Ii. Asosiy qism kimyo sanoatida yong’inlarni o’chirishni tashkil qilish

II.ASOSIY QISM
1.Kimyo sanoatida yong’inlarni o’chirishni tashkil qilish
Kimyo sanoati og‘ir sanoatining xalq xo‘jaligida fan-texnika taraqqiyotini ta’minlovchi tarmoqlaridan biridir. Hozirgi zamon ishlab chiqarishni plastik massalar, sun’iy tola va sintetik kauchuk, lak-buyoq, kislota va ishqorlar, shuningdek ko‘plab boshqa kimyoviy mahsulotlarsiz tasavvur qilish qiyin.
Shuning uchun ham keyingi vaqtda kimyo sanoati boshqa tarmoqlarga nisbatan ancha yuqori sur’atlar bilan rivojlantirilmoqda. Bu sanoatni arzon tabiiy gaz, neft bilan birga uchraydigan yo‘ldosh gaz, gaz kondensatlari, elektr quvvati, turli mineral xom ashyolar hamda mehnat resurslariga boy rayonlarda ayniqsa tez rivojlantirish mumkin.
O‘zbekiston shunday rayonlar qatoriga kiradi. Respublikamizda tabiiy gaz va neftdan tashqari, osh tuzi va kaliy tuzi, fosforit, gips, oltingugurt konlari va boshqa konlar topilgan. Rangdor metallurgiya va paxta tozalash sanoati chiqindilari, g‘o‘zapoya kimyo sanoati uchun qimmatli xom ashyo hisoblanadi. Respublikada bu sanoat ko‘pchilik va boshqa tarmoqlarga nisbatan yuksak sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
Bugungi O‘zbekiston kimyo sanoati ancha yaxshi taraqqiy etgan mamlakatlardan biridir. Respublikada hozirgi zamon kimyo sanoatining juda ko‘p mahsulotlari ishlab chiqariladi. Azotli, fosforli va murakkab o‘g‘itlar (ammofos), sulfat kislotalar, spirt va furfurol, lak-buyoq hamda rezina buyumlar, dori-darmonlar, qishloq xo‘jalik zararkunandalariga qarshi kurash vositalari, kimyoviy tolalar, plastmassalar va ko‘plab boshqa mahsulotlar jumlasidandir.
O‘zbekiston kimyo sanoatining dastlab vujudga kelgan hamda hozirgi paytda yuqori darajada rivojlangan tarmog‘i paxtachilik majmuiga xizmat qiluvchi va uning tarkibiy qismi hisoblangan mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishdir. Bu sohada dastlabki korxonalar birinchi besh yilliklar davridayoq qurilgan bo‘lib, ular o‘sha davrda sobiq ittifoq boshqa rayonlaridan keltirilgan o‘g‘itlarni aralashtirish bilan shug‘ullanuvchi Quqon va Kogon zavodlari edi.
Keyinchalik tez rivojlanib borayotgan paxtachilikni mineral o‘g‘itlar bilan ta’minlash uchun Respublikada yirik mineral o‘g‘it korxonalari qurila boshladi. 1940 yildayoq Chirchiqda azotli mineral o‘g‘itlar ishlab chiqaradigan elektro-ximiya kombinati ishga tushirildi. 1946 yilda Quqon va 1957 yilda Samarqand sufirfosfad zavodlari qurildi. Bu korxonalar asosiy ishlab chiqarish kompanenti bo‘lgan fosforidni ilgari Kola yarim orolidan olardi. Endilikda Qoratov (Qozog‘iston) konidan olmoqda. Respublikada mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish keng ko‘lamda rivojlanishga Buxoro-Xiva geologik provisiyasidan topilgan yirik tabiiy gaz konlarini ishga tushirilishi yordam berdi. Bu konlar ishga tushirilishi bilan Chirchiq elektro-ximiya kombinati gaz asosida ishlashga o‘tdi. 60-yillar davomida tabiiy gaz asosida ishlaydigan Farg‘ona azot o‘g‘itlari zavodi va Navoiy kimyo kombinati qurildi, 1969 yilda ishga tushirildi. Olmaliq kimyo zavodi murakkab o‘g‘itlar (ammofos) ishlab chiqarmoqda. 70 yillar o‘rtalarida Samarqand superfosfot zavodi qayta qurilib, bu yerda ham ammofos ishlab chiqarilmoqda. Endilikda Respublika boshqa rayonlaridan azot va superfosfat o‘g‘itlar keltirish o‘rniga o‘zi boshqa Respublikalarga o‘g‘itlar chiqarmoqda.
