Ichki yonuv dvigatellari uchun yonilg`i va moylash materiallarini olish Neft-yonilg`i va moylash materiallarini olish uchun asosiy xom-ashyo

Neftni kayta ishlash usullari va yonilg`i olish texnologiyasi

Suyuk yonilg`ilar, neftni tugridan- tugri xaydash (uglevodorodlarning strukturasini uzgartirmasdan) xamda ximiyaviy uslubda (uglevodorodlarning strukturasi uzgaradi) yordamida olinadi.

Neftni tugri xaydash fizikaviy jarayon bulib, uning tarkibiy kismlari fraksiyalarga bulinadi.
Buning uchun neft kizdiriladi, xosil bulgan buglar kismlarga taksimlanib yonilg`i distilyatlari olinadi, kolgan kismini esa mazut tashkil kilib, unga ximiyaviy ishlov berilib moylash materiallari olinadi. Neftni tugri xaydash katta kurilmalarda, tuxtovsiz xolatda amalga oshiriladi.
Neft nasos 7 yerdamida 1 MPa bosim ostida issiklik almashtiruvchi (teploobmennik) 6 orkali parlantiruvchi ustun 8 ga yuboriladi. Bu yerdan yengil kaynovchi moddalar rektifikatsion ustun 2 va kup kismi esa trubkali pech 1-ga boradi.
Neft ilon izi kabi kilingan trubkadan utayotib bir tekis kiziydi. Xarorat 330…350 S gacha kutarilib buglanadi. Ilon izi trubkadan utayotgan buglarning tezligi asta-sekin 1…2 m/s tezlikdan 60…80 m/s gacha kutariladi. Bu esa neftni parchalanishga olib keladi. Ustunga utayotgan neft parchalanib tezligi kutariladi, bosim esa pasayadi va bugga aylanadi. Neft buglari ustunning tepa kismigacha kutariladi. Ustun metall likobchalar bilan ajratilgan bulib, uning uch kismida teshikchalar kuyilgan.



Rasm 1.Neftni xaydash kurilmasi.
1-trubkali, 2,5-rektikat ustunlar (kollonalar) 3,3`-sovutgichlar, 4-kondensator-gaz ajratkich; 6-issiklik almashtirgich, 7-nasos, 8-parlatgich ustun (kallonor).

Xarorat 40…200 S ga kiziganda eng yengil buglanuvchi kismi benzinga, 140…300S da kerosinga va 230…250 S da esa gazoylga aylanib. kondensator-gaz ajratuvchi 4 ga tushadi.

Ustunning pastki kismida kolgan kismi esa mazut bulib, kushimcha ravishda kizdiriladi va natijada ikkinchi ustunga yuborilib undan moylar olinadi. Ammo, bu jarayonda mazut issik bug yordamida 420…430⁰ S gacha kizdiriladi.
Ustunning eng pastki kismida esa gudron koldik bulib koladi.
Gudronni okartiruvchi tuprok va oltingugurt kislotasi bilan ishlov berilib yopishkokligi baland bulgan aviatsiyada ishlatiladigan moy olinadi.
Ammo, neftni tugri xaydash orkali fakatgina 9…12%, ayrim xollardagina 20%-gacha benzin olish mumkin. Xozirgi vaktda avtomobil transportining keskin rivojlanishi natijasida benzinga talab oshib bormokda.
Shuning uchun neftni ximiyaviy usulda xaydash natijasida 50…60% gacha benzin olish mumkin. Bu jarayonga kreking-jarayon deyilib, ikki xil kurinishda-issiklik ta’siridagi termik-kreking, xamda katalizator ishtirokida issiklik bilan katalitik kreking deyiladi.
Termik-kreking uslubida asosiy faktorlar bulib xarorat, bosim, vakt xamda neftning tarkibi xisoblanadi. Masalan, 400⁰ S da mazutdan 30% benzin olish uchun 12 soatgacha vakt kerak bulsa, 500⁰ S ga kizdirilganda 30 sek vakt kerak buladi.
Mazut kizdirilganda uning molekulalari parchalanadi, natijada tez buglanishga erishiladi.
Ammo kreking-benzinda ba’zi bir tez buglanuvchi uglevodorodlar xam bulganligi sababli unga maxsus moddalar-stabilizatorlar kushiladi. Buning uchun naftol, fenol fraksiyalari, paraoksidifenilen kabilar foydalaniladi. Agarda kreking-jarayon 2…5 mpa bosim va 480…500⁰ S xaroratda amalga oshirilsa suyuk fazali kreking, 0,2…0,6 mpa bosim va 520…550⁰ S da amalga oshirilsa bug fazali kreking deyiladi.
Katalik krekingda esa katalizator sifatida alyumisilikat va boshka moddalar foydalanilib, bir marta uskunadan utkazilganda 40…50% benzin, 30…40% dizel yonilg`isi, xamda 10…15% gaz olish mumkin.
Kreking-jarayonining yana bir kurinishi riforming-jarayon bulib, unda neft maxsulotlarining sifatini yaxshilash uchun uglevodorodlarning molekulyar massasi kamaytiriladi.
Bunga destruktiv gidrogenizatsiyalash - ya’ni vodorod ishtirokida 20…30 MPa bosim ostida ta’sir kilinib vodorodga tuyintirilsa, gidroforming-uglevodorodlar bilan 480…500<sup>0</sup> S da, 2…3 mpa bosim ostida tuyintiriladi.
Buning uchun katalizatorlar sifatida molibden, vanadiya, xrom, allyuminiy, magniy kabi moddalarning oksidlaridan, foydalaniladi.
Keyingi vaktlarda boshka xom-ashyolardan xam suyuk yonilg`ilar va moylar olish amalga oshirilmokda.
Bunda xom-ashyo sifatida kumir, slanets, torf, gaz kurinishidagi moddalar, xamda etil va metil spirtlaridan foydalaniladi.
Bularni 3-ta guruxga bulish mumkin.
I-guruxga-neft yonilg`ilariga sintetik moddalar metil va etil spirti, metil-tret-butil efiri, metil-tret amil efirlarini kushib ishlatish.
II-guruxga–sintetik yonilg`ilar bulib, kumir, bitum, yonuvchi slanetslardan foydalanish.
III-guruxga-spirtli yonilg`ilar, tabiiy gazlar, vodorod va ammiaklar kiradi.