Иев а. ҲОжиев ҳозирги узбек тилида форма ясалиши педагогика институтларининг филология факультетлари студентлари учун „махсус курс“ материали Ўзсср маориф Министрлиги тасдиқлаган тошкент—„ЎҚитувчи —1979 Жамоатчилик асосида филология фанлари

Такрорий сўз. Лексик-грамматик жиҳатдан бир оу- тунликни ташкил қилувчи, такрор ҳолда қўлланган сўз такрорий сўз дейилади: баганд-бглгчд (иморат), о бор-омбор {ғалла), жой-жУшга (цўймоҳ), ўшг-уша, мшг-минг (томошабин) каби. ^ „
Био сўзнинг такрор ҳолда қўлланиши билан (бир сўз кстма-кет икки марта қўлланса) ҳамма вақт такрории суз (сўзнинг такрорий формаси) ҳосил булавермаиди, аъни такрор ҳолда қўлланган сўз такрории фэрма бўлаверм-айди. Айн и бир сўзни такрор , қуллаш билан сўзнинг лексик маъносидан ташқари яна бошқа маьно- адр ифодалаш мўмкин. Бирор маънони ифодалаш учун "қўлланган бундай такро?»а сўзлар лексик ва грамматик жихатдан бир бутунликни ташкил этади: Қуюц япроқ- лар орасидан шода-шода осилчб, яўралгб турган „яшлар яшал галета
лар тикиб қўйганга ўхшаб товланади. (Ҳ. Назир.) Шамал бу ерда мастди, Гулларни т ча-цуна. '(Ойбек.) Келтирилган мисоллардаги шода-шооа, нуцта- нуқта такрорий сўзлари кўилнк маъносини, цу 1а цуча жуфт сўзи ҳаракатнинг такрорийлигини билдиради.
Айни бир сўз такрор (ёнма-ён) қўллангани билан, унинг ўз лексик маъносидан бошқа маъно ифодалан- маслиги мумкин. Бундай ҳолда такрорий форма ҳосил бўлмайди, балки у бир сўзнинг оддии такрори ҳисоб­ланади: Қўрқма, цўрқма! —деб такрорлади Дъсмюн ака. (Ё. Шукуров.) - Э, келинг, келит! Қандай бўлиб триб қолдингиз, директор опа? (С. Зунну
^{ЙОИкки Гкомнонентдан ташкил топиши, маълум бир лексик-грамматик маънони ифодалаши каби хУсУсиДУ_н лари билан такрорий сўзлар жуфт сузларга жуда яқин
туради. Лекин жуфт сўзлар билан такрорий сўзлар ўз- ларига хос хусусиятлари билан бйр-биридан фарқла- нади. Буларнинг ўзаро фарқли белгилари сифатида қуйи- дагиларни кўрсатиш мумкин: .
Жуфт сўз ҳамма вақт бошқа-бошқа сўздан таш­кил топади: ақл-ҳуш, ёзин-цишин каби. Такрорий еўз айни бир сўзнинг такроридан ҳосил бўлади: баланд- баланд, цумоқ-қумоц.
Жуфт сўзнинг бир, ҳатто, иккала компонента ҳозирги ўзбек тилида мустақил маъносини йўқотган бўлиши мумкин: апил-тапил, икир-чикир каби. Так­рорий сўзнинг иккала компоненти ҳам мустақил маъ» ноли бўлади: баланд-баланд, 'қатор-цатор, тез-тез каби.
Жуфт сўзлар, асосан, умумлаштириш, жамлик маъноларини ва турли Шгьно оттенкаларини ифодалай- ди. Такрорий сўзлар кўплик, давомлилик, такрор каби маъноларни ифодалайди.
Такрорий сўзларда янги сўз'ясалиши ҳолати деярди учрамайди, яъни айнан бир сўзни такрорий ҳолда қўллаш билан янги бир сўз ясалмайди. Такрорий сўз- лар кўплик, такрор, давом каби маъноларни ифодалаш учун, маънони кучайтириш учун қўлланади: у ҳужра- да тўкалиб-сочилиб ётган нарсаларни йиғиштириб, жой-ждйига цўйди. (И. Раҳим.) Су як-су ягидан ўтиб кетган совуқ, очлик, ўз таъсарини кўрсата бошлади. (Ҳ. Шаме.) Баъзи-баъзида цушлардан цўрц- маган катта балиқлар кўкка сакрар, кумуш^ ранг тангачаларини ҳавода ялтиратиб, янасувга шўнғир- дилар. (О. Ёцубов.) Қўшчи югуриб келиб уни буйна- дан цучоцлаб олди, хўрлиги келиб ҳўнг-ҳўнг йиғла- ди, (М. Исмоилий.) -
Кўринадики, такрорий сўзлар ифодалайдиган маъ­нолар ҳам лексик маъно таркибига кирмайди, балки лексик маънога қўшимча тарздаги маънолар ҳисобла- нади. Такрорий сўзлар ифодалайдиган кўплик,^давом, такрор каби маънолар грамматик маънолар, сўз фор- масига хос маънолардир. Шунинг учун ҳам такрорий сўзларни сўз ясалиши ҳодисаси [эмас, балки морфоло гик ҳодиса деб қараш тўғри бўлади.
Хуллас, жуфт ва такрорий сўз ясалиши аффикслар ва ёрдамчи сўзлар воситасида форма ясалиш ҳодиса- сидан тубдан фарқ қилса-да, яъни улар ҳақиқий маъ-
нодаги форма ясалишдан маълум даражада фарқланса- Д , лекин, барибир, улар лексик ҳодиса эмас, балки рамматик ҳодиса ҳисобланади. Шунга кўра улар тил- шуносликнинг сўз ясалиши бўлимининг эмас, балки морфология бўлимининг ўрганиш объекти бўлиши ке- рак. . •}