Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc
Download 1.38 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Baholarning turlari
Baholarning turlanish alomatlari Bahoning turlari Izoh 1 2 3 1. Savdoning bo‘g‘inlari yoki sohalari bo‘yicha 1.1. Ulgurji baholar 1.1. Ulgurji baholar ulgurji savdoda, ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida, savdo korxonalari va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida, savdo korxonalari o‘rtasida, savdo birjalarida ishlatiladi. 1.2. Chakana baholar 1.2. Chakana savdo va ommaviy ovqatlanish shaxobchalari orqali individual, iste’molchi oilalarga va ayrim hollarda www.sies.uz Page 163 of 356 164 korxonalar, tashkilotlar va tadbirkorlarga xo‘jalik yuritish ehtiyojlari uchun iste’mol tovarlari sotilganda 1.3. Harid baholari 1.3. Davlat tomonidan aholidan, dehqon va fermer xo‘jaliklaridan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotib olishda ishlatiladi. II. Xizmat sohasi bo‘yicha 2.1. Tarif (Xizmatlar bahosi) 2.1. Taraflar kommunal maishiy xizmatlarga to‘lov miqdorini belgilaydi. Masalan: telefon, gaz, elektroenergiya, suv va oqova kabilar. III. Tartibga solinish tartibi va darajasi bo‘yicha 3.1. Erkin baholar 3.1. Erkin baholarga davlat organlari aralashmaydi, ular bozor kon’yukturasi, talab va taklif miqdoridan kelib chiqib bozorda shakllanadi. Bunda ishlab chiqaruvchini yoki tovarni sotuvchilarining «kalkulyatsion bahosi» bilan aholining, iste’molchining «sotib olish bahosi» solishtirilib tovarning «bozor bahosi» kelishiladi va ishga tushadi. Erkin baholar ulgurji, chakana va harid baholarga tegishli. 3.2. Kelishilgan (shartnomaviy) baholar 3.2. Bu baholar miqdori shartnomalarda (oldi-sotdi sotuvchi va sotib oluvchi o‘rtasida hujjat bilan) belgilanadi. 3.3. Tartibga solinuvchi baholar 3.3. Bular miqdori davlat organlari tomonidan tartibga solinadi. Talab va taklifni muvofiqlashtirish uchun bunday baholar soliqlar miqdorini o‘zgartirish www.sies.uz Page 164 of 356 165 orqali qimmatlashtirish yoki arzonlashtirishga yo‘naltiriladi. Tartibga solinadigan baholar belgilash mexanizmi bilvosita bo‘ladi. Ayrim hollarda bunday tovarlarga baholarni yuqori yoki pastki miqdori belgilanadi. Ayrim tovarlarga rentabellik darajasi chegaralanadi. 3.4. Tasdiq- lanadigan baholar (davlat baholari) 3.4. Tasdiqlanadigan baholar davlat organlari tomonidan belgilnadi va ularni sotuvchi yoki sotib oluvchi o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lmaydi. 3.5. Monopol baholar 3.5. Monopol baholar ishlab chiqaruvchi yokit sotuvchi tomonidan tovalarni sotishda hamda sotib oluvchi (ishlab chiqaruvchi) tomonidan xom ashyolarni sotib olishda ishlatiladi. 4.1. Іaqiqiy baholar 4.1. Bozorda shakllangan baholarning haqiqiy miqdori. Bu ko‘rsatkich yuqorida keltirilgan barcha baho turlariga tegishli. IV. Iqtisodiy analizda, rejalash-tirishda, statistikada, loyihalash- tirishda 4.2. Solishtirma baholar 4.2. O‘tgan yillarga nisbatan baho indekslari orqali solishtirma baholar aniqlanadi. www.sies.uz Page 165 of 356 166 ishlatilishi bo‘yicha. Bu ko‘rsatkich baholarni o‘zgarib turishi bilan bog‘liq. 4.3. Loyiha yoki limitlangan baholar 4.3. Yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish loyihasini tuzishda aniqlanadigan baholar. Bular taxminan aniqlanadi. V. Bozorlarni turlariga qarab 5.1. Birja baholari 5.1. Birja savdosida belgilanadi. 5.2. Auksion baholar 5.2. Tovarlarni auksiya orqali sotishda aniqlanadi. 5.3. Komission baholar 5.3. Foydalanilgan tovarlarni komission savdo orqali sotishda belgilanadi. 5.4. Dehqon bozori baholari Єishloq xo‘jaligi mahsulotlarini dehqon bozorlarida sotishda belglanadi. Bunday baholar erkin baholar tarkibiga kiradi. 5.5. Jahon baholari 5.6. Jahon bozorlariga taaluqli bo‘lib, ular erkin valyutalarda belgilanadi. 7.4. Bahoga ta’sir qiluvchi omillar Iste’mol tovarlari bahosiga juda ko‘p omillar ta’sir qiladi. Uning natijasida ishlab chiqaruvchilar, ayriboshlash (savdo) korxonalari ortiqcha foyda olishi yoki zarar ko‘rishlari mumkin. Bahoga ta’sir qiluvchi omillarni umumlashtirib ikki guruhga bo‘lish mumkin: 1. Ob’ektiv shart-sharoit, hodisalar, jarayonlar; 2. Sub’ektiv omillar. Ular inson, tadbirkorlik omili bilan bog‘liq bo‘lib, ularni xulq-atvori, vijdoni, umuminsoniylik fazilatlariga bog‘liq. Masalan: ko‘zbo‘yamachilik, qalloblik, chayqovchilik va h.k. www.sies.uz Page 166 of 356 167 Ob’ektiv omillar: • iqtisodiy – davlatning iqtisodiy rivojlanishi, difitsit, inflyatsiya, xom ashyo va materiallarga tariflar, soliqlar, bank foizlari, bojlar, milliy daromad va uni taqsimlanishi iste’mol va jamg‘armaga va h.k.; • siyosiy – siyosiy barqarorlik, davlatning iqtisodiy, moliyaviy, fiksal siyosatini o‘zgarishi, tashqi iqtisodiy siyosat, proteksionizm va h.k.; • tabiiy – geografik, davlatni geografik joylashishi, tabiiy shart-sharoiti, mavsumiy ishlab chiqarishni davlatlar ichida joylashishi, ixtisoslashishi, tabiiy, yer osti boyliklari, o‘rmon, transport yo‘llarini rivojlanish darajasi va h.k.; • raqobat – bahoni shakllanishiga bozor kon’yukturasi orqali ta’sir qiluvchi omillar; • talab va taklif; • monopoliya, uni vujudga kelishi, monopol baholarni shakllantiradi. 7.5. Bahoni aniqlashni metodologik masalalari (baholashtirish) Iqtisodiyot nazariyasi va amaliyotda baho kategoriyasini ta’riflari va uni shakllanish to‘g‘risidagi masalalarni yoritishda (baho nazariyasini takomillashtirish va amaliyotga yaqinlashtirish) bizning fikrimizcha, allaqancha tushunmovchiliklar mavjud. Baho bozor iqtisodiyotidagi eng murakkab tarixiy-iqtisodiy kategoriyadir. Shu sababli bahoni shakllanish metodologiyasini zaruriy jihatdan asoslanishi takror ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilarining faoliyati samaradorligi uchun muhimdir. Iqtisodiyotga oid adabiyotlarda baho kategoriyasiga, uni shakllanish masalalariga yuzaki qarash, baho taklif va talab miqdoriga qarab («Taklif-baho-talab» sxemasida) erkin shakllanish g‘oyasi olg‘a surilib kelinmoqda. Bunda bahoni shakllanishi va uni tartibga solishda davlat organlarining roli e’tiborga olinmayapti. Vaholanki, birinchidan bahoni shakllanishida ishlab chiqarish, sotish www.sies.uz Page 167 of 356 168 harajatlari, davlat byudjeti daromadini ko‘p qismi, korxonalar daromadi kabi elementar asosiy qismini egallaydi. Ikkinchidan, davlat tomonidan baholar ma’muriy usullar orqali tartibga solinadi. Albatta taklif, baho va talab bozorning asosiy elementlari bo‘lib, ularni raqobat sharoiti, bozor omili harakatga keltiradi. Bozor iqtisodiyotini harakatlantiruvchi barcha qoidalar, tartibga solish usullari, shart-sharoitlar bahoning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar hisoblanadi. Jamiyatdagi mavjud moddiy borliqni ikki xil turga bo‘lib o‘rganish zarur, ya’ni insoniyatga keraklikligi, foydaliligi, zarurligi bilan baholanuvchi va ishlab chiqarish, sotish harajatlari bilan baholanuvchilarga. Birinchi guruhga noyob, kam miqdordagi tovarlar kirib, ular insoniyatga kerakli, foydaliligi, zarurlikligi belgilari bilan baholanishi mumkin. Ularni bahosi xom ashyo sotib olish, ishlab chiqarish, sotish uchun harajatlangan ijtimoiy-zaruriy mehnat qiymati bilan emas, ularni iste’molchilarga zaruriyligi bilan aniqlanib, sotish bahosi ishlab chiqarish va sotish harajatlaridan keskin farq qiladi, bahoni yuqoriligi bilan farqlanadi. Moddiy boylikning ikkinchi qismi (eng ko‘p qismi), inson mehnati mahsuli bo‘lib, ular inson mehnati natijasida yaratiladi va ularning bahosi ishlab chiqarish, sotish harajatlari ushbu jarayonda ishtirok etuvchi sub’ektlarni daromadlari, jamiyatga zarur harajatlar yig‘indisi doirasida boshqa ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’siri natijasida shakllanadi. Ushbu mahsulotlar yuqorida keltirilgan miqdordan kam baholansa ishlab chiqaruvchi inqirozga uchraydi, davlatga ham foyda keltirmaydi. Yuqorida keltirilgan ijtimoiy-iqtisodiy haqiqat baho