Respublika kimyo sanoati korxonalari bir yilda 2,8 mln.t azotli, 1,25mln t fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarish quvatiga ega. Xar yili ustga 26mln AQSH dollari miqdorida o‘g‘it eksport qilinmoqda.
Kimyo sanoati ishlab chiqaradigan va paxtachilik majmui bilan bog‘liq maxsulotlar ichida g‘o‘za zararkunandalarga va begona o‘tlarga qarshi ishlatiladigan kimyoviy vositalar, g‘o‘za bargini to‘kadigan defoliantlar kabi moddalar ham bor. Bunday moddalar Navoiy elektro-ximiya kombinatida, Farg‘ona azot o‘g‘itlari zavodida va boshqa tayyorlanmoqda.
Kimyoning turli maqsadlarida foydalaniladigan yana bir maxsuloti sulfat kislotadir. Yaqin yillargacha bu maxsulot Quqon va Samarqand superfosfat zavodlarida tayyorlanib, mineral o‘g‘itlar, organik sintez kimyosi, neftni qayta ishlash, rangdor metallurgiya, yengil va boshqa tarmoqlar extiyojini qondira olmas, shu tufayli u ko‘plab boshqa rayonlardan (asosan Uraldan) keltirilar edi. Endilikda Olmaliq kon metallurgiya kombinati tarkibidagi mis va rux zavodlari yonida sulfat kislota ishlab chiqaradigan ikkita seh ishga tushirildi va bu qimmatli maxsulot bilan ta’minlash ancha yaxshilandi.
Respublika kime sanoatining kenja tarmoqlaridan biri bo‘lgan-organik sintez kimyosi tez rivojlanmoqda. Uning taraqqiyoti ham gaz sanoati bilan bog‘liqdir. Hozirgi vaqtda bu sohaning eng yirik korxonasi Navoiy kime kombinati hisoblanadi. Uning tarkibidan asetilen, sirka kislotasi, asetil-sellyuloza, neytron tola ishlab chiqaradigan maxsus quvvatlar yaratilgan. Farg‘ona asetat ipak ishlab chiqaruvchi zavod ishlab turibdi. Namangan kime zavodida viskos ipak ishlab chiqarilmoqda. Bu sun’iy tolalar turli xil gazlamalar, gilam, trikotaj ishlab chiqarishda keng foydalaniladi.
Kimyoviy tolalar ishlab chiqarish O‘zbekiston kimyo sanoatining kelajakda ham yuksak rivojlantiriladigan yo‘nalishidir. Navoiy va Farg‘ona bu sohaning bundan buyon ham asosiy markazlari bo‘lib qolaveradi. Xozir ishlab chiqarilayotgan asetat nitron tolalar bilan vinol tola ishlab chiqarishni ham yo‘lga qo‘yish mo‘ljallanilmoqda. Vinor tolasidan tayyorlangan shtapil materiallari jahon bozorida ingichka tolali paxtadan tayyorlangan materiallar bilan bir xil baholanmoqda. O‘zbekistonda plastik massalar va ulardan turli maxsulotlar ishlab chiqarish yildan-yilga ko‘paymoqda. Toshkent plastmassa zavodi qayta qurilib maxsulot ishlab chiqarish ko‘paytirildi. Jizzaxda plastmassa quvurlar, Ohangaronda plastmassa asosida linoleum, polietilen quvurlar ishlab chiqaradigan zavodlar ishga tushirildi.
Plastmassa asosida iste’mol maxsulotlari ishlab chiqarish istiqbolli yo‘nalishlardan biriga aylanib bormoqda.Bunda Toshkentda Italiya firmalari hamkorligida ishga tushirilgan “Sovplastital” qo‘shma korxonasining yutuqlar misol bo‘la oladi.
Olmaliq maishiy kimyo zavodida kundalik xarid maxsulotlari bilan birga polimer tolalar ishlab chiqarish ham yo‘lga qo‘yilgan.
Respublika kimyo sanoatining yana bir yo‘nalishi turli xil rezina
texnika tarmog‘idir. Xalq xo‘jaligida foydalaniladigan texnik rezina buyumlar Toshkent, Yangiyo‘l, Angrenda ishlab chiqarilmoqda. Angren rezina kombinati ancha keng xillarda maxsulot ishlab chiqaradi. Kelajakda bu yerda avtomabil shinalari ham yasaladi. Bu esa O‘zbekiston va O‘rta Osiyodagi boshqa Respublikalarning bu muhim maxsulotga bo‘lgan extiyojini qondirishda katta ahamiyat kasb etadi.Toshkent va Popda shina ta’mirlash zavodlari ishlab turibdi. Pop (Namangan viloyati) rezina sanoatining yirik markaziga aylanmoqda. Bu yerda rezinadan poyabzal tayyorlovchi zavod qurilgan.
