor, ammo G‘arb va Sharqdagi turli kutubxonalarda ayrim-ayrim holda saqlanmoqda. Hofizu Abru Temurning rasmiy tarixchilaridan farqli ularoq, Temur tomonidan Samarqand yaqinidagi Anhor tumanida va Murg‘ob o‘zaning yuqorigi qismida amalga oshirilgan sug‘orish ishlari haqida ham ma’lumot keltiradi. Bundan tashqari Temur o‘limi haqida ham hikoya qiladi, bu ma’lumotlar Yazdiy va Samarqandiy ma’lumotlarida yo‘q. Hofizu Abru asarlari Abdurazzoq samarqandiy foydalangan asosiy manbadir.
Temuriylar davrining yetuk tarixchisi Muiniddin Natanziyning 1412-1414 yillarda fors tilida yozgan “Muntaxab ut tavorixi Muiniy”(Muiniy tarixlari tanlanmasi) asari g‘oyat katta hajmda bo‘lib, unda eng qadimgi zamondanlardan to Amir Temur vafotigacha bo‘lgan davrda jahondagi bir qator mamlakatlarda ro‘y bergan muhim tarixiy voqealar bayon qilingan. Asar muallifi Amir Temurga zamondosh bo‘lib, o‘z davri manzaralarini bevosita kuzatish, tarixiy voqelarning ishtirokchilari bilan suhbatlashish, kerakli ma’lumotlarni olish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Amir Temurning o‘smirlik va yigitlik davridagi ba’zi muhim voqelar bu asrda boshqalarga nisbatan kengroq yoritilgan. Shuningdek sohibqironning harbiy mahorati, o‘sha davrda faol qo‘llanilgan ko‘plab harbiy atamalar va jang usullari haqida yangi ma’lumotlar mavjud.
Temur davri manbalari orasida Kamoliddin Abdurazzoq bin Jamoliddin Isxoq as-Samarqandiy (1413-1483yy) tojik tilida yozilgan “ Matla-’ us sa’dayn va majma’ ul bahrayn”(Ikki baxtli yulduzning balqishi va ikki dengizning birlashishi) asari katta e’tiborga molikdir. Asar 1304 yildan to 1470 yilgacha bo‘lgan tarixiy davrga bag‘ishlangan bo‘lib, mo‘g‘ullar hukmronligining oxirgi o‘n yili va Temur hamda temuriylar davrini o‘z ichiga oladi. U Hirotda tug‘ilgan, otasi Shohruh saroyida qozi va imom bo‘lib xizmat qilgan. Uning o‘zi elchi sifatida Hindistonda bo‘lgan. Shohruh vafotidan keyin Abusaid mirzo va boshqa temuriylar saroyida xizmat qilgan. 1463 yilda Shohruh tomonidan qurilgan Hirotdagi so‘fiylar xonaqohiga shayx etib tayinlangan. Uning asarlarida boshqa asarlarda uchramaydigan tafsilotlar mavjud. Bizning kunlarda uning asari tojik tilidan o‘zbek tiliga o‘girilgan.
Mirxondning (1433-1498 yy)”Ravzat us-safo”(Musaffolik bog‘i), uning nabirasi G‘iyosiddin ibn Humomiddin Xondamirning (1475-1535 yy) “Habib us-siya fi axbor va afroz ul-bashar” (Inson xabarlari va farzlarida do‘stning tarjimai holi) ham muhim ahamiyatga ega Asar 1524 yili yozilib, qo‘shimchalar kiritilib 1529 yilda yakuniga yetkazilgan bo‘lsa-da.
Temur davriga oid manbalar orasida “Malfuzati Temuriy” yoki “Voqeati Temuriy”(Temurning tarjimai hol estaliklari) qo‘lyozma asarida Temurning yetti yoshligidan tortib to vafotigacha bo‘lgan hayotining tafsiloti berilgan. Turkiy tilda yozilgan qo‘lyozmaning asl nusxasi barcha izlanishlarga qaramasdan hozirgacha noma’lum. Bizgacha yetib kelgan qo‘lyozmaning asli xurosonlik Abu Tolib al-Husayn Arabiston bo‘ylab sayohati davrida Yaman vodiysi Ja’far podshi kutubxonasidan topib, turkiy tildan fors tiliga o‘girgan. O‘zi tarjima qilgani 1628-1659 yillarda Buyuk Boburiylarda Shoh Jahonga taqdim qilgan. Shoh Jahonning topshirig‘iga binoan shu yilning o‘zida qo‘lyozma matni Muhammad Afzal Buxoriy tomonidan tahrir qilinib, unigng tafsilotlar to Temur vafotigacha ya’ni 1405 yilgacha “Yulduzlar baxtli ravishda uyg‘unlashgan kishining hikmatli so‘zlari” nomiga yetkazilgan. Ammo hozirgi kungacha Amir Temur davlatchiligiga oid yana bir muhim asar “Temur tuzuklari” asarining turkiycha qo‘lyozmasi topilgan emas. .Asl nusxasi topilmagani uchun uning yozilgan sanasi olimlar tomonidan aniqlanmagan, ammo unda bayon qilingan voqealar, ma’lumotlar mazkur davrga to‘g‘ri keladi. Asosiy rivoyatlarga qaraganda “Tuzuklar” Temurning devonida yaratilib, uning o‘zi tahrir qilgan yoki hech bo‘lmaganda, unigng saroyiga yaqin odamlar tomonidan tuzilgan. Yana bir rivoyatga qaraganda “Tuzuklarni Temur mirzalarga aytib turib yozdirgan.
“Tuzuklar” siyosiy-falsafiy, ma’naviy-axloqiy mazmuning boyligi bilan mashhur bo‘lgan va turli davrlarda ko‘plab tillarga tarjima qilingan, davlat boshqaruvida undagi g‘oyalardan foydalanilgan.
Shuni ham alohida qayd etish lozimki, Amir Temur faoliyatiga faqat ijobiy emas balki salbiy qirralarini topishga intiluvchi ko‘plab murrixlar asarlari ham mavjud. Bular sarasiga asli suriyalik, Ibn Arabshoh – Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohimning (1389-1450) “ Ajoyib al-maqdur fi tarixi Taymur”(Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibatlari) asari Temur davriga oid muhim manbalar qatorida turadi. 1401 yilda Amir Temur Damashqni zabt etgan vaqtda Ibn Arabshoh 12 yoshda edi. U 1401 yilda asir sifatida Samarqandga olib keltirilgach, bu yerda 1408 yilgacha yashagan va o‘z vataniga qaytgan. 1419 yilda Amir Temur davri tarixini yozib qoldirgan. Bu asar Amir Temurga nisbatan salbiy va dushmanlik munosabatida, manba va dalillarga kam asoslanib, o‘zining ichki subyektiv taassurot va munosabatlari asnosida yozilgan bo‘lsa ham, undagi ba’zi ma’lumotlar saltanat tarixini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Tarixchi Amir Temurning irodasi mustahkam, qattiqqo‘l va adolatli rahbar ekanligi, davlatni qonunlarga asoslangan holda boshqargani hamda o‘zi shohid bo‘lgan voqealar haqida qimmatli ma’lumotlar berib o‘tgan. Jumladan u o‘z kitobida:” Temur o‘z g‘oyibligida mamlakati va raiyasi ishlarida nelar yuz berganini surishtirib, yeru mulklari masalalarini diqqat bilan o‘rgana boshladi va hokimlarga yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatdi; atrof va chegaralar, tevarak chetlar foydasi tadbirini ko‘rib, kattayu-kichikning g‘amini yeb, boyu-faqirning manfaati bilan mashg‘ul bo‘ldi. O‘z mulohazasi taqozasiga ko‘ra barcha ashyolarni o‘z o‘rniga qo‘yib, jami mansabu-martabalar jilovini o‘shanga sazovor kishilar qo‘liga tutqaza boshladi. U sayidlarni e’zozlab, karomatlar sohiblari bo‘lgan avliyolarni izzatu ikromli qildi, ilmu-fanni va uning ahllari hurmatini oshirib, ularga muravvatini sochib, martabalarini ulug‘ladi..” kabi fikr-mulohazalarini keltirib o‘tgan.
