Ii bob. ”Devon-u lug’atit turk” asarida uchragan qavm-qarindoshlik nomlarini qozoq tilida uchrashi va bundagi o’zgarishlar

SANDRUSH
Sandrush qadimgi turkiy tilda «tortishuv» ma’nosini beradi. «Devonu lug’otit turk»da sandrushga misol bo’la oladigan she’rlar keltirilgan. Bu she’r hozirgi adabiyotshunosligimizda «Qish va yoz» munozarasi nomi bilan yuritilgan. Ushbu sandrushda tortishishga kirishgan ikki predmet o’z xususiyatlarini maqtaydilar, o’zgasining qiliqlarini fosh etadilar. Ikki faslning majoziylik xususiyati hayotdagi ma’lum tabaqa yoki shaxslarning qiyofasini umumlashtiradi. Qish – yomonlik, Yoz – yaxshilik timsoliga aylanadi.
«Qish va yoz» sandrushi

Tumlig’ kelib qapsadi,
Qutlug’ yayig’ tepsadi.
Qarlab ajun yapsadi,
Et yin ushub emrishur. I. 430

Yay qish bila qarishti,

Erdam yasin qurishti.
Cherig tutub ko’rushti
O’qtag’ali o’trushur. II.104

Qish yoz bilan topishdi,

Qing’ir ko’zla boqishti.
Bir-biriga yopishdi
Qish yoz bilan topishdi,

Qing’ir ko’zla boqishti.

Bir-biriga yopishdi
Qor dunyoni o’radi,
G’alabani istashur.

YIG’I-YO’QLOV

Qadimgi turkiylarda biror shaxsning o’limi munosabati bilan odamlar to’planib, ko’z yosh to’kishi yig’i-yo’qlov, vafot etgan kishining sifatlarini aytib yig’lagan, o’z g’am-anduhini to’kib, ko’z yoshi qilganlar yig’ichidir. Shu jihatdan qaraganda, hozirgi adabiyotshunosligimizda qadimgi turkiy adabiyotga nisbatan qo’llaniladigan marsiya janri (masalan, «Alp Er To’nga» marsiyasi)ni yig’i-yo’qlov atamasi bilan umumlashtirish xato hisoblanmaydi. «Devonu lug’otit turk»da Alp Er To’ngaga bag’ishlangan yig’i-yo’qlovdan tashqari, yana shu janrga mansub to’rtta she’rning parchalari saqlangan. Ulardan uchtasida sevikli yoridan judo bo’lgan ma’shuqaning ayriliq iztiroblari ifodalangan.

Turkiycha:

O’zik meni kuchayur,

Tun-kun turup yig’layu.
Ko’rdi ko’zum tavraqin,
Yurti qalip ag’layu. III. 275

Yelkin bo’lup barduqi,

Ko’nglum angar bag’layu.
Qaldim erinch qadg’uqa,
Ishim uzu yig’layu. III. 324

Hozirgi tildagi bayoni:

Sevgim mening kuchayur,
Kecha-kunduz yig’layman.
Ko’rdi ko’zim ketganin,
Yurtda yolg’iz qolgayman.

Seviklim ketdi uzoq,

Ko’nglim unga bog’layman.
Qoldim chuqur qayg’uda,
Uzzukunlar yig’layman.

Urxun Enasoy tosh bitiklarida ham yig’i-yo’qlovlar ruhi yetakchi o’rinda turadi. Bitiklardagi yig’i-yo’qlovlarni ifoda usuliga ko’ra ikkiga ajratish mumkin:

1. Yig’i-yo’qlov vafot etgan shaxsning o’zi tilida bayon etiladi (Enasoy bitiklari asosan shunday xususiyatga ega).
2. Yig’i-yo’qlov yig’ichi, ya’ni vafot etgan shaxsning qarindosh-urug’lari tomonidan bayon etiladi («Kul tegin bitigi»).
Quyida Enasoy bitiklaridan keltirilayotgan Chiksin yig’isi vafot etgan shaxsning alamli faryodidir. O’lgan shaxs ham, yig’ichi ham Chiksin bo’lib, yig’i-yo’qlov ham uning tilidan bayon etilgan.

Avlodlarim, sizlardan ayrildim,
Oh, uydagi xonzodalarimdan ayrildim.
Sakkiz o’g’limdan ayrildim- ey,
Xoqonim, elim xizmatida bo’ldim,
Dono hukmdorimga xizmat qildim,
Do’stlarimga xizmat qildim,
Bu men uchun sharafdir.
Xoqonim uchun
Bilga Chiqshan xoqoniga xizmat qildim.
Ey xalqim,
Yigitlik sharafim uchun
Davlatimga xizmat qildim.
Endi ajoyib do’stlarimdan ayrildim.
Bu mangu toshimdir.
Мen alamli Chiksinman.

Yig’i-yo’qlovning bu shaklida hayotdan ko’z yumgan kishining tarjimai holi bayon etiladi. Hayotdan, qarindosh-urug’laridan, orzu-umidlaridan ajralish o’lgan shaxsning alamli iztiroblariga aylangan.