Ihyou ulumid-din

odamlarga ochiq bayon qilursizlar va yashirmagaysizlar!» deb ahd-paymon
olgan edi. So‘ng ular bu ahd-paymonni ortlariga tashladilar va uni ozgina
qiymatga sotdilar» (Oli Imron surasi, 187-oyat).
144. Abu Dovud va Ibn Mojalar yaxshi isnod ila rivoyat qilishgan.
Oxirat olimlari haqida esa, bunday marhamat qiladi:
«Albatta, ahli Kitob ichida Allohga hamda sizlarga nozil qilingan va o‘zlariga
nozil qilingan narsalarga iymon keltiruvchi, Allohga itoat qilib bosh eguvchi,
Allohning oyatlarini ozgina qiymatga sotib yubormaydigan zotlar ham borligi
aniq-ravshandir. Ana o‘shalar uchun Parvardigorlari huzurida ajru-savob
bordir» (Oli Imron surasi, 199-oyat).
Salaflardan biri aytadi: «Olimlar payg‘ambarlar bilan, qozilar podsholar bilan hashr
qilinadi. Ilmi bilan dunyoni talab qilgan har bir faqih ham qozilar hukmida bo‘ladi».
Abu Dardo (r.a.) rivoyat qiladilar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Alloh taolo
biz payg‘ambarlarga: «Dindan boshqa narsa uchun fiqh o‘rganadigan, amal qilishdan
boshqa maqsad uchun ilm oladigan, oxirat amali bilan dunyo talab qiladigan, odamlar
nazarida (g‘arib ko‘rinish uchun) qo‘y po‘stinini kiyadigan, ammo qalblari bo‘ri qalbi kabi
bo‘lgan, tillari asaldan shirin, qalblari sabirdan (aloe) ham achchiq odamlarga aytingki,
ular Meni aldamoqchi bo‘lyaptilarmi?! Meni masxara qilyaptilarmi?! Albatta, ularga
shunday fitna (eshiklarini) ochamanki, eng halim kishilar ham hayratda qoladilar», deb
vahiy qilgan»,145 dedilar».
145. Ibn Abdulbar zaif isnod bilan rivoyat qilgan.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 100
Zahhok (r.a.) Ibn Abbosdan (r.a.) rivoyat qilgan hadisda Rasululloh (sollallohu alayhi
vasallam) shunday deganlar: «Bu ummatning olimlari ikki toifa. Bir toifasi Alloh unga ilm
bergan, u esa, ilmini odamlarga sarflagan (o‘rgatgan), evaziga hech narsa olmagan va
uni biror qiymatga sotmagan kishidir. Uning haqqiga osmondagi qushlar, suvdagi
baliqlar, yerdagi hayvonlar va kiroman kotibin (amallarni yozuvchi farishtalar) salovot
aytib turadi. U qiyomat kuni sharafli, ulug‘ inson sifatida payg‘ambarlar hamrohligida
Allohning huzuriga keltiriladi. Ikkinchi toifa esa, Alloh unga dunyoda ilm bergan, u esa,
ilmni Allohning bandalaridan qizg‘angan, (o‘rgatsa ham) evaziga biror narsa olgan va
ilmni (arzon qiymatga) sotib yuborgan kishidir. U qiyomat kuni olovli yugan bilan
yuganlangan holda keltiriladi. Odamlar boshida turib, bir nido qiluvchi: «Bu falonchi o‘g‘li
falonchidir. Dunyoda Alloh unga ilm bergan edi. U esa, Allohning bandalaridan qizg‘andi.
(O‘rgatsa ham) evaziga bir narsa olgan va uni arzon qiymatga sotib yuborgan edi», deb
nido qiladi. Odamlar hisob-kitobi tugagunga qadar shunday holda azoblanib turadi».146
Quyidagi rivoyat bundan qattiqroqdir: «Bir kishi Muso alayhissalomga xizmat qilib yurar
edi. Qachon gapirsa: «Muso safiyulloh (Allohning pokiza bandasi) menga unday degan»,
«Muso najiyulloh (Allohning sirdosh bandasi) bunday degan», «Muso kalimulloh ana
shunday degan», deb gapirib yurardi. U boy bo‘lib, moli ko‘payib ketgach, Muso (a.s.)
uni yo‘qotib qo‘ydilar (ya’ni, u Musoning oldilariga kelmay qo‘ydi). Muso (a.s.) uni ko‘p
surishtirdilar. Lekin biror xabar topmadilar. Oxiri bir kuni Muso (a.s.) huzurlariga
bo‘yniga arqon bog‘langan to‘ng‘izni yetaklab bir odam keldi. Undan Muso (a.s.):
«Falonchini taniysanmi?» deb so‘radilar. U odam: «Ha, taniyman. U mana shu
to‘ng‘izdir», deb javob berdi. Shunda Muso (a.s.): «Ey Rabbim! Sendan uni o‘z holiga
qaytarishingni iltijo etaman, toki undan bu holga qanday qilib tushib qolganini so‘ray»,
deb duo qildilar. Alloh taolo unga vahiy qildiki: "Agar Menga Odam (a.s.) va undan
keyingi (payg‘ambarlar) duosi bilan duo qilsang ham, bu odam haqidagi duoyingni
qabul etmayman. Lekin uni nega bunday holga solganimni xabar qilaman. Sababi shuki
bu odam, din vositasida dunyoni talab qilar edi».
Bundan-da qattiqroq xabarni Muoz ibn Jabal (r.a.) mavquf va marfu’ holda rivoyat
qilganlar: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Olimning fitnalaridan biri – gapirish
eshitishdan ko‘ra yoqimli bo‘lishidir»,147 dedilar».
146. Tabaroniy zaif isnod bilan rivoyat qilgan.
147. Abu Nu’aym va Ibn Javziy «Mavzu’ot»da rivoyat qilishgan.
Gapirishda so‘zni bezash va ziyoda qilish bor. Gapiruvchi kishi xatodan omon qolmaydi.
Sukutda esa salomatlik va ilm bordir. Shunday olimlar ham borki, o‘zi ilm to‘playdi, lekin
bu ilmning boshqalarda bo‘lishini yoqtirmaydi, ular do‘zaxning birinchi tabaqasida
bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, ilmida o‘zini podsholardek tutadi. Uning
ilmidan biror narsa e’tiborsiz qolsa, g‘azablanadi, ular do‘zaxning ikkinchi tabaqasida
bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, ilmini va g‘aroyib so‘zlarini sharafli va boy
kishilarga sarflaydi. Lekin ilmga muhtoj kishilarni o‘ziga loyiq ko‘rmaydi, ular do‘zaxning
uchinchi tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, o‘zlarini fatvo beruvchi
ko‘rsatib, noto‘g‘ri fatvolar beradi. Alloh esa takalluf qilguvchilarni yomon ko‘radi. Ular
do‘zaxning to‘rtinchi tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan yana shundaylari borki, ilmini ko‘p
ko‘rsatish uchun yahudiy va nasorolar so‘zini gapiradi. Ular do‘zaxning beshinchi
tabaqasida bo‘ladi. Olimlardan shundaylari borki, ilmini odamlar orasida o‘zini ko‘rsatish,
fazilatini bildirish va nomi zikr etilishi uchun vosita qilib oladi. Ular do‘zaxning oltinchi
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy