Ibora va tasviriy ifodalar ustida ishlash metodikasi

Sintaktik usul bilan so‘z yasashi ham unumdor usullaridan sanaladi.
Ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro qo‘shilishi natijasida so‘z yasalishi sintaktik usul bilan so‘z yasalishi deyiladi. Sintaktik usul bilan qo‘shma va juft so‘zlar yasaladi. O‘zbek tilida bulardan tashqari so‘z yasalishining yana bir qator usullari mavjud.
Chunonchi, bir turkumdagi so‘z boshqa turkumga ko‘chadi va o‘z ma'nosini o‘zgartiradi. Masalan, barno (sifat), Barno (ot), to‘xta (fe'l), To‘xta (ot). Shuningdek, bir turkumdagi o‘zaro so‘z o‘z ma'nosini o‘zgartirishi, boshqa ma'no ifodalashi mumkin. Masalan, uzdi (ipni uzdi), uzdi (orani uzdi) yozdi (xat), yozdi (barg), yetdi (manzilga), yetdi (maqsadga). So‘z yasalishidagi bu usul lug'aviy—semantikusul deyiladi.
O‘zbek tilida so‘z yasalishining yana bir usuli - abbreviatura usulidir. Bu usul bilan qisqartma so‘zlar hosil bo‘ladi: BMT, MDH, DAN kabi. Bu usul bilan so‘z yasash faqat ot turkumi uchun xosdir. So‘z yasash usullaridan yana biri - konversiya usulidir. Bu usulga ko‘ra bir kategoriyaga mansub so‘z boshqa kategoriyadagi so‘z o‘rniga qo‘llaniladi. Masalan, mard maydonda bilinar, gapidagi mard so‘zi aslida sifat turkumiga xos bo‘lib, otga ko‘chgan, "odam" ma'nosida qo‘llangan. Bu holat sifatdoshlarda ham mavjud: o‘qigan—o‘zar kabi.
O‘quvchilarning so‘z boyligini kengaytirish zarurati turli sabablarga ko‘ra belgilanadi. Atrofdagi hayot, maktabda o‘qish, kitob, gazeta, jurnal o‘qish, radio va teleko‘rsatuvlarni tinglash bolalarning bilimini boyitadi, ular bilan birga notanish so‘zlar ham tez-tez kelib turadi. Bu holda bilimlarni assimilyatsiya qilish yangi so‘zlarni yodlashni o‘z ichiga oladi. Katta lug'atga ega bo‘lish o‘quvchiga nimani o‘qiyotganini yaxshiroq tushunishni, turli odamlar guruhlarida erkin, oson muloqot qilishni ta'minlaydi. Maktab bolalarning so‘z boyligini yaxshilashga qaratilgan sa'y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlashi kerak.
Maktab o‘quvchilarining so‘z boyligini boyitish maqsadlari. Sanab o‘tilgan omillar o‘quvchilarning so‘z boyligini boyitishning quyidagi maqsadlarini belgilaydi: 1) so‘zlarning miqdoriy ko‘payishi va mavjud so‘z boyligini sifat jihatidan yaxshilash; 2) taniqli va yangi o‘zlashtirilgan so‘zlarni ishlatish qobiliyatini o‘rgatish.
O‘quvchilarning so‘z boyligini miqdoriy kengaytirish. U mavjud soʻzlarga yangi soʻzlarning bosqichma-bosqich qoʻshilishida ifodalanadi. So‘z boyligini sifat jihatidan yaxshilash, birinchidan, bolalarga ma’lum bo‘lgan so‘zlarning lug‘aviy ma’nosi va qo‘llanish doirasini oydinlashtirishdan, ikkinchidan, bolalar lug‘atidagi adabiy bo‘lmagan so‘zlarni adabiy so‘zlar bilan almashtirishdan (leksemalarning yaxshilanish darajasi) iborat. Va nihoyat, bolalar lug'atini miqdoriy va sifat jihatidan yaxshilashning o‘ziga xos jihati - talabalarni lug'at tarkibidagi ko‘p ma'noli so‘zlarning leksik ma'nolari bilan tanishtirish (semalarni to‘ldirish darajasi).