Kimyo sanoatining paxta sheluxasi (kavachok) dan turli maxsulotlar (etil spirti, furfurol, ksilit, sorbit, furan, furil spirti, oqsil achitkisi) ishlab chiqaradigan gidroliz tarmog‘i ham muhim ahamiyatga ega. Uning ayrim maxsulotlari masalan furfurol MDX davlatlarning ko‘pchilik rayonlariga jo‘natildi. Furfurol juda ko‘p maxsulotlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Binobarin uning negizida tayyorlanadigan sintetik smolalar ijobiy sifatlarga ega bo‘ladi. Xozir Farg‘ona gidroliz zavodi furan brikmalari (asosan furfurol) ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan. Andijon gidroliz zavodida hom ashyo sifatida sheluxa o‘rniga g‘o‘zapoya ishlatish tajribalari o‘tkazildi. Bu chorvachilikda sifatli ozuqa bo‘lgan sheluxani tejab qolish, uning o‘rniga g‘o‘zapoyani keng ishlatish imkonini beradi. Yangi yo‘ldagi gidroliz zavodi mikrobiologik maxsulotlar ishlab chiqaradigan bioximiyaviy zavodga aylantirildi. O‘zbekiston kimyo sanoatining mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘nalishlariga lak-buyoq va maishiy kimyo mahsulotlarini ishlab chiqarishni kiritish mumkin. Toshkent lak-buyoq zavodi xilma-xil mahsulotlar tayyorlamoqda. Olmaliq zavodida kir vositalari ishlab chiqarilmoqda.
O‘zbekistonda kimyo sanoatini yanada rivojlantirish uchun barcha sharoitlar mavjud. Uning bundan keyingi istiqbollari suvni kam iste’mol qiladigan va ekologik sharoitga ziyon keltirmaydigan tarmoqlarni ustunroq rivojlantirish bilan bog‘liqdir.
Xuddi shunday tendentsiya 2000-yillarning boshlarida ham kuzatilgan. Bundan tashqari, neft sanoati korxonalarida kutilmagan yong'inlardan kelib chiqqan moddiy zarar sezilarli darajada kamaydi (2-4 baravar).
Hududiy sanoat rahbarlari yong'in xavfsizligi tizimini takomillashtirish moliyaviy va texnik yordamni talab qilishini tushunib etishdi. Shuning uchun "DES" deb nomlangan kompleks dastur ishlab chiqildi va amalga oshirildi. U besh yillik muddatga - 2007 yildan 2011 yilgacha mo'ljallangan edi. Uning amalga oshirilishi neft inshootlarida sodir bo'layotgan yong'inlar sonini keskin kamaytirishga imkon berdi. Va, asosan, bu neft ishlab chiqarish korxonalarida eng so'nggi yong'inga qarshi texnologiyalarni joriy etish bilan ta'minlandi.
Masalan, ular o'choqni bug' bilan o'chirish usuli bilan yong'inlarni va turli xil yong'inlarni yo'q qilishdan voz kechishga qaror qilishdi. Bu, ayniqsa, maxsus moslamalarda (trubka tipidagi pechlarda) yoqilg'ini tayyorlash bosqichida etarli darajada samarasiz bo'lib chiqdi. Ushbu texnologiyadan foydalanish uchun qozonxonada doimiy bug 'ishlab chiqarish talab qilinadi. Va agar sizga ushbu ob'ektni profilaktika qilish yoki kutilmagan ta'mirlash kerak bo'lsa? Bug 'ishlab chiqaruvchi mobil, ko'chma moslama ajralmas hisoblanadi. Bularning barchasi birgalikda katta moliyaviy xarajatlarga va tashkiliy-texnik xarajatlarga olib keladi. Bundan tashqari, ushbu yong'inni o'chirish usuli quvur tizimidagi korroziya jarayonlarining ko'payishiga olib keladi. Shuning uchun neft sanoatidagi xavfli ishlab chiqarish ob'ektlarida yong'inlarni va turli xil mahalliy yong'inlarni yo'q qilish uchun azotli texnologiyalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Bunday usulning asosiy afzalliklaridan biri bu birinchi navbatda uning samaradorligi (uni tayyorlash bosqichida neft narxining pasayishi), ishonchliligi va yong'inlarni yoki yong'inlarni o'chirish texnologik jarayonining etarlicha yuqori tezligidir, bundan tashqari, uni ishlatish inert gazni samarali ravishda ventilyatsiya qilish imkoniyatini beradi. payvandlash vaqti. Masalan, Udmurt Respublikasida bunday inshootlar allaqachon Kiengop, Chutyrskoye, Elnikovskoye va Gremixinskoye konlarida ishlaydi.