Temurga salbiy fikr bildirganlar orasida misrlik tarixchi Ibn Tag‘riberdi(1411-1465) ham bor. U Temurning Turkiya, Misr, Suriyaga nisbatan olib borgan siyosatini qoralagan. Ibn Arabshoh kabi Damashqning olinishini va talanishini darg‘azab bo‘lib yozgan.
XV asr arman tarixchisi Metopetsi Tovma va ham Temurning o‘zi va Sharqqa qilgan yurishlari haqida g‘azab va g‘araz bilan yozgan. Temurga dushman bo‘lgan mamlakatlarda yaratilgan asarlar jumlasiga “ Povest o Temer-Aksake” ni ham qo‘shsa bo‘ladi. Vaholanki Temur Oltin O‘rdani tor-mor qilib Rusiya unga boj to‘lash kabi iqtisodiy zulmdan ozod etildi.

Bugun dunyo olimlarini Temuriylar saltanati yuksala borganligining sirlari hamda inqirozining sabablari qiziqtiradi. Mazkur xolatlarni bilish uchun o‘nlab savollar paydo bo‘ladi, ular Kristofor Marloni “Buyuk Temur” (1587-88) sahna asari, Nikolas Roveni “Buyuk Temur”(1702) tragediyasi, nemis yozuvchisi Kazemir Edshmidning “Sohibqiron”(1918) qissasini yozishga, Volterni Esse bitishga, Gyoteni o‘z devonidan unga o‘rin berishga, Gendelni unga bag‘ishlab opera yaratishiga majbur qildi.

Nemis olimi M.Dagen Hort 1913 yilda Ovrupa sharqshunoslarining Amir Temur va Temuriylar davriga bag‘ishlangan asarlar ro‘yxati-bibliografiyasi chop ettirdi. Fransuz olimlari Keren, «Tamerlan yohud sohibqiron salatanati (Nyutabel, Shvetsariya 1978) J.P.Ru Tamerlan (Parij, 1994) nomli kitoblarida har biri Amir Temur haqidagi 100 dan ortiq asar ro‘yxatini keltirganlar. Abulhay Habibiy 1974 yilda Tehronda 1018 sahifadan iborat «Temur davri san’atlari» asarini chop ettirdi.
«Ahmad Zakiy Validiy asarlarini tartibi» kitobida 23 asar va kitob ko‘rsatilgan.
Rus sharqshunoslaridan N.Ostroumov fransuz tilidan «Temur tuzuklar»(1994) ,YE.Langlening «Temur hayoti» (1890) asarlarini nashr ettirdi. Bundan tashqari Rui Gonsales de Klavixoning « Amir Temur saroyiga sayoxati kundaliklari» (1881), H.Vamberinning «Buxoro tarixi» (1873), o‘zbek tilida Amir Temurning «Tarjimai xoli»ni Likoshin 1894 yilda rus tilida nashr qildilar.
T.N.Granovskiy, M.I.Ivanin, D.N.Logofet, I.I.Umnyakov, Y.Zimin va boshqalar Amir Temurning sarkardalik mahoratiga alohida e’tibor berilgan maqolalar chop ettirganlar. V.V.Bartold « Turkiston mo‘g‘o‘l istilosi davrida» , «Ulug‘bek va uning davri» , A.Y.Yakubovskiyning « O‘zbekiston xalklari tarixi» ning Amir Temur va Temuriylarga bag‘ishlangan bo‘limi, uning B.D.Grekov bilan hammualliflikda yozgan « Oltin o‘rda va uning kulashi» va boshqa asarlar temurshunoslikda rus tarixchilari tomonidan yozilgan mashhur asarlar sarasiga kiradi.
XVI, XVII, XVIII asrlardayoq Ispaniya, Fransiya va Angliyada Amir Temurga bag‘ishlangan ilmiy va sahna asarlari yaratildi. Ularning aksariyatida Sohibqiron nomi ehtirom ila, “gran Temurbek”, ya’ni “buyuk Temurbek” deya tilga olinadi. Xolisona aytganda, dunyo tarixidan boxabar har bir ziyoli buyuk Sohibqiron haqida asar yaratishni orzu qiladi. Bugun g‘arb tillarida 500 dan ziyod asarlar bitilgan. Jahon tarixida o‘tgan buyuk sarkardalar va davlat arboblarining birortasi, u haqda yozilgan kitoblar va tadqiqotlarning soni bo‘yicha Amir Temurga tenglasha olmaydi. Bu haqda AQSH harbiy qo‘mondoni Richard Nelsonning: “ Amir Temur hozirgacha yashagan ajdodlar orasida ham, bundan so‘ng yashaydigan avlodlar orasida ham eng buyuk shaxs bo‘lib qolaveradi” so‘zlari fikrimiz isbotidir.
Ko‘plab G‘arb mamlakatlarida ulug‘ Sohibqiron merosini o‘rganish tarix, san’at, me’morchilik, harb ilmi kabi fanlarning alohida yo‘nalish sifatida shakllangan. Bugungi kunda dunyoning 50 dan ortiq mamlakatida temurshunos olimlar ilmiy izlanishlar bilan band. Amir Temur va temuriylar tarixiga oid ko‘plab kitoblar chop etilmoqda. Bu esa o‘zbekning, O‘zbekistonning tarixini o‘rganish demakdir.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Yevropada Amir Temur haqidagi birinchi kitob-“Taqdirning o‘zgaruvchanligi xususida” deb nomlangan. Bu asar 1431-1448 yillar oralig‘ida yozilgan bo‘lib, italiyalik ruhoniy Jiovanni Fransesko Pojjio Brachchiolini qalamiga mansub. U Temur haqidagi ma’lumotlarni Sohibqiron askaridan olib asar yozgan.
Jahon temurshunosligining bayroqdori sifatida Rui Gonsales de klavixo tan olinadi. U 1404 yilning sentabrida Samarqandga keladi. U uch yillik safarini to‘liq qo‘lyozmaga tushirgan. U samarqandda Temur bilan bir necha marta uchrashgan. Klavixo Temur saroyi ayyonlari va amaldorlari bilan muloqatda bo‘lgan. Turli mamlakatlardan kelgan elchilar tashrifini kuzatgan. Saroyda katta hurmat ko‘rsatilgan Klavixo shunday yozadi: “ Bu ulkan bahri muhitda hatto mitti baliqning ham munosib o‘rni va ahamiyati bor edi”. Klavixoning “Samarqandga, Temur saroyiga sayohat kundaligi. 1403-1406 yillar” nomli asari qiziqarliligi bilan ham qimmatlidir. Bu asar 1582 yilda Seviliyada “ Buyuk Amir Temur hayoti va faoliyati hamda saltanatiga qarashli yerlar tavsifi” degan nom bilan nashr qilingan.
Qudratli Rim imperiyasi inqirozi va parchalanishiga oid asar yozgan ingliz olimi Edvard Gibbon(1737-1794) Sharqning o‘rta asr davridagi tarixiga to‘xtalar ekan Temurni ham chetlab o‘tmaydi. “Butun dunyoni istilo qilib, unga hukmronlik qilish shuhratparast Temurning bosh maqsadi edi... Avlodlar hurmatiga ega bo‘lish, ularning yodida qolish bu olijanob zotning ikkinchi istagi edi”. Temurning oddiy fuqoradan Osiyo hukmdori darajasiga chiqishini alohida ta’kidlagan.
Temur haqida tarixchilarning Geydelberg maktabi deb ataluvchi maktabning eng ko‘zga ko‘ringan vakili Fridrix Shlosserning (1776-1861) o‘zining “Butun dunyo tarixi” asarida Temur “baxtli jangchi, jahonning yangi istilochisi.. shu bilan bir qatorda olisdagi Sharqning qonun chiqaruvchisi edi. Osiyodagi kamyob bo‘lgan taktik va strategik hamda qonunshunos ekanligini tan ola olgan.