O‘quvchilarning so‘z boyligini miqdoriy va sifat jihatidan yaxshilash ularning so‘z boyligini boyitish usulida paradigmatik yo‘nalishni belgilaydi, ya'ni. so‘z va uning semantik sohalari ustida ishlash, maktab o‘quvchilariga o‘z nutqida ma'lum va yangi so‘zlarni ishlatish qobiliyatini o‘rgatish uchun shart-sharoitlarni tayyorlaydi - muayyan nutq vazifalarini ifodalash uchun ularning tanlovi. U so‘zlarning qo‘llanish sohalarini ko‘rsatishda, boshqa so‘zlarga mos kelishini ochishda ifodalanadi. O‘quvchilarning so‘z boyligini boyitishning ikkinchi maqsadini amalga oshirish ularning so‘z boyligini boyitish usulida sintagmatik yo‘nalishni tashkil etadi, ya'ni. so‘zlarning kontekstual qo‘llanishi ustida ishlash - yaratilayotgan matnning maqsadi, mavzusi, vaziyati va uslubiga qarab so‘zlarni qo‘llashning to‘g‘riligi va o‘rinliligi ustida ishlash.
Har bir inson - kattalar va bola - o‘z milliy tili lug'atining arzimas qismiga ega, bu uning shaxsiy lug'atidir. Psixologiyada va tilni o‘rgatish usullarida (ona va notanish) ona tilida so‘zlashuvchining so‘z boyligi ikki qismga bo‘linadi: faol va passiv. O‘quvchining shaxsiy so‘z boyligi faol va passivga bo‘linishining bir qancha sabablari bor: ijtimoiy, psixologik va uslubiy. Ba'zi so‘zlarni ishlatishni taqiqlash ijtimoiydir. Bu vulgarizmlar, jarangli so‘zlarga tegishli, garchi bir-birlari bilan muloqot qilishda maktab o‘quvchilari ulardan juda faol foydalanishadi. Psixologik sabablarga bolalarning ba'zi taniqli so‘zlarni (ayniqsa, sifatli va baholovchi ma'noga ega bo‘lgan so‘zlarni) ishlatishdan uyatchanligi va til harakatlarini tejashga bo‘lgan ongsiz istagi kiradi. Uslubiy sabablar - maktab o‘quvchilarini so‘z birikmalariga o‘rgatishning etarli emasligi, so‘zlarni muloqot sohasiga qarab tanlash. Bu sabablarning barchasi u yoki bu darajada o‘quvchilar nutqida so‘zlardan foydalanish ehtimolini oshiradi yoki kamaytiradi.
O‘quvchining shaxsiy so‘z boyligining faol qismi bilan passiv qismi o‘rtasidagi farq so‘zni bilish darajasidadir. So‘zga egalik qilish uni voqelik yoki tushuncha bilan bog'lash, uning semantikasini, mosligini va qo‘llanish doirasini bilishni anglatadi. Agar talaba ongida so‘z barcha ko‘rsatilgan belgilarga ega bo‘lsa, u shaxsiy lug'atning faol qismiga kiradi. Agar uning ongida biror so‘z voqelik yoki tushuncha bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lsa va u uni hech bo‘lmaganda eng umumiy ko‘rinishida tushunsa (voqelik yoki tushunchaning umumiy xususiyatlarini bilsa), unda bunday so‘z uning shaxsiy lug‘atining passiv qismiga kiradi. Talaba nutqida undan foydalanish ehtimoli kichik. Ushbu so‘zlarning shaxsiy lug'atdagi vazifasi o‘qilgan yoki eshitilgan narsalarni tushunishni ta'minlashdir. Bolalikda o‘quvchining shaxsiy lug'atining passiv va faol qismlari o‘rtasidagi chegaralar ancha harakatchan bo‘ladi: faol so‘z boyligi ham yangi so‘zlar, ham so‘zlarning shaxsiy lug'atning passiv qismidan faol qismiga o‘tishi tufayli ortadi. Rus tili o‘qituvchisining vazifasi talabalarga passiv so‘zlarning mosligi va ko‘lamini o‘zlashtirishga yordam berish, ularni talabaning faol lug'atiga tarjima qilish, ya'ni. bolalarning so‘z boyligini boyitishning ikkala muammosini hal qilish.