Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc
Download 1.38 Mb. Pdf ko'rish
|
|
k
– k-yiliga iste’mol qilinadigan tovarlarning umumiy hajmi. Π f – bazis yilida iste’mol qilingan tovarlar hajmi; J k n - aholi sonining o‘zgarish indeksi; N n – 1 kishiga to‘g‘ri keladigan iste’mol normasi; www.sies.uz Page 296 of 356 297 297 N f – 1 kishiga to‘g‘ri keladigan haqiqiy iste’mol; Π - iste’mol normasiga yetish muddati; K – prognoz (reja) lashtirilayotgan yil. II. Uzoq muddat iste’mol qilinadigan tovarlar bo‘yicha: CHTAk = (No∙Or – Ta + U) B Bunda: CHTAk – k-yilga tovar aylanishi; No – oilaning ta’minlanish normasi; Or – rejalashtirilgan yilga oilalar soni; Ta – rejalashtirilgan yil boshiga oiladagi mavjud tovarlar; U – rejalashtirilgan yilga tovarlarning to‘zishi, eskirishi. B – baho (rejalashtirilayotgan yilga). III. Tovar assortimenttini rejalashtirish uchun iqtisodiy matematik usullardan ham foydalanish mumkin (8.1.2 paragrafga qaralsin). IV. Elastiklik koeffitsiyenti ko‘rsatkichidan foydalanish usuli. Ushbu usul orqali tovar aylanishi assortimenttini aholining daromadi yoki harid fondining o‘sish sur’ati bilan solishtirish orqali, yoki tovar resurslarining o‘sish sur’ati bilan solishtirish orqali aniqlash mumkin. Bunda elastiklik koeffitsiyenti (E) E = x x y y 100 100 ⋅ ∆ ÷ ⋅ ∆ = y x x y ⋅ ∆ ∆ ; Bu yerda: “x” – aholining daromadi yoki harid fondi yoki tovar resurslari aholi jon boshiga; “u” – Chakana tovar aylanishi alohida olingan tovar guruhi bo‘yicha, aholi jon boshiga; “ ∆ ” – ko‘rsatkichning o‘zgarish miqdori. Ushbu ko‘rsatkich u = a + bx karrolyatsion tenglamani yechish yo‘li bilan aniqlanishi mumkin. www.sies.uz Page 297 of 356 298 298 Bunda: E = b y x − ⋅ ; “b” – regressiya koeffitsiyenti. Masalan, aytaylik biror bir tovar guruhi bo‘yicha elastiklik koeffitsiyenti aholi daromadiga nisbatan 1,5 chiqdi. Ushbu qursatkich aholining daromadi 1% ga oshsa, hisobga olingan tovar guruhi bo‘yicha aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishi 1,5 % o‘sishi mumkinligi anglatadi. Agarda aholining jon boshiga to‘g‘ri kelgan daromadi rejalashtirilgan yilga 10 % o‘sishi mo‘ljallangan bo‘lsa, aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishi (tovar guruhi bo‘yicha) 10 ∙ 1,5 = 15 % foizga oshishi mumkin. Bu holda aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishi rejalashtirilgan yilga (Ur) Ur = 100 ) 15 100 ( + ⋅ У ж teng bo‘ladi. Bu yerda: “Uj” – joriy yildagi aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishi summasi. Misolda olingan tovar guruhi bo‘yicha chakana tovar aylanishi umumiy hajmi quyidagicha aniqlanadi: CHTAr = Ur • As .r ; Bu yerda: CHTAr – misolda olingan tovar guruhi bo‘yicha rejalashtirilgan yilga chakana tovar aylanishi summasi; As .r – rejalashtirilgan yilga aholining soni. V. Chakana tovar aylanishi assortimentini rejalashtirishda real ko‘rsatkichga yaqin natijaga erishish uchun (bu usul chet ellar amaliyotida ham ishlatiladi) “o‘rtacha siljish” usulidan foydalanishni tavsiya qilamiz (usul 9.2.4 paragrafda ko‘rsatilgan). Bunda ohirgi besh yil muddatda chakana tovar aylanishi hajmida oldin uning makrotartibi (oziq-ovqatlar va nooziq-ovqatlar) bo‘yicha hisob kitob qilinadi, www.sies.uz Page 298 of 356 299 299 so‘ng tovar guruhlarini oziq-ovqat tovarlari xajmidagi hissasi alohida va nooziq- ovqatlar xajmidagi hissasi alohida hisob kitob qilinishi tavsiya qilinadi. Ushbu usul bilan chakana tovar aylanishi tarkibi (tovar guruhlarini chakana tovar aylanishidagi hissasi) rejalashtirilgan yilga aniqlanadi va so‘ng rejalashtirilgan chakana tovar aylanishi hajmidan kelib chiqqan holda alohida tovar guruhlari bo‘yicha chakana tovar aylanish summasi aniqlanadi. Tayanch iboralar: Prognoz, reja, strategik, joriy, uzoq muddat, qisqa muddat, teskor, balans, norma, normativ, bezararlik nuqtasi, statistika, tajriba usuli, o‘rtacha siljish usuli, ekstropoliyatsiya, iqtisodiy matematik usullar, ekspert boholash usuli. Takrorlash uchun savollar: 1. Prognozlash qanday vosita sifatida ishlatiladi? 2. Prognoz va rejalashtirish tushunchalarini farqi namada? 3. Prgnozlarni ahamiyati nimada? 4. Chakana tovar aylanishini prognozlash va rejalashtirishda qanday usullardan foydalaniladi? 5. Chakana tovar aylanishi prognozlash qanday metadologik qoida asos qilib olinadi va unitenglamasi shaklini mazmunini yoritib bering? 6. Chakana tovar aylanishini joriy rejalashtirishda qanday masalalarni hal qilish zarur bo‘ladi? 7. Chakana tovar aylanishini o‘rtacha siljish usuli bilan rejalashtirishni mazmunini tushintirib bering? 8. Chakana tovar aylanishi tarkibini prognozlash va rejalashtirishda ular qanday guruxlarga ajratiladi? 9. Chakana tovar aylanishi tarkibini prognozlash va rejalashtirishda qanday omillar hisobga olinadi? 10. Chakana tovar aylanishi tarkibini prognozlash va rejalashtirishda qanaqa usullardan va formulalardan foydalanish mumkin? www.sies.uz Page 299 of 356 300 300 9.5 Tovar zaxiralari va tovarlar kelishini rejalashtirish. 9.5.1 Tovar zahiralarini normallashtirish usullari. 9.5.2 Tovar zahiralarini kvartallar bo‘yicha rejalashtirish. 9.5.3 Tovarlar kelishini rejalashtirish. 9.5.1. Tovar zahiralarini normallashtirish usullari. Tovar zahiralarini normallashtirish alohida savdo shaxobchalari uchun tovar guruhlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Amaliyotda asosan ikki xil usul, ya’ni tajriba – statistik va texnik – iqtisodiy hisoblash usullari qo‘llaniladi. Tajriba – statistik usul ko‘p tarqalgan va ishlatilishi oddiyroq usul hisoblanib, ushbu usul orqali tovar zahiralari normativi uni bor ma’lumotlarni tahlil qilish asosida aniqlanadi. Texnik – iqtisodiy hisoblash usuli orqali tovar zahiralari normativi, uni elementlarga ajratish orqali birinchi usulga nisbatan asoslanganroq hisoblanadi Tovar zahiralari normativi joriy tovar zahiralari chakana savdo shaxobchalari, ulgurji savdo omborlari, ommaviy ovqatlanish karxonalari va yo‘ldagi tovarlar uchun alohida hisob – kitob qilinadi. Joriy tovar zahiralariga savdo shahobchalarida (magazin, kiosk, laryok, ularni yordamchi xonalarida), ulgurji baza omborlarida, ommaviy ovqatlanish karxonalarida (restoran, oshxona, kafe) saqlanayotgan joriy zahiralar kiradi. Bular