Umumiy tarixning mashhur muallifi Georg Veber: “ Temur lashkarboshi, hokim va qonunshunos sifatida yuksak talantga ega bo‘lib, bilimlarga o‘ch edi, olim, rassomlarga homiylik qilar va yaxshi kayfiyati bo‘lganda “odil qozi edi”.
Temur davri tarixini o‘rganishda fransuz maktabining alohida o‘rni bor. Xususan prof. Lyusyen Keren “Temuriylar tarixi va san’atini o‘rganish va fransuz –o‘zbek madaniy aloqalari uyushmasi”ning raisi va shu uyushma “Temuriylar” jurnalining muharriridir.U Temurni Yevropa xalqlari hayotidagi o‘rni va xizmati, uning muzaffar sarkarda, mohir diplomat va ilm-fan homiysi ekanligini e’tirof etgan. “Buyuk temurning eng katta xizmati-u ikki qit’a –Osiyo va Yevropani ma’naviy jihatdan bir-biriga yaqinlashtirganidir. U “Amir Temur nomli ikki qism, olti pardali pyesa yaratgan. Bundan tashqari uning Amir temurning dunyoga kelishidan umrining oxirigacha bosib o‘tgan yo‘li to‘g‘risida “Amir Temur saltanati”(1980) nomli asar yozgan.
Amir Temurning hayot yo‘liga bag‘ishlangan asarlardan biri muallifi ingliz muallimasi Hilda Hukxemdir. Asar 19 bobdan iborat bo‘lib, Temur va uning davridan boshlab, Temurning o‘limi bilan yakunlangan.
Ammo, XX asrning 60-80 yillarida rus tarixchilari Amir Temur shaxsini o‘rganishda alohida e’tiborga molik tadqiqotlar olib bordilar. T.N.Granovskiy Temur faoliyatidan kamchilik ko‘proq izlagan olimlar sarasiga kiradi. Temur tarixiga akademik V.V.Bartold tomonidan yetarlicha baho bergan.
Birinchidan, Chingizxon bilan Temur o‘rtasidagi tafovut keyingisining keng ilmligi bilan belgilanadi ;
Ikkinchidan, Temur dinga alohida e’tibor bergan, siyosiy maqsadlarni ko‘zlagan. U din peshvolari hamda darveshlarga sirtdan hurmat ko‘rsatar, ruhoniylar mulkini boshqarishga aralashmas.., o‘z fuqarlari tomonidan din aqidalarini bajarishini nazorat qilar. Harbiylar hamda fuqarolar boshqarishning tuzilishi faqatgina Chingizxon qonunlari asosida belgilanardi.
Uchinchidan, Temur doimo davlat tartibi g‘oyasi tarafdori edi.
To‘rtinchidan, Temur bir vaqtning o‘zida shavqatsiz buzg‘uvchi va mehribon quruvchi bo‘lgan.
Tarixchi-sharqshunos A.Y.Yakubovskiy Temurning shaxsiy dovyurakligi, saxiylik, odamlarni ajrata bilish va o‘ziga yordamchi tanlay bilish, yetakchi rolida chiqa bilish qobilyatini alohida ta’kidlagan. Ikkinchidan, Temur miqyosi buyuk hokim sifatida savdoning afzalliklarini yaxshi tushunar, shuning uchun ham jahon karvon savdosi yo‘llari ustidan hukmronlik qilishga intilar edi deb yozadi.
Sohibquron bobomizning hozirgi kundagi qadrlanishiga zamin tayyorlagan siymolardan biri taniqli o‘zbek olimi akademik I.M.Mo‘minovdir. U bu yoqda mardonavor kurashdi va jonini fido qildi. I.Mo‘minovning «Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli « (Toshkent, 1968) nomli o‘z davrida katta shov- shuvga sabab bo‘lgan risolasining 1993 yilda qayta nashr etilishi muhim voqea bo‘ldi. Mazkur asar ilmiy-ommabop tarzida bo‘lib, ma’lum manbalarga asoslanib yozilgan edi. Risolaning asosiy mazmuni Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rnini ko‘rsatib berish edi. Adolat yuzasidan qayd etish lozimki, Temurning olib borgan urushlari “bosqinchilik xarakterida” bo‘lib, “bosib olingan mamlakatlar xalqlari hayotida shavqatsiz istilochi sifatida qolgan “ deb yozadi. Shu bilan barobar, risola muallifining diqqat markazida, asosan Temurning siyosiy arbob, O‘rta Osiyo davlatining tashkilotchisi, “madaniyatni yaratuvchi va qadrlovchi” sifatidagi xizmatlari turgan.