kategoriyasini nazariy tahlil qilish, uni miqdorini aniqlash kabi masalalarni hal qilish metodologiyasi asosini tashkil qilish zarur. Yuqorida keltirilgan holat jamiyatni rivojlanishida, tovar ayriboshlash jarayoni www.sies.uz Page 168 of 356 169 paydo bo‘lgan muhitdan tortib, farmatsiyalar, tizimlar (bozor iqtisodiyotimi, diktaturami, ma’muriy-buyruqbozlikmi) shaklidan qat’iy nazar barchasiga taaluqli bo‘lib kelgan. Tovarning iste’mol qiymati va qiymat bor yoki ushbu xususiyatlarga ega bo‘lgan narsa tovar deb yuritiladi. Tovarning qiymati unga sarflangan ijtimoiy-zaruriy mehnat miqdori bilan belgilanadi. Bozorning daxshatli raqobat shart-sharoitida korxonalarning samarali ishlash uchun baholarni belgilashning usullarini aniqlash, marketingda oqilona baho siyosati va uni ketma-ket amalga joriy qilish asosiy zaruriyat bo‘lib hisoblanadi. Talab va taklif, raqobat kabi omillar bozorda to‘qnashadigan «sotuvchi bahosi» bir tomondan va ikkinchi tomondan «iste’molchi (sotib oluvchi) bahosini» tanglashtirishga, muvofiqlashtirishga olib keluvchilardan hisoblanib, ular ta’siri natijasida «bozor bahosi» shakllanadi, ya’ni: nazariy va amaliy nuqtai nazaridan «bozor bahosi» «erkin baho» sifatida namoyon bo‘ladi. Iste’molchilar mana shu bahoni ko‘radilar. Lekin, ushbu «erkin bahoni» asosida bahoni shakllantirish mexanizmi (iste’molchilar bu jarayonni sezmaydi ham, ko‘rmaydi ham) – sotuvchini bahosi – ishlab chiqarish, sotish harajati, daromadi, davlat daromadi asosida shakllanadigan va iste’molchi bahosi asosida – uni sotib olish qobiliyati yotibdi. Metodologik nuqtai nazaridan, me’yoriy o‘lchov miqdoriga ega bo‘lgan, statistika, buxgalteriya hisoblari orqali hisob-kitob qilinishi mumkin bo‘lgan (korxonalar; firmalar, ularning birlashmalari, davlat organlari uchun zarur bo‘lgan) tovar ishlab chiqaruvchining bahosini, ya’ni «tovarlarni ulgurji kolkulyatsion bahosini» hisoblash usulini o‘zbekiston Respubilkasida qabul qilingan me’yoriy hujjatlar asosida ishlab chiqish katta nazariy va amaliy ahamiyati tutadi. Bahoni «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish harajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni tartibi to‘g‘risidagi» o‘zbekiston Respublikasi www.sies.uz Page 169 of 356 170 Vazirlar Mahkamasi 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qaror bilan tasdiqlangan Nizomga binoan tannarx, davr harajatlari, moliyaviy faoliyat bo‘yicha harajatlar, favqulotda zararlar, foyda kabi qiymat kategoriyalaridan foydalanish mumkin. Ishlab chiqaruvchi va sotuvchini bahosini aniqlashda bahoni shakllantiruvchi ishlab chiqarish va sotuvchi harajatlari, ularni daromadi, davlat daromadalri bilan bog‘liq bo‘lgan bahoni elementlaridan kelib chiqish zarur. Yuqorida keltirilgan nizomdan kelib chiqib, quyidagilar bahoni elementalriga kiradi: 1. Ishlab chiqarish tannarxi – IT 2. Ishlab chiqarish korxonalarining davr harajatlari – Dx 3. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha harajatlar – Mfx 4. Favqulotda zararlar – FZ 5. Korxonaning sof foydasi – SF 6. Savdo korxonalari ustamalari – SKU 7. Aksiz solig‘i – Az 8. Bojxona boji – BB 9. Bojxona to‘lovlari – BT 10. qo‘shimcha qiymat solig‘i - ЄЄS Agar yalpi foyda hisobidan Dx, Mfx va FZ qoplanishini hisobga olinsa umumlashtirilgan holda bahoni elementlariga quyidagilarni kiritish bilan chegaralanish mumkin: 1. Ishlab chiqarish tannarxi – IT 2. Yalpi foyda YAF 3. Savdo korxonalari ustamalari – SKU 4. Aksiz solig‘i – Az 5. Bojxona boji – BB 6. Bojxona to‘lovlari – BT 7. Єo‘shimcha qiymatlar solig‘i - ЄЄS Ushbu elementlardan kelib chiqib korxonani sof foydasini va tovarni ulgurji va www.sies.uz Page 170 of 356 171 chakana kolkulyatsion (korxona uchun va chakana savdo shaxobchalari uchun) baholarini hisoblash mumkin. 1. Yalpi foyda YAF = SOST – IT; Bu yerda: SOST – sotishdan olingan sof tushum; 2. Asosiy faoliyatdan olingan foyda Download 1.38 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|