kunlar hisobida va so‘mda normallashtiriladi. Yo‘ldagi tovarlarga chakana va ulgurji savdo karxonalari tamonidan sotib olingan, yo‘lda kelayotgan va (tovar) yetkazuvchi (patavshik) lar tamonidan jo‘natilgan lekin to‘lov hujjatlari ham bankka belgilangan muddatda topshirilmagan tovarlar kiritiladi. Bu zahiralar alohida kunlar va so‘m hisobida normallashtiriladi va keyin joriy zahiralar normativiga qo‘shiladi. Mavsumiy va oldindan yetkazib beriladigan tovar zahiralari ularni tashish va sotish rejalari asosida so‘m hisobida alohida rejalashtiriladi. Ushbu zahiralar har www.sies.uz Page 300 of 356 301 301 kvartalning oxiriga hisob – kitob qilinadi. Tovar zahiralarini normallashtirish qoida va usullarini ko‘rib chiqamiz. Tovar zahiralarini normativlari qiymat o‘lchovlarda (so‘mda) va nisbiy ko‘rsatkichlarda, ya’ni kunlar hisobida aniqlanadi. Tovar zahiralari normativini aniqlashda birinchi qoida uning miqdori ehtimolda tutilgan maksimal va minimal miqdori o‘rtasida bo‘lishi kerak. Bu qoida quyidagicha ifodalanadi 3 max >3 th >3 min Bunda: 3 t max – tovar zahiralari maksimal miqdori; 3 th – tovar zahiralari normativi; 3 t min – tovar zahiralari minimal miqdordi. Savdo tashkilotlari va karxonalarida joriy tovar zahiralari normalashtiriladi. Joriy tovar zahiralari normativlari statistik – tajriba, texnik – iqtisodiy va matematik usullar yordamida amalga oshiriladi. Tovar zahiralari normativini aniqlash tovar taklifi va talabni bozor konyukturasini tovar zahiralari normativlari va haqiqiy xolatini, tovar zahiralariga ta’sir qiluvchi omillarni chuqur va kompleks tahlil qilingandan kelib chiqqan xulosalarga asoslanish zarur. Tahlil biznesga o‘tgan yillar ma’lumotlarini qamrab olish zarur. Bunday tahlil savdo karxonalari va shaxobchalarini barcha nerarxik (urovenlarida) bo‘g‘inlarida amalga oshirilishi zarur. Bunda umumiy qoida imkon boricha ko‘proq omillarni va dinamik qatorlarni yillar qamrab olishi hisoblanadi. Dinamik qatorlarni tahlil qilishda kuo‘proq matematik usullardan – regression modellar, korrelyatsion tahlil, ko‘p omilli tahlillardan foydalanish tavsiya qilinadi. Tovar zahiralari normativlashtirish uning alohida tarkibiy elementlarini tovar guruhlari bo‘yicha hisoblash orqali amalga oshiriladi. Normativlar chakana savdo, ulgurji savdo, ommaviy ovqatlanish karxonalari www.sies.uz Page 301 of 356 302 302 va (mavsumiy, muddatdan avval olib borilgan) normativlar bo‘yicha alohida hisoblanadi. Chakana savdo uchun alohida ko‘rib chiqamiz Chakana savdoda joriy tovar zahiralari normativi quyidagi elementlardan tashkil topadi. I. Tovar guruxlari bo‘yicha normativlar summasi. II. Yo‘ldagi tovarlar normativi. Tovar guruxlari bo‘yicha normativ quyidagilardan tashkil topadi. 1. Tovarlarni qabul qilish va sotishga tayyorlash davriga zahira – KS. Uning miqdori tovar guruxlari (assortimenti) ni tavsifiga bog‘liq va 0,5 -1,5 kun miqdorida hisobga olish mumkin. 2. Ishchi zahira (Iz) u savdo zalida doimiy saqlanadigan, ko‘rsatishga mo‘ljallangan tovarlardan iborat bo‘ladi. Iz= Download 1.38 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|