Mazkur kitobchaga P.N.Fedoseyev, A.N.Yakovlev va boshqalarning aks –sadolari chiqdi. Toshkentlik tarixchi M.A.Abduraimov “SSSr tarixi” jurnalida I.M.Mo‘minov risolasini ochiqdan-ochiq qoralovchi maqola bosib chiqardi. Shundan so‘ng Novoselsev va M.G‘ Vaxobovlar tomonidan kitobcha tanqid qilindi.
«Qizil imperiya davrida «Amir Temur nomi tariximiz sahifalaridan qora bo‘yoklar bilan o‘chirildi, unutishga mahkum etildi. Maqsad xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g‘urur tuyg‘usini yo‘qotish uchun, qaramlikka, tobelikka ko‘ndirish edi. Lekin, o‘zbek xalqi o‘z ajdodlarini o‘z bahodirlarini unutmadi, ularni hamisha yuragida, qalb to‘rida sakladi.
Buyuk bir davlatga asos solgan, olamni tebratgan, nomi yetti iklimga mashhur bo‘lgan boboqalonimizning ot ustidagi siymosi mustaqillik va erkinlik ramzi sifatida azim shahar Toshkentning markaziy hiyoboniga ko‘yildi. Bu sohibquron tug‘ilgan yurt Shahrisabzdagi yodgorlik taqdiriga jaxongirlik bitilgan navqiron yigitning tajassumiga o‘hshaydi. Samarqanddagi haykalda Sohibquron taxtda o‘tirgan xolatiga buyuk davlat asoschisi, tadbirqor rahbar va donishmand siyosatchi sifatida tasvirlanadi. (Xalq so‘zi. 1996 yil 27 yanvar).
Zero ma’naviyatimizning eng teran o‘k tomirlaridan biri zoti ulug‘ Amir Temur siymosidir. Sohibquron siymosi insoniyat tarixida bizgacha bo‘lgan, bizdan keyin ham bo‘ladigan katta bir olamshumul voqelik.
Darhaqiqat, tarix takrorlanadi vaxotirvsida o‘z kahramonlarini esaydi. Komilni komil taniydi , buyuklarni buyuklar tan oladilar. Amir Temurdek ulug‘ bobomiz haqida olimlarimiz va adiblarimiz so‘nggi yillarda bir kator ilmiy, tarixiy va badiiy asarlar yaratdilar.
Birinchi martaba « Temur tuzuklari». (Toshkent, 1992),» Amir Temur o‘gitlari».(Toshkent, 1992), «O‘zbegim». (Toshkent, 1992), kabi kitoblari chop etilgan.
Mirzo Ulug‘bekning «Tarixi arba’ ulus». (To‘rt ulus tarixi)-Toshkent,1994) va «Ziji jadidi Kuragoniy»,(Ulug‘bek Kuragoniyning falakiyotga oid jadvallari) Toshkent, 1994), Sharafuddin Ali Yazdiyning « Zafarnoma «si (Sharq yo‘lduzi jurnali 1992-1993 yil sonlari), Ibn Arabshohning «Ajoyib al-makdur fi tarixi Taymur» (Temur tarixida taqdir ajoyibotlari) Toshkent, 1992), H Vamberining « Buxoro yohud Movarounnahr tarixi», Toshkent, 1990), M.Ivaninning «Ikki buyuk sarkarda». (Chingizxon va Amir Temur). (Toshkent, 1994), Mulla Salohiddin ibn Mullo Aloiddin hoja eshon (Salohiddin Toshkandiyning «Temurnoma». (Toshkent, 1990), Abdulg‘oziyning «Shajarai Turk». (Toshkent, 1992) tarixiy asarlari nashr qilindi.
1992 yil may oyida tuzilgan «Amir Temur ma’rifiy jamiyati» hozirgi zamon o‘zbek temurshunosligining shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynay boshladi. Taniqli tarixshunos olim akademik B.Ahmedovning «O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari.(Toshkent, 1994) va « Amir Temur» (Toshkent, 1995) kitoblari bu boradagi salmoqli kadamlardir. Ashraf Ahmadning « Ulug‘bek Muhammad Tarag‘ay» (1394-1449) Toshkent , 1994) H.Boboyevning « Amir Temur va uning qarashlari» (1994)
A.Muhammadjonovning « Temur va Temuriylar saltanati»,(Toshkent 1995), O‘zbekiston tarixi (U asrdlan XVI asr boshlarigacha), Toshkent, 1994), Sh.Karimov, R.Shamsutdinovning «Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati», B.Valiho‘jayevning «Ho‘ja Ahror tarixi:, «Samarqand va samarqandliklar» (Toshkent 1984) M.Xudoykulovning «Rivoyatlar va hikoyatlar»(Toshkent, 1995) nomli asarlari xalqimiz mulkiga aylandi.
Keyingi yillarda nashr etilgan Amir Temur va Temuriylar to‘g‘risidagi barcha mazmunli risola va maqolalarni qayd etishning imkoni bo‘lmaganligidan faqat ularning mualliflarini sanab o‘tamiz. H.Ziyoyev, A.Kayumov, A.O‘rinboyev, R.Mukminova, H.Bobobekov, A.Abdurahmonov, U.Uvatov, P.Ravshanov, P.Zohidov, F.Sulaymonov, A.Hayitmetov, D.Yusupova, Y.Buryakov, T.Hodjayov, E.Rtveladze, Hayrulla Ismatulla va boshqalar. Ular tomonidan M.Abduraimov “Temur va To‘xtamish”(2000), Amir Temur jahon tarixida(2001), Keren L., A.Saidov Amir Temur va Fransiya(2017), Sh.O‘ljayeva Amir Temur diplomatiyasi(2018), Sh.O‘ljayeva Amir Temur davlat boshqaruvi(2017)
Shoiru adiblarimizdan Abdulla Oripovning « Sohibqiron» (Toshkent,1996) nomli she’riy dramasini Hurshid Davronning «Samarqand hayoli « Tarixiy va ma’rifiy badialar (Toshkent, 1991) va « Sohibqiron nabirasi yohud mitti yo‘lduz qissasi». (Toshkent, 1995) kitoblari, Hakim Sattoriyning «Xotira karvoni» (Amir Temur saltanatiga safarlari)-Toshkent, 1994) risolasi. To‘ra Mirzo, Ma’ruf Jalil va O.Bo‘riyevning asarlarini alohida qayd etmoq kerak.
YE.Berezikovning «Buyuk Temur» tarixiy romani, Qamchibek Kenja Buyuk sohibqiron o‘tgan yo‘llarda(2014), Nurali Qobul Sultonning so‘ngi kuni yoxud Amir Sihibqiron va To‘tamishxon(2014) kitoblari chop etildi.
Albatta, o‘zbek temurshunosligining biz zikr etib o‘tgan namunalari hali juda kam, katta ishning boshlanishi, hamir uchidan patir, xolos. Biz tilga olgan va bo‘lajak tadqiqotlar hamda asarlar Sohibqiron Amir Temur bobomiz tarixi haqidagi bor hakikatni ancha to‘la ochib berishiga ishonchimiz komil.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Buyuk siymolаr, аllomаlаr. Mаjmuа. Toshkent, "Аbdullа Kodiriy" nomidаgi xаlq me’rosi nаshriyoti, 1996 yil.

2. Buyuk Dаvlаt аrbobi vа sаrkаrdа. Itаliyadаgi "Mаrko Polo" jurnаli mаqolаsining tаrjimаsi."Turkiston", 2006 yil 24 iyun.
3. X. Vаmberi. Buxoro yoxud Movаrounnаxr tаrixi."G‘аfur G‘ulom" nomidаgi nаshriyoti, Toshkent, 1990 yil.